OSKAR KOLBERG DZIEŁA WSZYSTKIE _^^^■■ OSKAR KOLBERG DZIEŁA WSZYSTKIE TOM 84 POLSKIE TOWARZYSTWO LUDOZNAWCZE W r o c \ a u) INSTYTUT im. OSKARA KOLBERGA Poznań OSKAR KOLBERG WOŁYŃ SUPLEMENT DO TOMU 36 INSTYTUT im. OSKARA KOLBERGA Poznań 2002 WYDANO POD OPIEKĄ NAUKOWĄ POLSKIEJ AKADEMII NAUK Z DOTACJI KOMITETU BADAŃ NAUKOWYCH Z rękopisom i ze źródeł drukomanych zebrała і opracomała AGATA SKRUKWA Opracouianie muzykologiczne ANNA RUDA <"7 &# 6 © Copyright by: Instytut im. Oskara Kolberga Poznań 2002 v4 ISBN 83-910110-6-2 KOMITET REDAKCYJNY Gerard Labuda - przeinodniczący, członkoujie: Jerzy Bartmiński, Ludiuik Bielaujski, Czesłauj Hernas, Bogusłam Linette, Zbignieiu JasieuMcz, Helena Kapełuś , Bronisłauja Kopczyńska-Jaujorska, Jan Stęszetuski \ ,1> „WOŁYŃ" OSKARA KOLBERGA „Nazuja Wołyń nie oznacza obszaru o peumych, stałych, niezmiennych granicach, zaróujno politycznych, jak i geograficznych. Każda epoka dziejoiua zmieniała zakres terytorialny obejmoimny przez tę nazuję, rozciągając ją lub uszczuplając stosoumie do politycznej potęgi krainy, siły jej ujładcóuj"1. Tak rozpoczyna się opis Wołynia Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Współczesne nam і przyjmują, że Wołyń, historyczna dzielnica Rusi, rozciąga się od górnego biegu Bugu na zachodzie do rzeki Słucz na ujschodzie, na północy sięga do Prypeci, południouja granica pozostaje bliżej nieokreślona. Materiały folklorystyczne i etnograficzne zebrane przez Oskara Kolberga na Wołyniu nie doczekały się ujydania za jego życia. Nie znamy і granic, jakie przyjąłby dla tego regionu, ponieujaż określał je zujy-kle dopiero instępie oddamanej do druku monografii. Zapoznanie się z zapisami terenoujymi Kolberga, jego notatkami, listami i planami mydauiniczymi poziuala nie tyle uściślić granice regionu, ile ujyłonić miejscouiości, które uimżał za należące do niego. Wiadomo też, że Kolberg, planując Lud i pracując nad kolejnymi jego tomami, dla określenia zasięgu geograficznego danej monografii dość często posługiiuał się granicami administracyjnymi, zujłaszcza gdy były to granice dzielące trzy zabory. Z jednej strony pozujalało mu to unikać restrykcji cenzury rosyjskiej czy pruskiej (austriacka była drugiej їі і XIX znacznie łagodniejsza), z drugiej zaś mogło stanoujić punkt u>yj-ścia sytuacji, gdy kuiestii podzialóuj etnograficznych brakoujało 1 J. Krz. [Józef Krzyuiicki] Wołyń. W: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiaiiskich. T. XIII Warszauja 1893 s. 915. VI jeszcze dokładniejszych kryteriom. Analiza zapisóuj i notatek zubażanych z Wołyniem doproiradza do mniosku, że zasięg planomanej przez Kolberga monografii pokryujał się znacznym stopniu z terytorium guberni ujołyńskiej. Uturarzona po rozbiorach, ze stolicą od r. 1804 uj Żytomierzu, gubernia ta obejmoujała dujanaście poujiatóuj: dubień-ski, krzemieniecki, koiuelski, łucki, noujogrodzki (zujiahelski), ostrog-ski, і, róujieński, starokonstantynoujski, ujłodzimierski, zasłain-ski i żytomierski. Sięgała і nieco dalej i na ujschód, i na zachód od przedrozbioroujego ujojeujództuja ujołyńskiego. Jedynie przebieg północnej granicy І-ujiecznej guberni i ujcześniejszego ujojeujództuja były zgodne, bo ujyznaczała go stara granica między Litują a Ukrainą należącą do Korony. Jednak ze znanych nam planóuj ujydaiuniczych Kolberga і, że ujahał się co do przynależności niektórych skrauj- gubernii ujołyńskiej. Materiały pochodzące z okolic Oujrucza oraz і і Włodzimierza zamierzał tułączyć do tomu pt. Polesie pińskie t wołyńskie1, choć ї і Włodzimierz mymienia także jako ośrodki planoujanej monografii Wołynia zachodniego, a zapisy z Oujruckiego umieszczał і tece ujołyńskiej, і poleskiej. Rozległy obszar Wołynia zujiedził Kolberg tylko raz, roku 1862. Jednak i przedtem ujykorzystyiuał tuszystkie dostępne okazje, aby po-znaujać muzykę ludoują Ukrainy. W roku 1859 odpoujiedzi na apel ogłoszony na łamach „Ruchu Muzycznego" przez Adama Pługa (Antoniego Pietkieujicza), naujołujący do zbierania melodii ukraińskich, pisał do redakcji tego pisma: „[...] tece mojej posiadam z jakie tysiąc melodii z Wołynia, Podola, Ukrainy, Białorusi i Pokucia (lu Galicji) pochodzących, które uj Warszaiuie i Królestujie zebrałem i spisałem od przybyłych tu ujychoujańcóuj stron tamtejszych, jak łaskaujych -teli i obyuratelek, żołnierzy, służących itp., ujięc nieposzlakoujanej autentyczności. [...] Dla dopełnienia brakóuj czuję, ile pożądanym byłoby zuiiedzenie osobiście stron tamtejszych. Podróży uiszakże tym celu ani czas, ani środki jakimi dysponoLuać mogłem i mogę, dotąd odbyć mi nie pozujoliły"2. Cztery lata później przedsięuuziął podróż na Wołyń. Zob. S. Kasperczak „Białoruś-Polesie" Oskara Kolberga. W: O. Kolberg Bialoruś-Po-lesie (DWOK T. 52) s. ІІ-. Tytuł Polesie pińskie i wołyńskie pojaujia się planie ujydaujniczym r. 1869 — zob. list do A. Bieloiuskiego, Korespondencja Oskara Kolberga cz. I (DWOK T. 64) s. 304. 2 O. Kolberg Do Redakcji „Ruchu Muzycznego". „Ruch Muzyczny" 1859 nr 22, s. 193. VII W zeszycie, którym ujóuiczas zapisyirał dochody i ujydatki zano-toinał 30 lipca 1862 r.: „tryngieldy na poczcie przy uiyjeździe na Wołyń 0,30 [rubla]", a pod datą 10 października: „Podróż na Wołyniu ciągu sierpnia, ujrześnia do 3 paźdz. 52 [ruble]"1. Zatem pobyt na Wołyniu triuał dują miesiące — od 30 lipca do 3 października. Nieco informacji o trasie znajdujemy uj itinererium spisanym pod koniec życia. Tam pod datą 1862 pisze m. in.: „na Wołyń, do Tuliczouja (Dobrouralskich), do Turyczan (Sierakoujskich), Bilcza (Sołtanóuj), [...] Żytomierza"2. Są to ujiadomości bardzo skąpe. W ujymienionych czterech mięjscoujościach zatrzymał sie zapeuine na dłużej, z nich też pochodzi najujięcej jego zapisóuj terenoujych, jest jednak peujne, że odiuiedził też inne ujsie i miasteczka. Wyjazd na Wołyń zorganizoujał Kolberg tak samo, jak badania Polsce latach poprzedzających tę podróż. W początkoujym okresie badań terenoujych próboirał proiuadzić je ujzorem Zoriana Chodakoujskiego, co tak uispomina pisanym pod koniec życia szkicu autobiografii: „Zapuszczać się dalej, zujłaszcza samemu, a choćby і diuójkę lub trójkę, z koszturem ręku, nie było ujóujczas podobieństujem, bo bojaźliuji chłopi, nieufni i podejrzliuji na każdym kroku, gotouji byli nieznajomych sobie apostołóuj chujytać i odstaujiać do poujiatu jako «missariu-szóuj» narodouuego rządu. Dośujiadczyłem tego r. 1841 robiąc z Konopką ujycieczkę do Czerska, gdzie osujobodzenie z ich rąk іі jedynie byliśmy rozumnej interujencji ujójta miejscoujej gminy"3. Tak ujięc trudności naujiązaniu kontaktu z chłopami, którzy nieufnie trakto-іі nieznajomych, podejrzliujość żandarmóuj, ujreszcie bardzo złe -runki uj zatłoczonych i najczęściej brudnych karczmach, skłoniły go do szukania oparcia uj czasie badań terenoujych uj domach przyjaciół lub rodzin, którym mogli go ci przyjaciele polecić. W cytoujanym fragmencie itinerarium ujymienia trzy nazujiska. O Dobroujolskich z Tuliczouja nie udało się odszukać bliższych informacji, o Sierakoujskich Rkp. Kolberga id Bibl. PAN u> і, Papiery osobiste, sygn. 3210, k. 9. 2 Wykaz podróży Oskara Kolberga. W: Korespondencja Oskara Kolberga, cz. III (DWOK T. 66) s. 705. 3 O. Kolberg Szkic autobiografii, rękopis Bibl. PAN uj і, sygn. 2183, k. 68. O podobnych problemach pisał Kolberg też m. in. uj liście do J.I. Kraszemskiego u> 1857 r., zob. Korespondencja. . . cz. I (DWOK T. 64) s. 74, zob. też I. Kopernicki Przedmowa wydawcy uj: O. Kolberg Przemyskie (DWOK T. 35) s. -І. VIII z Turyczan Luiadomo tylko, że byli ujłaścicielami tego majątku od tuielu pokoleń, natomiast dzieje rodziny Michała Sołtana, który gościł Kolberga u; Bilczu, są podręcznikoujym turęcz przykładem Iosóuj patriotycznych rodzin polskich uj zaborze rosyjskim. Ojciec Michała, Adam Sołtan (1792-1863) był uczestnikiem poiustania Iistopadouiego na Litujie. Jego majątek Zdzięcioł skonflskoujano, a on sam został skazany zaocznie na śmierć. Na emigracji był zaangażoiuany działalność polityczną Hotelu Lambert. Michał (1830-1893) pozostamał ujtedy pod opieką dziada, Stanisłauja Sołtana, niegdyś posła na Sejm Czteroletni, prezesa rządu tymczasoujego na Litujie roku 1812. W і dalszych represji -bec ojca Michał turaz ze starszymi braćmi został incielony do korpusu kadetóuj Moskujie i dopiero po odbyciu oboujiązkoujej służby ujoj-skoujej mógł podać się do dymisji. Po ślubie zamieszkał majątku sujej żony, Cecylii Małyńskiej, Bilczu uj . dubieńskim. Był przedsta-ііі Wołynia czasie narad Warszaujie przygotomujących -buch poiustania stycznioujego, którym ujziął potem czynny udział. Po upadku potustania został aresztoujany i zesłany na osiem lat na ciężkie roboty na Sybir, kolejno przebymał u> Irkucku, Usolu, Tobol-sku i Wiatce. Po uuralnieniu nie dostał zgody na stały pobyt uj Bilczu i ostatnie lata życia spędził і, dalszym ciągu zaangażoujany działalność patriotyczną1. Nie udało się ustalić, kiedy i gdzie Kolberg poznał Michała Sołtana, Luiadomo jednak, że kilkanaście lat po pobycie uj Bilczu był gościem jego siostry Marii. Została ona żoną Alfonsa Sierakoujskiego2, ujłaściciela m.in. Wapleuja na Pomorzu. Oboje Siera-koujscy znani byli z działalności patriotycznej i charytatyujnej, a także z mecenatu na rzecz kultury polskiej. Kolberg zatrzymał się Wapleujie uj czasie badań terenoujych na Pomorzu uj roku 1876. Z Michałem Soł-tanem natomiast spotykał się później uj і, gdzie obaj mieszkali na stałe. Nie ujymienił Kolberg itinerarium Jana Prusinoujskiego (1818--1882), z którym spotkał się na . Prusinoinski, adiuokat z zauradu, a literat z zamiłoujania, roku 1848 osiadł Żytomierzu, gdzie jego dom stał się szybko ośrodkiem życia kulturalnego Polakóuj mieszkających tym ...
krzyweoko