Teksty Wiedenczykow.pdf

M. SCHLICK

PRZYSZŁOŚĆ FILOZOFII

Fragment artykułu pt. The Future oj PhilosopUy G

A., s. 118—120; 126; 128—132

.Historia filozofii może być badana z dwu różnych

punktów widzenia. Pierwszy to punkt widzenia histo-

ryka, drugi — filozofa. Każdy z nich podchodzi do ba-

dania historii filozofii z innymi uczuciami. Historyk

będzie podniecony wielkimi dziełami filozofów wszyst-

kich czasów, obrazem niezmierzonej energii umysłów i

wyobraźni, ofiarności, z jaką tworzono filozofię; te

sprawy wzbudzą zainteresowanie historyka. Filozof

studiując historię filozofii będzie oczywiście również

z przyjemnością i podziwem patrzył na genialne po-

mysły minionych wieków. Lecz nie będzie mógł spo-

glądać z takimi samymi uczuciami na minione poglądy,

jak historyk. Nie może on po prostu zajmować się

myślami starożytnych i nowożytnych czasów, nie będąc

niepokojonym przez zupełnie inne uczucia. Filozof nie

może zadowolić się pytaniami takimi, jakie stawia pod

adresem minionych systemów myślowych historyk: czy

były one piękne, czy były jasne, czy były historycznie

ważne itp. Problem, który rzeczywiście będzie

interesował filozofa, to pytanie: „jaka prawda jest

zawarta w tych systemach?" Jednakże zadając to pytanie

ulega on zniechęceniu, spojrzawszy na historię filozofii,

gdyż istniała w niej tak wielka ilość sprzecznych

systematów, tak wiele sporów i sprzeczek między

różnymi poglądami, rozwijanymi w różnych okresach

przez różnych filozofów należących do różnych naro-

dów, że wydaje się rzeczą zupełnie niemożliwą zdo-

bycie przekonania, że istnieje coś w rodzaju stałego

107

postępu w filozofii, tak jak to się dzieje w innych

dziedzinach myśli ludzkiej, np. w nauce czy tech-

nice.

Pytanie, które stawiamy, brzmi: „czy ten chaos istnie-

jący w przeszłości będzie nadal istniał w przyszłości?"

Czy filozofowie będą nadal kroczyli naprzód, stale so-

bie przecząc i wyśmiewając poglądy innych, czy też

zapanuje na końcu stan zgody powszechnej i jedność

filozoficznych poglądów na świat?

Wszyscy wielcy filozofowie wierzyli, że wraz z ich

systemami rozpoczyna się nowa epoka myśli, że oni

w końcu odkryli prawdę ostateczną. Gdyby w to nie

wierzyli, nie dokonaliby niczego. Tak było z Kartezju-

szem, gdy wprowadzał metodę, dzięki której został

nazwany „ojcem nowożytnej filozofii", tak było ze

Spinozą, gdy wprowadzał metodę matematyczną do

filozofii, i nawet z Kantem, gdy powiadał we wstępie

do swego największego dzieła, że od tej chwili filozofia

wstąpiła na bezpieczną drogę, na której dotąd znaj-

dowała się jedynie nauka. Wszyscy oni wierzyli, że

mogą zakończyć chaos i stworzyć początek wartościo-

wej filozofii. Lecz historyk nie może podzielać tych

poglądów, mogą on nawet wydawać mu się śmieszne.

Pragniemy postawić pytanie: „jaka będzie przyszłość

filozofii?", z punktu widzenia filozofa. Jednakże, aby

na nie odpowiedzieć, będziemy stosowali metodę histo-

ryka, ponieważ nie potrafimy powiedzieć nic o przy-

szłości poza tym, co można wywnioskować z przeszłości i

teraźniejszości.

Najważniejszy wynik historycznych rozważań nad teo-

riami filozoficznymi jest taki, że czujemy, iż nie mo-

żemy mieć zaufania do żadnego systemu. Jeśli tak

jest — jeśli nie możemy być ani kartezjańczykami, ani

spinozystami, ani kantystami itp. — to wydaje się, że

jedyną możliwością jest stać się sceptykiem. Sądzimy,

że nie jest możliwy prawdziwy system filozoficzny,

ponieważ gdyby był możliwy, to jakoś by się zade-

monstrował. Jednakże badając historię filozofii nie na-

trafiamy na żaden ślad ani możliwość jednomyślnego

poglądu.

Stwierdzamy istnienie zasadniczej różnicy pomiędzy

metodą filozofii, której przedmiotem jest badanie zna-

czenia, i metodą nauk, które poszukują prawdy. Zanim

powiem coś więcej, chcę zdefiniować naukę jako „po-

szukiwanie prawdy", a filozofię jako „poszukiwanie

znaczenia". Sokrates był przykładem prawdziwej filo-

zoficznej metody po wsze czasy. Lecz ja zajmę się

przedstawieniem tej metody z dzisiejszego punktu wi-

dzenia.

Z tego, co powiedziałem, może wydawać się, że filozo-

fia jest po prostu nauką o znaczeniu, jak np. astrono-

mia jest nauką o ciałach niebieskich czy zoologia nauką

o zwierzętach, czyli że filozofia jest nauką jak inne nauki,

tylko ma inny przedmiot badania, a mianowicie

„znaczenie". Ten punkt widzenia jest zaprezentowany

w interesującej książce S. K. Langer pt. Practice of

Philosophy. Autorka powiada, że filozofia bada znacze-

nie oraz że to badanie znaczenia tworzy naukę, tzn.

„zespół zdań prawdziwych" — gdyż taka jest właściwa

interpretacja pojęcia „nauka". Fizyka nie jest niczym

innym jak prawdami o ciałach fizycznych, astrono-

mia — zbiorem zdań prawdziwych o ciałach niebie-

skich itp.

Lecz filozofia nie jest nauką w tym sensie. Nie może

być nauki o znaczeniu, gdyż nie może być zespołu

prawdziwych zdań dotyczących znaczenia. Dzieje się

tak dlatego, że aby stwierdzić znaczenie wypowiedzi

czy zdania musimy wyjść poza zdania. Nie możemy

bowiem wyjaśnić znaczenia zdania jedynie przez wska-

zanie innego zdania. Gdy kogoś pytam: „jakie jest zna-

czenie tego czy tamtego?", to musi on odpowiadać za

pomocą zdania, które będzie miało za zadanie opis zna-

czenia. Lecz nie może on osiągnąć tą metodą ostatecz-

nego wy jaśnienia znaczenia, gdyż w stosunku do zdania

108

wyjaśniającego możemy również zapytać: „co przez to

rozumiesz?" Będziemy się w ten sposób posuwać, defi-

niując za pomocą stale innych słów i powtarzać tę

samą myśl używając innych zdań. Zawsze można za-

pytać: „a co to nowe zdanie znaczy?" Takie rozważa-

nia nie będą miały końca i znaczenie nigdy nie zosta-

nie wyjaśnione, dopóki nie znajdziemy innego sposobu

postępowania niż poprzez serie zdań.

ny z systemu zdań, które są odpowiedzią na pytania

„filozoficzne". Nie ma żadnych specyficznych „filozo-

ficznych" prawd, które zawierałyby rozwiązanie spe-

cyficznych „filozoficznych" problemów, lecz zadaniem

filozofii jest znajdowanie znaczenia wszystkich proble-

mów i ich rozwiązań. Należy ją zdefiniować jako czyn-

ność znajdowania znaczenia.

Filozofia jest działalnością, a nie nauką, działalność tę

można odnaleźć oczywiście w każdej poszczególnej

nauce, ponieważ nauki musiały znać znaczenie zdań,

zanim zaczęły badać ich prawdziwość lub fałszywość.

Niejednokrotnie, gdy w badaniach naukowych docho-

dzono do sprzecznych wyników, okazywało się, że wy-

stępują w nich słowa bez dokładnie określonego zna-

czenia i że należy się zająć filozoficzną działalnością

wyjaśniania oraz że dalsze poszukiwanie prawdy jest

niemożliwe, dopóki przedtem nie ustali się znaczenia.

Tak więc filozofia jest niezwykle ważnym czynnikiem

dla nauki i zasługuje ona na nazwę „królowej nauk".

Królowa nauk sama nie jest nauką. Jest ona działal-

nością, która jest niezbędna wszystkim naukowcom

i przenika wszystkie ich posunięcia. Lecz wszystkie

realne problemy są pytaniami nauki, żadnych innych

nie ma.

A jak wygląda sprawa z tymi wielkimi pytaniami,

które uważano przez tyle stuleci za specyficzne „pro-

blemy filozoficzne"? Musimy tu wyróżnić dwa momenty.

Po pierwsze, istnieje wiele pytań, które wyglądają jak

pytania, ponieważ są zbudowane zgodnie z regułami

gramatyki, lecz które nie są realnymi pytaniami, gdyż

łatwo można •wykazać, że zestawienie słów występujące

w nich nie ma żadnego logicznego sensu.

Wszelkie nasze definicje muszą zakończyć się demon-

stracją, działalnością. Są słowa, których znaczenie po-

znajemy poprzez pewną umysłową działalność, tak jak

docieramy do znaczenia słowa określającego jakiś ko-

lor poprzez postrzeżenie tego koloru. Nie jest możliwe

zdefiniowanie koloru, można go jedynie pokazać. Re-

fleksja określonego rodzaju jest niezbędna, aby zrozu-

mieć sposób używania pewnych słów. Możemy rozwa-

żać np. sposób uczenia się pewnych słów, jak i stoso-

wać wiele innych rozważań wyjaśniających znaczenie

różnych zdań. Weźmy np. pojęcie „równoczesności"

wydarzeń zachodzących w różnych miejscach. Aby zna-

leźć realne znaczenie pojęcia, musimy przeprowadzić

analizę zdania oraz ustalić, w jaki sposób można okre-

ślać równoczesność zdarzeń zachodzących w różnych

miejscach, tak jak to zrobił Einstein; musimy •wskazać

eksperymenty i obserwacje. Wszystko to prowadzi nas

do tezy, że działalność filozoficzna nie może być za-

stąpiona ani wyrażona za pomocą zespołu zdań. Znale-

zienie znaczenia zdania dokonuje się ostatecznie za

pomocą pewnego czynu, bezpośredniej procedury, np.

przez pokazanie żółtości; nie można tego podać w po-

staci zdania. Filozofia, „poszukiwanie znaczenia", nie

może zatem być sumą zdań, nie może być nauką. Po-

szukiwanie znaczenia nie jest niczym innym tylko pew-

nym rodzajem umysłowej aktywności. Wnioskiem z

naszych rozważań jest teza, że błędnie rozumie się

filozofię ujmując jej wyniki w postaci zdań i twierdząc,

że może istnieć system filozoficzny złożo-

Po drugie, istnieją pewne „filozoficzne" problemy,

które są realnymi pytaniami. Lecz odpowiednia analiza

może wykazać, że są one rozwiązywalne za pomocą

metod naukowych, choć w danej chwili ze względów

technicznych to rozwiązanie nie jest możliwe. Wiemy,

110

co należy uczynić, aby na dane pytanie odpowiedzieć,

nawet jeśli nie można tego w tej chwili wykonać. Innymi

słowy problemy tego rodzaju nie mają żadnego

„filozoficznego" charakteru, lecz są po prostu pytaniami

nauki. Są one rozstrzygalne z zasady, nawet jeśli

praktycznie w danym momencie nie jest to możliwe;

odpowiedź na nie należy do badań naukowych. Taki jest

los wszystkich „filozoficznych problemów" — pewne z

nich znikają jako błędy językowe i nieporozumienia,

wynikające z błędnego stosowania języka, a inne

okazują się zwykłymi pytaniami nauk występującymi w

przebraniu. Te uwagi, jak sądzę, w pełni określają

przyszłość filozofii.

gólne pola badań, takie jak etyka i estetyka, są włą-

czane do filozofii i nazywane „filozoficznymi". Jednakże

filozofia będąc działalnością jest jednością, która nie

może być podzielna na części i odrębne dyscypliny.

Dlaczego więc nazywamy te badania filozofią? Ponieważ

zaczynają one dopiero osiągać poziom nauki. Podobnie

sprawa wygląda z psychologią. Etyka i estetyka nie mają

jeszcze dostatecznie jasnych pojęć, główna ich praca

polega na wyjaśnianiu pojęć, i dlatego właśnie mogą

one być jeszcze nazywane filozofią. Lecz w przyszłości

staną się częścią wielkiego systemu nauk.

Tłum. H. Buczyńska

Pogląd, którego jestem zwolennikiem, został wypowie-

dziany przez Ludwika Wittgensteina: „Celem filozofii

jest logiczne wyjaśnianie myśli. Filozofia nie jest teo-

rią, lecz działalnością. Rezultatem filozofii nie jest

pewna suma «zdań filozoficznych"-, lecz jasność zdań."

Jest to 'właśnie ten sam pogląd, który staram się tutaj

przedstawić.

Możemy teraz zrozumieć, dlaczego w przeszłości filo-

zofia była traktowana jako prawdziwie ogólna nauka —

ten błędny pogląd brał się stąd, że „znaczenie" zdań

mogło wydawać się czymś naprawdę „ogólnym", gdyż

tworzyło w pewnym sensie podstawę wszelkiej wy-

miany myśli. Również możemy historycznie zrozumieć,

dlaczego w starożytności filozofia była utożsamiana

z nauką — działo się tak dlatego, że wszystkie pojęcia

używane wtedy przez naukę do opisu świata były nie-

zwykle mgliste. Zadanie nauki było określone przez

fakt, że nie było jasnych pojęć. W toku rozwoju nauki

były one powoli wyjaśniane, główne usiłowania badań

naukowych zmierzały właśnie do wy jaśnienia ich, czyli

miały charakter filozoficzny; nie można było odróżnić

nauki od filozofii.

W czasach obecnych znajdujemy również fakty wska-

zujące na słuszność naszych uwag. Dzisiaj pewne szcze-

112

K Kolo Wiedeńskie

M. SCHLICK

cu wierzy, że można odpowiedzieć na wiele pytań,

przynajmniej w życiu codziennym, i wcale nie ma

zamiaru wszystkiego negować, dogmatyk zaś nie może

uniknąć wątpliwości. Nie wierzy on, że na wszystko

można w sposób zupełny odpowiedzieć. Większość

filozofów zajmuje stanowisko pośrednie między tymi

dwoma skrajnościami. Nie twierdzą oni, że na

wszystkie pytania można odpowiedzieć, ani nie wierzą,

że żaden problem nie może być rozwiązany. Wszyscy są

przekonani, że istnieje pewna granica między

problemami, które mogą znaleźć ostateczne rozwiąza-

nia, i tymi, których rozwiązanie wydaje się w ogóle

niemożliwe. Wyznaczenie przebiegu granicy między

tym, co można poznać, a tym, co niepoznawalne, jak

już wskazywałem, jest jedną z najważniejszych cha-

rakterystyk różnych filozofii.

NOWA FILOZOFIA DOŚWIADCZENIA

Fragment artykułu pt. A New Philosophy of Experience

GA. s. 136—137; 141—151

Centralnym problemem, którym zajmę się na po-

czątku rozważań, jest pytanie: „co możemy poznać?"

Jest to sprawa fundamentalna. Kant mówił o tym pro-

blemie jako o jednym z trzech wielkich problemów,

którymi zajmuje się metafizyka. Żaden inny problem

nie stał się przedmiotem tak wielkich różnic między

szkołami filozoficznymi, a odpowiedź w tej kwestii

najlepiej charakteryzuje systemy filozoficzne i posta-

wy myślowe.

Odnajdujemy w sobie pragnienie wiedzy, dążenie do

wyjaśniania i żądanie odpowiedzi na nieskończoną ilość

pytań. Każdy, myśląc, dochodzi do pytań: „czy można

ugasić to pragnienie, czy to dążenie do wiedzy może

zostać zaspokojone, a jeśli tak, to do jakiego stopnia?"

Innymi słowy, problem przedstawia się następująco:

„na jakie pytania można odpowiedzieć?" Można w tej

kwestii wyróżnić dwa skrajne stanowiska. Jedno,

które głosi: „nic nie możemy poznać, na żadne pytanie

nie można ostatecznie odpowiedzieć". I drugie,

twierdzące, że „możemy poznać wszystko i nie ma

problemu, k"tórego nie mógłby w końcu umysł ludzki

rozstrzygnąć". Pierwsze z tych stanowisk nazywa się

sceptycyzmem, a drugie można nazwać dogma-tyzmem.

Sceptycyzm wątpi o wszystkim, a dogmatyzm nie

dopuszcza do swych podstawowych tez żadnego

wątpienia.

Żadnej z tych dwu filozofii, sceptycyzmu czy dogma-

tyzmu, nie należy brać zbyt poważnie. Sceptyk w koń-

Istnieje poważna różnica między różnymi rodzajami

niepoznawalności. Musimy wyróżnić problemy, które są

nierozwiązywalne z zasady, oraz te, których człowiek

jeszcze nie może rozwiązać, bo nie osiągnął dotąd

technicznych środków pozwalających na ich rozwiązanie.

Stykając się z jakimś nierozwiązywalnym pytaniem

filozof musi przede wszystkim rozstrzygnąć, do której z

dwu wymienionych grup należy dany problem. Nikt z

ludzi nie wie, jak wygląda druga strona księżyca,

ponieważ księżyc jest zwrócony zawsze tą samą stroną

do ziemi. Lecz niemożliwość poznania drugiej strony

księżyca jest jedynie niemożliwością praktyczną czy

techniczną; jest spowodowana faktem, że ludzie nie

wynaleźli jeszcze takiego pojazdu, który pozwoliłby

im objechać dookoła księżyc, lecz objechanie księżyca

nie jest w żaden sposób sprzeczne z prawami przyrody,

a nawet gdyby to było sprzeczne z prawami przyrody,

to możemy sobie wyobrazić, jakie musiałyby być prawa

wszechświata, aby ludzie mogli "zobaczyć drugą stronę

księżyca. Widzimy więc, że pytanie to należy do

pierwszej grupy; powody, dla których nie możemy

114

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: