strozewski_o_metodzie_teorii_poznania.pdf

ANTONI B. STĘPIEŃ

O METODZIE TEORII POZNANIA

ROZWAŻANIA WSTĘPNE

LUBLIN 1966

TOWARZYSTWO NAUKOWE

KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO

Okładkę projektował

Przedmowa

art. graf. Henryk Zwolakiewicz

WYDAWNICTWO

TOWARZYSTWA NAUKOWEGO KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO

O napisaniu tej pracy zdecydowały — między innymi — dwa powody.

Pierwszy, to wyraźny brak w naszej literaturze publikacji, dotyczących

problematyki teoriopoznawczej i metateoriopoznawczej, to niepodejmo-

wanie szerzej zarysowanych prób analizy problemów sposobu i charakteru

uprawiania teorii poznania, problemów tak przecież fundamentalnych dla

filezofii. Drugi powód to świadomość, iż filozofia rozwija się w określo-

nych środowiskach i rzeczą gorszą od niedopracowanych, dyskusyjnych

publikacji jest brak wszelkich publikacji oraz dyskusji. To skłoniło do

zaprezentowania tych wstępnych rozważań o metodzie teorii poznania.

Celem ich jest uświadomienie sensu problematyki teoriopoznawczej, źró-

deł i zadań teorii poznania. Jest to próba dotarcia do podstawowych wa-

runków realizacji klasycznej, maksymalistycznej koncepcji teorii pozna-

nia, próba rozpatrzenia możliwości naukowego uprawiania teorii poznania.

Jest to zarazem próba znalezienia jakiejś szerokiej i najbardziej podsta-

wowej (ostatecznej) płaszczyzny dyskusji na temat tych spraw. Zamierze-

nia są raczej wygórowane, temat skomplikowany i trudny. Łatwiej więc

0 projekty i propozycje niż o wyczerpujące analizy i definitywne roz-

strzygnięcia.

Pozwolę sobie złożyć bardzo serdeczne podziękowania Profesorom:

P. Chojnackiemu, R. Ingardenowi, J. Iwanickiemu, St. Kamińskiemu

1 M. A. Krąpcowi, którzy zechcieli łaskawie poświęcić czas na lekturę

i ocenę tej pracy. Ich uwagi pozwoliły mi lepiej wniknąć w sens poruszo-

nej problematyki oraz uświadomiły mi szereg braków pracy, w szczegól-

ności z zakresu jej redakcji. Braki te mam nadzieję usunąć w dalszych

etapach mych rozważań.

Redagowanie pracy ukończyłem zasadniczo w czerwcu 1963 r. Później

mogłem wprowadzić jedynie fragmentaryczne korektury i uzupełnienia.

Niektóre partie tych rozważań drukowane były, częściowo w innej wersji,

w „Rocznikach Filozoficznych".

Antoni B. Stąpień

•Wydanie I. Nakład 1000 + 125 egzemplarzy. Arkuszy wydawniczych 10,5. Arkuszy

Srukarskich 9,5. Papier druk. sat. kl. "lii, 70 g, 70 X 100. Oddano do składania

3 VII 1965 r. Podpisano do druku w lutym 1966 r. Druk ukończono w marcu 1966 r.

Cena zł 48.— Zam. 2479.

Lubelskie Zakłady Graficzne im. PKWN, Lublin, ul. Unicka i. H-5.

WSTĘP

Podejmując jakiekolwiek badania z dziedziny filozofii traktowanej

jako wiedza naukowa, należy mieć na uwadze dwie okoliczności. Po

pierwsze, niezależnie od tego, czy w jakimś zakresie dostępna nam jest

wiedza konieczna, nieobalalna czy też nie, wszelkie nasze czynności

i rezultaty poznawcze stanowią fazę w rozwoju pewnej rzeczywistości

historycznej, jaką jest wiedza ludzka; związane jest to z tym, iż poznahie

ludzkie jest czasowe i społeczne. Po drugie, jeśli badacz chce okazać ogól-

ną ważność czy zasadność uzyskanych przez siebie wyników, musi znaleźć

dla nich intersubiektywne środki przekazu, informacji. Niestety, nie

istnieje nic takiego jak wspólny, ogólnoludzki rynek intelektualny i ko-

munikatywność faktycznie jest zawsze komunikatywnością dla określo-

nego kręgu odbiorców. Pamiętając o powyższych okolicznościach, badacz

nie będzie absolutyzował swych rozważań, wyobcowując i uniezależniając

je od aktualnie istniejącej sytuacji naukowej, od tradycji filozoficznej

i doświadczeń rozmaitych szkół; nie będzie też zapominał o tym, iż nie

można osiągnąć efektywnej komunikatywności tekstu nie oglądając się

na współczesnego czytelnika czy współbadacza, nie adresując tego tekstu

do określonego odbiorcy. Z powyższego nie wynika — zaznaczmy od razu

— jakikolwiek relatywizm, zarysowana sytuacja jest podyktowana m. in.

tym, co będziemy nazywać aspektywnym charakterem naszego poznania.

Zresztą nie wykazano, że rezultat czynności czasowo określonej i nietrwa-

łej musi mieć zawsze wartość tylko czasowo określoną, względną i nie-

trwałą.

Tradycja filozoficzna przekazała nam zespół problemów dotyczących

poznania, jego natury, źródeł, granic, wartości. Dyskutuje się od pewnego

czasu charakter tej problematyki. Chodzi o to, jaki jest jej przedmiot,

cel, motywy podjęcia, sposoby rozwiązywania, czy stanowi ona (względnie

wyznacza) jednolitą i odrębną dziedzinę naukową, czy istnieją szansę

rozstrzygnięcia tej problematyki. Sytuacja bowiem w teorii poznania nie

różni się od sytuacji w innych dziedzinach filozofii, a w każdym razie

nie wydaje się, aby różniła się na korzyść teorii poznania. Dominowanie

kwestii spornych nad rozwiązanymi, rozmaitość stanowisk teoriopoznaw-

czych powoduje z kolei rozmaitość stanowisk metateoriopoznawczych.

Głosi się bądź zbyteczność i jałowość rozważań teoriopoznawczych (np.

A. Comte), bądź nierozstrzygalność lub wręcz pozorność podstawowych za-

gadnień teorii poznania (np. L. Nelson o zagadnieniu ostatecznego kryte-

rium czy obiektywnej ważności poznania w ogóle, R. Carnap o zagadnie-

niu istnienia świata realnego), wypowiada się pod adresem tej nauki wiele

niepochlebnych epitetów (np. wśród neorealistów amerykańskich). To

zresztą nie przeszkadza innym podejmować klasycznej problematyki

teoriopoznawczej lub wskazywać na jej rozstrzygalność. W ramach wy-

raźnie wyodrębniających się stylem filozofowania ugrupowań (takich jak

analitycy, fenomenologowie czy neoscholastycy) spotyka się przy tym

bogatą, zróżnicowaną skalę subtelnych nieraz odmian zasadniczych, kon-

trowersyjnych stanowisk. Taka sytuacja nie musi jeszcze prowadzić do

pesymistycznych wniosków o teoretycznej beznadziejności rozważań

teoriopoznawczych. Rozmaitość bowiem stanowisk i sporów może mieć

różnorodne przyczyny i przy bliższej analizie ulec redukcji lub stracić na

doniosłości. Ogólny postęp w badaniach teoriopoznawczych trudno do-

strzec szczególnie temu, kto patrzy na nie z zewnątrz, a także komuś ogra-

niczonemu ramami jednej tylko, ciasno pojętej szkoły.

Niniejsze badania mają aspirację nawiązywania do wielu współczes-

nych ugrupowań i nurtów filozoficznych Znalezienia wspólnej płaszczyz-

ny do dyskusji z rozmaitymi odmianami sceptycyzmu, pozytywizmu, neo-

scholastyki czy fenomenologii; taką odpowiednią płaszczyznę ustala —

jak się wydaje — racjonalna koncepcja nauki.

Znana jest niezwykła „organiczność" wszelkiej problematyki filozo-

ficznej: każda kwestia wiąże się istotnie z wieloma innymi i odpowiednie

naświetlenie jednej sprawy wymaga niejednokrotnie poruszenia najroz-

maitszych innych. Stąd też nie wszystko można naraz wyczerpująco po-

wiedzieć. Dotyczy to i naszej problematyki, którą będziemy mogli ukazać

jedynie stopniowo, fragmentarycznie, zatrzymując się tylko przy bardziej

zasadniczych jej partiach czy aspektach. Dyskutując sprawy metateorio-

poznawcze trzeba będzie wejść i w sarną problematykę teoriopoznawezą,

rozstrzygnąć kwestie dotyczące wartości poznawczej poszczególnych re-

zultatów ludzkiego poznania.

Praca ma charakter systematyczny, nie historyczny. Chcemy jednak

uwzględnić wszystkie zasadnicze stanowiska i argumentacje, które aktual-

nie oddziaływają czy występują. Dyskutować będziemy przede wszyst-

kim z autorami polskimi nie tylko dlatego, że liczyć się musimy z polskim

czytelnikiem, ale —• i to jest ważniejsze — też dlatego, że polscy autorzy

reprezentują główne lub typowe stanowiska, i to często bardziej kon-

sekwentnie i interesująco niż inni. Praca ma aspiracje filozoficzne i meto-

dologiczne. Chcemy bowiem przyczynić się do ugruntowania teorii poz-

nania jako nauki pierwszej, formułując odpowiednią, realizowalną kon-

cepcję teorii poznania. Chcemy też wskazać na charakter metodologiczny

tej nauki, dając m. in. konkretne przykłady stosowania środków poznaw-

czych właściwych teorii poznania. Będzie to może przyczynek do wciąż

jeszcze niedostatecznie opracowanej metodologii filozofii.

Przystępujemy do rozważań wstępnych, rozważań bazujących na za-

stanym stanie badań. Przedmiotem naszej analizy nie jest gotowa, syste-

matycznie sformułowana nauka ani też historyczno-społeczny lub psy-

chiczno-indywidualny proces uprawiania nauki. Stan badań zmusza nas

do zastanowienia się nad źródłami i celem problematyki teoriopoznawczej

oraz do zaprojektowania odpowiedniej koncepcji teorii poznania. W roz-

ważaniu tego projektu oraz środków prowadzących do jego realizacji bie-

rze się pod uwagę dwa względy. Po pierwsze, wspólną, podstawową płasz-

czyznę wszelkich naukowych dyskusji. Taką płaszczyznę — wydaje się —

wyznacza sama koncepcja nauki. Po drugie, wydaje się rzeczą metodolo-

gicznie niezręczną argumentować za pewną koncepcją teorii poznania

odwołując się do szczegółowych analiz teoriopoznawczych. Stąd nie boimy

się „dialektycznego" charakteru niektórych partii naszych argumentacji.

Wszelkie wykazywanie sprzeczności czy absurdalnych konsekwencji wy-

chodzi z pewnych pierwotnych, alternatywnych lub dysjunktywnych,

zróżnicowań (wymaga więc bezpośredniego kontaktu z przedmiotem roz-

ważań), operuje bardziej sprecyzowanymi, logicznie sprawniejszymi sfor-

mułowaniami i ułatwia prowadzenie dyskusji.

Powyższe okoliczności wyznaczyły plan i sposób redakcji tej pracy.

Wychodzimy w niej od zastanego stanu badań, rozważamy różne możli-

wości, dajemy przykłady stosowania środków i sprawności poznawczych,

które mogą służyć realizacji projektowanej teorii poznania, nie uprawia-

my jednak samej teorii poznania.

Rozpoczynamy badania od bliższego uświadomienia sobie, na czym

polega spór o metodę teorii poznania, jakie on ma źródła i jakie stawia

przed nami pytania do rozwiązania (rozdz. I). Następnis staramy się ustalić

zasadniczą aparaturę pojęciową, z którą przystępujemy do badań, oraz

rozpoznać założenia tej aparatury, a zwłaszcza założenia związane z poję-

ciami poznania i nauki i warunkujące samo sformułowanie rozpatrywa-

nego sporu (rozdz. II). Chodzi nam bowiem o naukowe rozpatrywanie moż-

liwości pewnej nauki. W tym celu rozważyć musimy i sformułować

podstawowe warunki uprawiania poznania naukowego oraz wyróżnić

zasadnicze elementy struktury nauki. Mamy więc jakąś podstawę do oce-

ny i dyskusji. Po analizie krytycznej najważniejszych propozycji co do

wyboru odpowiedniej koncepcji teorii poznania wysuwamy właściwą —

naszym zdaniem — koncepcję tej nauki oraz wykazujemy zasadniczą

możliwość jej realizacji, odpierając możliwe zarzuty (rozdz. III). Przyjęta

koncepcja teorii poznania wyznacza dopuszczalne środki czy sposoby jej

realizacji i ogólnie wskazuje na kierunek badań. Nasuwa się potrzeba

szczegółowego sformułowania i wyboru właściwego punktu wyjścia teorii

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: