M. Weber- Kozińska, Z problematyki historii kamieniarstwa w Polsce TEKST.pdf

MARIA WEBEH-KOZltfSKA

Z PROBLEMATYKI HISTORII KAMIENIARSTWA W POLSCE

I . W s t ħ p . I I . Z r ó d l a m a t e r i a l n e . 1 — Z ł o Ň e o r a z w ł a s n o Ļ c i f i z y c z n e , r h r i n i c z n c i p e t r o g r a f i c z n e

l u m w c n . 2 — Z a b y t k i k a m i e n n e . 3 — D a w n e n a r z ħ d z i u p r a c y . I I I . ? , r ó d l u a r c h i w a l n e i p i Ļ m i e n -

n i c t w o . 1 — Pr z ek a z y p i s t un e , i k on og r a f i a i k ar t og r a f i a . 2 — Pi Ļ mi e n n i c t w o.

Problematyka historii kamieniarstwa w Polsce obejmuje liczne zagadnienia powi Ģ zane za-

równo z eksploatacj Ģ złó Ň krajowych jak i zastosowaniem kamienia w poszczególnych dziedzi-

nach Ň ycia gospodarczego. Kamie ı spełniał na przestrzeni dziejów gospodarczych Polski pods-

tawow Ģ rol ħ w przemy Ļ le, budownictwie l Ģ dowym i wodnym, w architekturze i rze Ņ bie.

Historia zastosowania kamienia w architekturze i rze Ņ bie jest wi ħ c zatem tylko pewnym

wycinkiem historii kamieniarstwa. Pomini ħ cie przy badaniu zabytków roli, jak Ģ odgrywał ka-

mie ı w poszczególnych epokach w innych dziedzinach Ň ycia gospodarczego, wpłyn ħ łoby na

brak zrozumienia rozwoju nauki o zło Ň ach skalnych oraz historii poszczególnych kamienioło-

mów słu ŇĢ cych niejednokrotnie zarówno do robót budowlanych, drogowych juk i przemysłowych.

Historia kamieniarstwa w Polsce ogarnia bardzo szerok Ģ problematyk ħ która powinna

by ę uwzgl ħ dniona przy badaniu zabytków kamiennych dla gł ħ bszego zrozumienia zarówno in-

tencji budowniczego, jak i warunków w których przypadło mu pracowa ę . Problematyka tu

obejmuje:

Histori ħ nauki o rozmieszczeniu i zasobach krajowych złó Ň kamiennych, oraz zastosowaniu

poszczególnych gatunków w budownictwie, drogownictwie i przemy Ļ le.

Histori ħ techniki eksploatacji kamieniołomów.

Histori ħ metod obróbki i monta Ň u.

Histori ħ rozwoju metod badawczych kamienia.

Zagadnienia powy Ň sze powi Ģ zane s;| ze struktur Ģ organizacji pracy skalników i kamienia-

rzy, ze stanem dróg wodnych i l Ģ dowych, oraz poziomem techniki transportu w poszczegól-

nych okresach historycznych.

Podkre Ļ li ę równie Ň nale Ň y, Ň e na przyczyny zastosowania takiego czy innego kamienia w archi-

tekturze i rze Ņ bie składa si ħ nie tylko struktura samego zło Ň a, walory techniczne i dekoracyjne

danego surowca, lecz w du Ň ej mierze wzgl ħ dy ekonomiczne i warunki gospodarcze kraju.

ń ródłami poznania do opracowania historii zastosowania kamienia w architekturze i rze Ņ -

bie polskiej s Ģ : A. 2 r ó d ł a m a t e r i a 1 n e, jak zło Ň e i własno Ļ ci surowca (fizyczne, chemiczne i pe-

trograficzne), zabytki kamienne, dawne narz ħ dzia pracy. 8. ń r ó d ł a a r c h i w a l n e , jak

przekazy pisane, ikonografia, kartografia i pi Ļ miennictwo.

1. W historii architektury i rze Ņ by wyst ħ puje wielkie bogactwo najrozmaitszych odmian

kamieni pochodz Ģ cych ze złó Ň krajowych, pocz Ģ wszy od głazów narzutowych, granitów, pias-

kowców a sko ı czywszy na przeró Ň nych odmianach wapieni i barwnych marmurach.

Poszczególne kamieniołomy ró Ň ni Ģ si ħ mi ħ dzy sob Ģ odmiennym układem struktury, co wpły-

wa nie tylko na form ħ wyst ħ powania kamienia w zabytku, lecz decyduje równie Ň o nakładzie

[61]

Marin Weber-Kozi ı ska

2 problematyki historii kamieniarstwa w Polsce

Oprócz samej struktury zło Ň a wa Ň ne jest równie Ň poło Ň enie i do.st ħ p do kamieniołomu,

ł Ģ czy si ħ to bowiem z trudno Ļ ciami załadunku i transportu, który odgrywał dominuj Ģ ca role w

historii zastosowania kamienia w budownictwie i rze Ņ bie.

Na przestrzeni tysi Ģ clecia naszego budownictwa ua histori ħ kamieniarstwa wpłyn ħ ło wiele

nieustannie zmieniaj Ģ cych si ħ czynników ekonomicznych, gospodarczych i kulturalnych; zmieniał

si ħ stan zaludnienia, zamo Ň no Ļ ci, poziom techniki, rozmaicie przebiegały szlaki komunikacyjne,

zmieniały si ħ te Ň style i upodobania. Zło Ň e skalne natomiast przemianom nie podlegało.

Przyj Ģę bowiem nale Ň y, i Ň Polska posiada tak znaczne zasoby ró Ň norodnych odmian kamieni, Ň e

nawet wielowiekowa eksploatacja nie przyczyniła si ħ do ich całkowitego wyczerpania. Wyj Ģ tek

jedynie stanowi Ģ zło Ň a o charakterze dyslokacyjnym i Ň yłowym jak np. marmuru w

Paczołtowicach, które przy bardzo intensywnej eksploatacji mog Ģ ulec w przyszło Ļ ci cał-

kowitemu wyczerpaniu.

pracy, który potrzebny jest do wydobycia surowego bloku. Dlatego le Ň przy opracowywaniu

historii kamieniarstwa zło Ň e skalne zaliczy ę nale Ň y do najpowa Ň niejszych Ņ ródeł, sk Ģ d czerpa ę

b ħ dzie mo Ň na dane techniczne, potrzebne do zaznajomienia si ħ z pracami wst ħ pnymi przy otwie-

raniu kamieniołomów, oraz z trudno Ļ ciami. z którymi musiał walczy ę skalnik, by wydoby ę

surowy blok kamienia zdalnego dla celów budowlanych.

Kamieniołomy slnkowe. przy eksploatacji których nie trzeba było zagł ħ bia ę si ħ poni Ň ej po-

ziomu okolicznego terenu, a wystarczało tylko wci ħ cie si ħ w stok góry. posiadały w historii eks-

ploatacji wiele zalet. Natomiast kamieniołomy nizinne, przy eksploatacji których nale Ň ałoby

zej Ļę poni Ň ej poziomu okolicznego terenu, nastr ħ cza ę musiały du Ň e trudno Ļ ci w okresie prymi-

tywnej jeszcze techniki, zwłaszcza je Ļ li chodziło o wydobycie ciosów o znacznej wielko Ļ ci.

Do poznania warunków, w jakich pracowali skalnicy, ich trudu i nakładu pracy przy zrobieniu

skrywki i otwieraniu kamieniołomu, jak równie Ň do prze Ļ ledzenia etapów rozwoju samej eksplo-

atacji nale Ň y orientowa ę si ħ w rozmiarach zalegania zło Ň a, grubo Ļ ci nadkładu i wierzchnicy, zna ę kat

upadu i bieg warstw, oraz ich mi ĢŇ szo Ļę . Do podstawowych te Ň zagadnie ı b ħ dzie nale Ň e ę kwes-

t i a uzysku bloków z calizny. Zanalizowa ę równie Ň nale Ň y specyficzne wady surowca w zło Ň u.

Kamie ı bowiem jako materiał naturalny jest w całej swojej mi ĢŇ szo Ļ ci materiałem niejedno-

rodnym. W jednym i tym samym zło Ň u własno Ļ ci kamienia zmieniaj Ģ si ħ mniej lub wi ħ cej pod

wzgl ħ dem wytrzymało Ļ ci, barwy i grubo Ļ ci ziarna, stopnia zachowania, sp ħ kania uławicenia itp.

Kamie ı posiada naturalne wady lokalne zmniejszaj Ģ ce jego warto Ļę jako materiału budowlanego 1 .

Przebadanie struktury zło Ň a oraz porównanie go z materiałem u Ň ytym w zabytku mo Ň e

nas naprowadzi ę na Ļ lady rozwoju nauki selekcji materiału w samym zło Ň u 2 . Zaznaczy ę przy

tym nale Ň y, Ň e zmiana surowca skalnego mo Ň e wyst ħ powa ę nie tylko na szeroko Ļ ci zalegania

warstw, ale i w przekroju pionowym samego zło Ň a 3 .

Selekcja materiału skalnego na przestrzeni dziejów. id Ģ ca w kierunku zalegania zło Ň a, b Ģ d Ņ

te Ň w jego przekroju pionowym, Ļ wiadczy o .specjalizacji i o rozwoju nauki o polskich zło Ň ach.

A d a. 11 C z e Ň o w s k i . O b ró bk a kam ie ni a. (.. Sk r \ pt y dl a -/.k ół w y Ň sz yc h " - Ak ad e mi a U ór iiic z u-H ii t nirz u u Kr a

k owic). 19.V>.s. 133

- W i t r u w i u B z, O architekurze ksi Ģ g dziesi ħę . Warszawa , 1956, s. 33 n. Z abieraj Ģ c si ħ do budowy nnle Ň y u Ň y ę bloków

wydobytych przed paroma laty, i to wydobytych w porze letniej, a nie zimowej. i lakieli. które przez dwa lata le Ň ały pod

gołym niebem. Bloki, które w przeci Ģ gu tych dwóch lat uległy uszkodzeniu wskutek działa ı atmosferycznych, nale Ň y

u Ň y ę do fundamentów, wszystkie inne zachowane w nienaruszonym stanie , jako wypróbowane przez sam Ģ przyrod ħ .

u Ň yte w budowie nadziemnej b ħ d Ģ trwale. Zasad tych trzeba sie trzyma ę nie tylko przy budowie z bloków ciosanych lecz

tak Ň e przy budowie z kamienia łupanego.

.lak dalece ma racje Witruwiusz w swoich zaleceniach, mo Ň na przekona ę si ħ na elewacji gmachu Sejmu, gilzie

zastosowano nowy rodzaj kamienia, i to wydobywany w okresie jesiennym. Gdyby bloki zostały wydobyte latem i

przele Ň ały dwa l a l a poddane dzialaniom atmosferycznym, nast Ģ piłaby naturalna selekcja.

Słuszno Ļę zalece ı Witruwiusza potwierdzaj Ģ równie Ň obecne badania i obserwacje, z których wynika, Ň e kamie ı

posiadaj Ģ cy zdolno Ļę twardnienia po tzw. okresie dojrzewania, co polega mi ħ dzy innymi na utracie naturalnej

wilgoci skalnej, nie mo Ň e by ę wydobywany w okresie jesiennym i zimowym. Po wydobyciu musi by ę przechowywany

w pomieszczeniu zabezpieczajacym od przemarzania, do czasu utraty wilgoci. Odnosi si ħ to i do tak bardzo wypróbo-

wanego kamienia, jakim jest piaskowiec szydlowiecki.

Próba stosowania Ļ wie Ň ego piaskowca szydłoedkirgo wydobywanego pó Ņ n Ģ jesieni Ģ przy budowie Pałacu

Kultury i Nauki sko ı czyła si ħ sp ħ kaniem elementów montowanych w okresie zimowym.

Natomiast z zaleceniem Witruwiusza stosowania na fundamenty kamienia, który okazał si ħ nieodporny na działanie

czynników atmosferycznych, nie mo Ň na si ħ dzi Ļ zgodzi ę — przynajmniej w naszym klimacie. Bowiem kamie ı na

fundamenty powinien by ę odporny na działanie mrozu, a nasi Ģ kliwo Ļę jego powinna by ę mniejsza od 5o Wyj Ģ tkowo w

gruntach bardzo suchych gdzie woda znajduje sie bardzo gł ħ boko (czesto ponad 20 m w gł Ģ b), mo Ň na stosowa ę

kamie ı o gorszych własno Ļ ciach technicznych i to przy stosowaniu izolacji poziomej. Wyja Ļ nie ı powy Ň szych udzieliła

mgr Barbara Penkala, kierowniczka Pracowni Kamienia w Instytucie Techniki Budowlanej).

3 Selekcj ħ materiału skalnego prze Ļ ledzi ę mo Ň na w POlsce ju Ň w roma ı szczy Ņ nie. Dotyczy ona stosowania wapienia

pi ı czowskiego na prolilowane detale architektoniczne. Umiej ħ tno Ļę doboru ciosów drobnoziarnistych, pochodz Ģ cych

ze spodnich warstw kamieniołomów w okr ħ gu pi ı czowskim stwierdzi ę mo Ň na na głowicach klasztoru cystersów

w J ħ sdrzejowie

4 Przykładem zmian zachodz Ģ cych w przekroju pionowym zło Ň a mo Ň e hyc kamieniołom w Babiej Dolinie koło Józe-

fowa (pow. zamojski), w którym jedna warstwa odbiega swymi własno Ļ ciami znacznie od pozostałych. Równie Ň

w kamieniołomie Janików koło O Ň arowa wyst ħ puje zmiana własno Ļ ci kamienia w zło Ň u. Odkryte i eksploatowane w

szeregu wyrobisk zło Ň e ci Ģ gnie si ħ na przestrzeni jednego km. K Ģ t upadu wynosi około 3%. W pierwszych

wyrobiskach, jak podaje tradycja przekazywana przez miejscowych skalników. (co zostało potwierdzone bada-

niania ITB) tylko warstwy le Ň ace na gł ħ boko Ļ ci poni Ň ej 15 m s Ģ całkowicie odporne na działanie czynników atmo-

sferycznych. Natomiast w ostatnich wyrobiskach wszystkie warstwy odznaczaj Ģ si ħ dobr Ģ odporno Ļ ci Ģ . Nau-

kowo znajduje to proste uzasadnienie w tym Ň e na przestrzeni 1 km k Ģ t upadu 3% powoduje, Ň e w ko ı cowych

wyrobiskach znajduj Ģ si ħ wychodnie gł ħ bszych warstw zło Ň a, które le ŇĢ poni Ň ej warstw nieodpornych w pierw-

szym wyrobisku. Miejscowi skalnicy nie orientuj Ģ c si ħ w strukturze zło Ň a, ua podstawie tradycji bezbł ħ dnie oce-niaj Ģ

własno Ļ ci kamienia. (Wyja Ļ nienie powy Ň sze podała mgr B. Penkala).

Odmian złó Ň o charakterze dyslokacyjnym i Ň yłowym, stosowanych w architekturze i rze Ņ -

bie polskiej, posiadamy zaledwie kilka i jak wykazały dotychczasowe badania nie zostały one

jeszcze całkowicie wyeksploatowane.

Z tych te Ň wzgl ħ dów przyj Ģę nale Ň y, Ň e zło Ň e skalne słu ŇĢ ce dla celów architektoniczno-rze Ņ -

biarskich jest na przestrzeni dotychczasowych dziejów c z y n n i k i em s t a ł y m , niez-

miennym, nie podlegaj Ģ cym całkowitemu wyeksploatowaniu. Ułatwia to prac ħ badawcza his-

torii kamieniarstwa w Polsce, gdy Ň prowadzone obecnie badania poło Ň enia i struktury zło Ň a

oraz charakterystyka skały b ħ d Ģ zawsze punktem wyj Ļ ciowym przy rozwi Ģ zywaniu szeregu

problemów w rozmaitych epokach.

Inn Ģ natomiast rol ħ b ħ d Ģ grały na terenie zło Ň a poszczególne kamieniołomy, łomy i odkrywki,

które eksploatowane były w ró Ň nych okresach w zale Ň no Ļ ci od struktury zło Ň a i terenu, stosun-

ków gospodarczych i własno Ļ ciowych. Uchwycenie, z których dawnych wyrobisk na terenie

zło Ň a brany był kamie ı do celów architektoniczno-rze Ņ biarskich w poszczególnych epokach,

jest rzecz Ģ niesłychanie trudn Ģ , w wielu wypadkach ju Ň nie do rozszyfrowania. Poszczególne

loiuy na terenie jednego zło Ň a daj Ģ nam obecnie obraz wykorzystania zło Ň a przez poszczególnych

wła Ļ cicieli terenu, niekiedy obraz szukania ró Ň nych odmian jednego gatunku, czasem s Ģ dowodem

wyeksploatowania kamienia w jednej partii zło Ň a lub te Ň zaniechania dalszych odkrywkowych

prac ze wzgl ħ du na ukształtowanie terenu.

Z tych te Ň wzgl ħ dów poszczególne łomy i wyrobiska na terenie zło Ň a b ħ d Ģ odgrywa ę w historii

kamieniarstwa równie Ň jak i inne czynniki natury ogólnej rol ħ c z y n n i k a z m i e n n e g o,

zale Ň nego od całego splotu warunków technicznych i gospodarczych.

Przyj ħ cie w badaniach nad histori Ģ kamieniarstwa kryterium, Ň e zło Ň e skalne jest czynnikiem

stałym, poszczególne natomiast łomy na terenie zło Ň a s Ģ czynnikami zmiennymi, przyczyni ę

si ħ mo Ň e do wi ħ kszej precyzji w terminologii, wytłumaczy ę mo Ň e cały szereg zjawisk dotychczas

64 Maria Webor-Kozi ı ska

fałszywie pojmowanych oraz dopomóc W doborze kamienia przy pracach konserwatorskich.

Przy badania zabytku mo Ň na bez Ļ cisłych danych archiwalnych ustali ę ogólnie, Ň e kanie ı po-

chodzi np. ze złó Ň pi ı czowkich: wydobywany jednak mógł by ę zarówno we wsi Skowronnie czy

górze Koperskiej, a nawet i dalej.

Na przestrzeni historii rozmaicie przebiegała eksploalacja poszczególnych kamieniołomów,

dlatego le Ň nie maj Ģ c Ļ cisłych danych operowa ę nale Ň y nazw Ģ całego zło Ň a, a n ; e poszczególnych

kamieniołomów czynnych obecnie. Tak samo np. nale Ň y operowa ę nazwa, zło Ň a lub typu mar-

muru bolechowickiego. Ze wzgl ħ dów konserwatorskich jest to niezwykle wa Ň ne, gdy Ň du Ň a cze Ļę

naszych rze Ņ b marmurowych pó Ņ nego renesansu — rozsiana po całym kraju — nie pochodzi

obecnie czynnego kamieniołomu Bolechowice, tylko z innych starych pobliskich łomów, które

dostarczaj Ģ marmuru nieco odmiennego w kolorycie od obecnie eksploatowanego.

W badaniach nad histori Ģ zastosowania kamienia w architekturze i rze Ņ bie polskiej uwzgl ħ dni ę

nale Ň y nie tylko sam charakter zło Ň a, lecz i jego poło Ň enie geograficzne. W zale Ň no Ļ ci bowiem

od poło Ň enia ró Ň ny b ħ dzie wkład poszczególnych kamieniołomów w budownictwo i rze Ņ b ħ danego

rejonu. Na ogóln Ģ liczb ħ kilkuset wi ħ kszych i niniejszych łomów tylko na terenie Małopolski

kilkana Ļ cie z nich odegrało du ŇĢ . rol ħ . w rozwoju naszej architektury, reszta spełniała rol ħ zupełnie

podrz ħ dn Ģ słu ŇĢ c przewa Ň nie do robót drogowych i miejscowego budownictwa wiejskiego.

Z problematyki hostorii kamieniarstwa w Polsce

wiskami, nie chronione Ň adn Ģ ustaw Ģ , niszczone b y ł y w ostatnich lalach przy intensywnych

pracach nad rozbudow Ģ poszczególnych kamieniołomów. Zagin ħ ły daty z ko ı ca X V I I I w. na

Ļ cianach skalnych góry Koperskiej w Pi ı czowie. Niewiadomy los czeka szcz ħĻ liwie ocalałe napisy

w opuszczonym ka mie nioło mie Marmurowej Góry w D ħ bnik u, oraz napis na Zygmuntówce:

Anno 1689 Michalis Soban.

Drugim wa Ň nym czynnikiem, który wpłynie na pogł ħ bienie studiów nad historia zastosowania

kamienia w architekturze i rze Ņ bie polskiej, jest znajomo Ļę samego surowca, jego własno Ļ ci fizycz-

nych, chemicznych i petrograficznych.

W obecnym stanie bada ı nie posiadamy jeszcze pełnego zestawu wszystkich bada ı kamieni

stosowanych w historii naszego budownictwa, niemniej jednak rozporz Ģ dzamy znaczn Ģ ju Ň ilo Ļ ci Ģ

danych, co pozwoli na wysuni ħ cie pierwszych, wst ħ pnych hipotez co do znajomo Ļ ci naszych

odmian kamieni w poszczególnych epokach. Ocenia ę wyniki bada ı nale Ň ałoby bardziej wnikliwie, ni Ň

czyniło si ħ to dotychczas. Obecnie bowiem we wszelkich publikacjach podawane s Ģ Ļ rednie wyniki

otrzymywane z bada ı trzech prób pobranych z ró Ň nych poziomów kamieniołomów. Wyniki te

niejednokrotnie znacznie od siebie odbiegaj Ģ , a przyj Ģę nale Ň y, Ň e w wi ħ kszo Ļ ci wypadków prace

w kamieniołomie w ubiegłych stuleciach ze wzgl ħ dów technicznych nic schodziły daleko w gł Ģ b

kamieniołomu, lecz szły w kierunku rozszerzania kamieniołomu lub przechodzenia na nowe pozycje.

W tym stanie warstwy spodnie kamieniołomu, z których obecnie pobieramy próby do bada ı

laboratoryjnych, nie były w ubiegłych wiekach w ogóle eksploatowane. Doda ę przy tym nale Ň y,

Ň e najlepsze wyniki bada ı zarówno na wytrzymało Ļę , Ļ cieralno Ļę , jak i zamra Ň anie otrzymujemy

z prób pochodz Ģ cych z dolnych warstw kamieniołomów. Dlatego te Ň przy ocenie kamienia stoso-

wanego w historii naszej architektury nale Ň y bra ę pod uwag ħ raczej wyniki bada ı z warstw gór-

nych i Ļ rodkowych kamieniołomu, a nic przeci ħ tne z trzech poziomów Ļ ciany skalnej5.

Umiej ħ tno Ļę wykorzystania w historii architektury polskiej własno Ļ ci fizycznych poszczegól-

nych odmian kamieni stanowi jeden z ciekawszych problemów. Zagadnienie to dol)czy ę b ħ dzie

zarówno gatunków kamieni stosowanych na filary budowli gotyckich, jak i sklepie ı kopuł rene-

sansowych. Ciekawy jest np. fakt, Ň e w renesansie przy budowie kaplic wapie ı pi ı czowski słu Ň ył

niejednokrotnie do przesklepiania kopuł — jest on l Ň ejszy od piaskowców i wapieni zbitych6.

Bardzo wa Ň nym zagadnieniem s Ģ badania makroskopowe i mikroskopowe. Pierwsze ustalaj Ģ

barw ħ , budow ħ , wielko Ļę składników skalotwórczych i ich wzajemne uło Ň enie, zwi ħ zło Ļę i twardo Ļę

skały, oraz podaj Ģ makroskopowe ustalenie składu mineralogicznego.

Badania mikroskopowe natomiast posiadaj Ģ charakter bardziej wnikliwy, pozwalaj Ģ na usta-

lenie składu mineralogicznego, budowy (struktury i tekstury) skały, wielko Ļ ci składników, ich

postaci, nazwy petrograficznej skały, stopnia zwietrzenia, stosunku ilo Ļ ciowego charakterystycz-

nych minerałów, obecno Ļ ci i rodzaju lepiszcza.

Przeprowadzenie powy Ň szych bada ı jest konieczne dla identyfikacji pochodzenia kamienia

w zabytku. Niestety przy obecnym sianie bada ı nie posiadamy ani wystarczaj Ģ cej ilo Ļ ci opisów

Przy bli Ň szej analizie mo Ň na wyodr ħ bnii ę pewne zespoły kamieniołomów, przy których grupo-

wały si ħ warsztaty kamieniarskie. A mianowicie: w Pi ı czowie, Ch ħ cinach, Kunowie, D ħ bniku.

Warsztaty te opierały swoja, działalno Ļę na surowcu skalnym posiadaj Ģ cym b Ģ d Ņ atrakcyjny

wywiad, b Ģ d Ņ le Ň wybitne zalety techniczne, łatwo Ļę eksploatacji i obróbki. I tak np. warsztaty

d ħ bnickie opierały swoj Ģ działalno Ļę na czarnym marmurze, rzadko spotykanym na terenie całej

Europy, k a m i en i ołom y na t omia st le ŇĢ ce w pobli Ň u kamieniołomu d ħ bnickiego eksploatowane

były w du Ň ej mierze jedynie dlatego, Ň e surowiec ich słu Ň ył przy wszelkich kompozycjach rze Ņ biar-

kich z czarnym marmurem. Do takich kamieniołomów zaliczy ę , nale Ň y marmur z Białej Góry.

który w zestawieniu z D ħ bnikiem dawał bialoczarn Ģ szachownic ħ posadzek, oraz Paczaltowice

odznaczaj Ģ ce sie pieknyin ró Ň owym u Ň yleniem.

Stare hałdy i usypiska kryj Ģ w sobie wiele cennych wiadomo Ļ ci. Ha ł d y t e stanowi Ģ ce materiał

odpadowy przy eksploalaeji kamieniołomu szybko pochłoni ħ te zostaj Ģ przez przyrod ħ , zarastaj Ģ krzakami

leszczyny, a niejednokrotnie pokrywa je ju Ň wysokopienny las. Usypiska te odkrywane s Ģ obecnie po

raz wióry przy otwieraniu nowych odkrywek (wypadek taki zdarzył si ħ par ħ lat temu w Janikowie) lub

wykorzystywane s Ģ przez miejscow Ģ ludno Ļę na materiał drogowy. W hałdach tyh czasami trafiaj Ģ si ħ

stare narz ħ dzia pracy i fragmenty obrobionych ciosów. Na podstawie tych danych w niektórych

wypadkach mo Ň na wyci Ģ gn Ģę wnioski co do okresu eksploatacji po-szczególnych lomów na terenie jednego

zło Ň a.

Innym jeszcze wa Ň nym dokumentem przy badaniach zło Ň a b ħ d Ģ . wykute przez dawnych

kamieniarzy daty na Ļ cianach skalnych eksploatowanego kamieniołomu. Daty te wraz z naz-

5 Wg mgr B. Penkali. oeena wyników bada ı prób pochodz Ģ cych z jednego zlo Ň a przeprowadzana jest oddzielnie

dla wszystkich ró Ň ni Ģ cych si ħ znacznie od siebie prób. Przydatno Ļę kamienia jednak mo Ň e by ę okre Ļ lana w po-

szczególnych warstwach tylko wówczas, gdy próby zostały pobrane bruzdowo i uwzgl ħ dniaj Ģ wszystkie warstwy w

przekroju pionowym zło Ň a. Natomiast je Ļ li próby zozstan Ģ pobrane wyrywkkowo wła Ļ ciwa ocena zło Ň a jest utru-

dniona i mo Ň na mówi ę jedynie o ocenie warto Ļ ci poszczególnych prób.

W obecnym stanie bada ı rzeczywi Ļ cie posiadamy mało złó Ň przebadanych w sposób przydatny dla historyka sztuki

6 Ci ħŇ ary obj ħ to Ļ ciowe niektórych odmian kamieni

W a p i e n i e:

G r a n i t y:

Piaskowce :

pi ı czowski

1,7 —1,8 g/cm3 szydlowski

2,70-2,15 g/cm3 Strzelin

2,63

g/cm3

2,63

z Szydłowa

l,75

suchedniowski 2,20

Michałowice

2,66

Morawica (u./..) 2,59—2.70 .

z Podola

1,90 - 2,00 „

Janowice

6(5

Muriii Wuber-Kozi ı ska

makroskopowych poszczególnych odmian kamieni, ani te Ň pełnego wykazu szlifów mikroskopo-

wych. Doda ę przy tym nale Ň y, i Ň dla ustalenia gatunku w zabytku potrzebny jest nie jeden szlif

mikroskopowy, ale szereg szlifów z ró Ň nych partii kamieniołomu i s Ģ siaduj Ģ cych odkrywek. Im

wi ħ cej bowiem mamy wykonanych szlifów z jednej skały, tym ja Ļ niejszy i pełniejszy jest obraz

struktury kamienia i jego składu mineralogicznego. Wi ħ ksza ilo Ļę zatem szlifów wykonana za-

równo ze zło Ň a jak i z pobranych próbek z budowli ułatwia znacznie prace zwi Ģ zane z ustaleniem

pochodzenia u Ň ytego kamienia. Niestety stwierdzi ę nale Ň y du Ň e jeszcze braki w nauce o skalach,

która jest nauk Ģ stosunkowo młod Ģ . Nie posiadamy jeszcze na tym etapie bada ı pełnego prze-

gl Ģ du szlifów mikroskopowych wykonanych ze wszystkich skał wyst ħ puj Ģ cych w Polsce. Braki

w nauce o skałach powoduj Ģ zaw ħŇ enie bazy poznawczej historii kamieniarstwa, z tych te Ň wzgl ħ -

dów za wcze Ļ nie jest jeszcze na cało Ļ ciowe opracowanie zagadnienia oraz wysuni ħ cie wniosków

dotycz Ģ cych eksploatacji poszczególnych kamieniołomów w ró Ň nych okresach.

Przy obecnym stanie nauki o skalach w Polsce, w braku przekazów archiwalnych, mo Ň emy

mie ę jedynie obraz bardzo ogólny, niekiedy za Ļ jedynie wycinkowy, dotycz Ģ cy eksploatacji

niektórych tylko kamieniołomów.

Ka Ň dy kraj posiada nieco odmienn Ģ histori ħ , eksploatacji i zastosowania rodzimych złó Ň .

W zale Ň no Ļ ci bowiem od ró Ň norodno Ļ ci gatunków kamieni i form jego wyst ħ powania, oraz kli-

Maria Weber-Kozi ı ska

matu panuj Ģ cego na danym terytorium ró Ň na b ħ dzie przydatno Ļę i zastosowanie poszczególnych

odmian kamieni w budownictwie.

Pierwsze znane banlzo prosi.- metody badawcze kamieni w samym zło Ň u stosowane były

w staro Ň ytnej Grecji, stosowane one musiały by ę równie Ň i w pó Ņ niejszych okresach historycznych.

Nie mamy jednak o pracach tych wiele przekazów.

W budownictwie współczesnym natomiast dla oceny przydatno Ļ ci danego gatunku kamienia

decyduj Ģ , badania kamienia w samym zło Ň u, badania stanu jego konserwacji w istniej Ģ cych budow-

lach, oraz badania laboratoryjne 8 .

W roma ı szezy Ņ nie nie posiadali Ļ my du Ň ej rodzimej tradycji i do Ļ wiadcze ı w dziedzinie

budownictwa kamiennego, dlatego te Ň przybyli z zachodu kamieniarze musieli prawdopodobnie

decydowa ę o wyborze kamieniu na podstawie bada ı samego zło Ň a. Były to pierwsze niezmiernie

mozolne prace. Przebieg tych prac jednak nie był w dotychczasowych badaniach nale Ň ycie

uwzgl ħ dniony 9 . Ciekawe równie Ň mo Ň e by ę zagadnienie, czy do Ļ wiadczenia nad wyborem kamienia

zdobyte przy wyrobie toczydeł i broni kamiennej były przekazane budownictwu i rze Ņ bie roma ı -

skiej. Ziemia wówczas kryla w sobie wiele tajemnic, wierzchnie warstwy zło Ň a nie zawsze odpowia-

dały układowi skały w jej wn ħ trzu, mała ilo Ļę odkrywek nie dozwalała na okre Ļ lenie zasobów

otwieranych kamieniołomów.

W czasach pó Ņ niejszych wybór kamienia dla celów budowlanych i rze Ņ by architektonicznej

byl bardziej ułatwiony, gdy Ň obok badania kamienia w zło Ň u mo Ň na było sprawdzi ę stan zacho-

wania poszczególnych gatunków w budowlach z epoki minionej. W jakim stopniu prace takie

były przeprowadzane, trudno w obecnym stanie bada ı ustali ę 10 .

Metoda opieraj Ģ ca si ħ na badaniach laboratoryjnych, które decyduj Ģ o przydatno Ļ ci kamienia

do celów budowlanych, powstała w ubiegłym stuleciu i jest nauk Ģ młod Ģ 11 . Sprawdzianem jej i

dopełnieniem s Ģ natomiast dwie slare metody, na których powstała wielka tradycja budowlana

i rze Ņ biarska minionych wieków. Badania laboratoryjne nabrały szczególnej wagi, gdy wiedza

warsztatowa zacie Ļ niona do małej garstki fachowców nie mogła podoła ę ju Ň zadaniom powsta-

j Ģ cego wielkiego przemysłu kamieniarskiego dwudziestego wieku.

2. Obok zło Ň a i surowca kamiennego drugim podstawowym Ņ ródłem poznawczym jest sam

zabytek kamienny, który jest Ļ wiadectwem umiej ħ tno Ļ ci posługiwania si ħ materiałem o pewnych

własno Ļ ciach fizycznych. Nie maj Ģ c danych, z którego kamieniołomu brany był surowiec, mo Ň na

na podstawie bada ı materiału u Ň ytego w samym zabytku ustali ę w przybli Ň eniu jego własno Ļ ci

jak: Ļ cieralno Ļę , wytrzymało Ļę na Ļ ciskanie, odporno Ļę na zamra Ň anie itp. Badania zabytków

mog Ģ by ę przeprowadzone metod Ģ analizy stanu zachowania kamienia w samym zabytku lub

metod Ģ laboratoryjn Ģ .

Analiza zachowania i umiej ħ tno Ļ ci stosowania kamienia w zabytku powinna obejmowa ę

zarówno roboty zewn ħ trzne, jak i wewn ħ trzne. Przy analizie robót zewn ħ trznych wa Ň ne jest

przede wszystkim poło Ň enie zabytku (miasto, wie Ļ ), oraz strona Ļ wiata, od której badany jest

obiekt.

8 E. Panow i A. Trembecki "Sposoby oceny przydatno Ļ ci kamieni naturalnych dla celów budownictwa, "Przeg-l Ģ d Budowlan y", l953

z. 12

9 Za st os owa n i e n oweg o g a t un k u ka mi en ia w bu d own i ct wi e jes t za ws z e du Ň ym r yz yk i em . Ja k o pr z yk ła d sł u Ň y ę t u mo Ň e u Ň yci e

w ostatn ich latach wapi en ia ze Zł ot eg o P ot oku n a el ewa cji gmach u S ejmu w War szawi e. Jak o dr ugi przykład słu Ň y ę mo Ň e

zastosowan ie piaskowca z Nietuliska(okr ħ g Kun owski) na okładzin y i do r ze Ņ b ar ch itekton icz-n ych . Piaskowiec ten u Ň yto n ie

przebadawszy upr zednio jego wła Ļ ciwo Ļ ci techn iczn ych , po upływie kr ótkiego okr esu czasu el em en t y w yk on an e w t ym sur owcu

pocz ħ ł y wykaz ywa ę Ļ lad y p osu wa j Ģ cej si ħ er oz ji

O cel owo Ļ ci badan ia stan u kon ser wa ch i kamien ia w i stn iej Ģ cych ju Ň bud owlach z ep oki min ion ej ws pomin a ju Ň

w I wi eku pr z ed n a sz Ģ er Ģ Witr u wiu s z z o. c. s 3 3. I stn i ej Ģ r ówn i e Ň li czn e k ami en i oł om y w p obl i Ň u Tar k win i

z bancy podobne do alba ı skich, zwane anicja ı skimi, które znajduj Ģ si ħ przede wszystkim koło Jeziora Wulzy ı skiego

a równie Ň w prefekturze Statonii. Skała ta ma niezliczone zalety, nie tylko bowiem nie szkodzi jej ani mróz, ani ogie ı

lecz jest mocna i trwała przez długie czasy, poniewa Ň w swym naturalnym układzie ma mało powietrza i ognia, Ļ reni Ģ

ilo Ļę wilgoci i wiele cz ħĻ ci ziemi. Dzi ħ ki tej spoisto Ļ ci umocniona, nie ulega ani warunkom atmosferycznym, ani gwał-

townej sile ognia. Najlepiej si ħ o tym przekona ę na pomnikach miasta Farentum, budowanych z materiałów pocho-

dz Ģ cych z tych kamieniołomów. S Ģ tam bowiem wielkie doskonale wykonane pos Ģ gi, a tak Ň e mniejsze rze Ņ by,

kwiaty

i li Ļ cie akantu subtelnie rze Ņ bione, które cho ę stare, wydaj Ģ si ħ tak Ļ wie Ň e, jakby je dopiero co wykonano

Por.: Brard, R ozpoznanie w krótkim czasie kamieni na mróz nie wytr Ģ canych. "Pami ħ tnik Warszawski Umiej ħ t-

no Ļ ci Czystych i Sosowanych" t. I Warszawa 1829, s. 208 oraz Ignacy Jakowiecki, Minerologia zastosowana

do sztuk, rzemiosł, fabryk i rolnictwa, Wilno 1827.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: