STEFAN KOZAKIEWICZ
POCZĄTEK DZIAŁALNOŚCI KOMASKÓW, TESSYŃCZYKÓW I GRYZOŃCZYKÓW W POLSCE — OKRES RENESANSU (1520—1580)
Włoski badacz historii i historii kultury G. Mer-zerio w swym fundamentalnym dziele o Komaskach wydanym w n. 1893, tak charakteryzuje pograniczny rejon włosko-szwejcarski, od wieków będący ojczyzną licznych artystów, których ekspansja ogarnęła niemal świat cały:
„Terytorium artystyczne Como, wskutek okoliczności jawnie wynikających z faktów, różni się w niektórych punktach od terytorium kościelnego ii administracyjnego. Ono bowiem, ukształtowane samo z siebie, składa się w szczególności z rejonów trzech jezior, z 'którymi łączą się pokryte zielenią rozszerzające się równiny; kręte doliny biegnące w serce gór; i góry nierównej wysokości wznoszące saę wysoko, z rozsianymi tu i ówdzie na stokach wioskami o żywotnej ludności; krótko mówiąc, terytorium to obejmuje prawie całą prowincję Como; kilka skrawków prowincji me-dilańskieji; oba brzegi Addy, powyżej i poniżej starego Lario; skrawek prowincji Nowaa-y, który do r. 1735 należał do ksfiejstwa mediolańskiego; wreszcie dolną Valltellinę i kanton teesyński aż po Monte Ceneri stanowiący kontynuację ziemi komeńskiej, (teren, którego airtyści prawie zawsze kształcili się wspólnie i prawie zawsze prowadzili wspólne życie z artystami rejonu Comno1.
Do tak opisanego przez starego badacza „terytorium artystycznego" można dodać jeszcze pomdiniętą przez niego V«Be Mesolcina, przylegającą od wschodu do Tessynu, lecz edmfintstnacyjinie należącą do kantonu Gryzonii (Graubunden). I uzupełnić go, dla uzyskania peinii 'obrazu, oałeżącą również do kantonu gryzońskiego doliną Bnigaidynu Górnego i Dolnego (M. 1). Dodać trzeba, że do prowincji Como w jeg gractiicaiah z końca w. XIX należała również obecna prowincja Yarese.
1 O. Me rz ario, / Maestri Comacini. Storia artistica di milte duecento annt (600—1800), I—II, Milano 1B93, t. 1,8.23.
3
Trzy wsfpiomniane przez Merzaria (jeziora to Lago Maggiore (rzymskie Verbamu5 Lacuis, stąd druga nazwa włoska: Verbano), Lago di Lugano (Ceresius Lacus, stąd Ceresio) i Lago di Como (Larius Dacus, stąd Lario). Inne jeziora alpejskie północnowtoskie, Lago d'Isea i Lago di Garda, leżą wiec poza naszym ścisłym obszarem artystycznym. Nie tylko zresztą z tego względu nie stanowi on geograficzne odrębnej ca-łościi, będąc jedynie wycinkiem alpejskiego, włosko--szwajcarskiego rejonu jezior.
Nie był on i obecnie także nie jest jednolity pod względem administracyjnym. W pocz. w. XVI związek szwajcarski przyłączył do siebie południową część obecnego kantonu tessyńskiego z Lugano, Mendrisio i Lo-carno (północna należała doń już od w. XV), a związek gryzoński do należącej do niego Engadyny — Valbellilnę i rejon Chiavenny. Do księstwa. mediolańskiego należały od tego czasu tylko obecne prowincje Como i Viarese. Dopiero w r. 1797 Valltelina powróciła do Lombardi, tworząc z czasem, obecną prowincję Sondrio. W r. 1803 związek gryzoński przyłączył się do repuliki szwajcarskiej jako osobny kanton; inny kanton tworzył rejon Tessynu.
Rejon taki, jak go określił Merzario, z przynależną mu Valle Mesolcina, zamieszkały był i jest całkowicie przez ludność wioską. Lecz dolinie Engadynu zamiesz-kuje ludność pochodzenia reto-romiańskiego. Tak więc i pod względem narodowościowym wydzielony przez nas obszar nie stanowi jednolitej całości. Pod względem przynależności narodorwościowej Włochów tessyńskich i gryzońskich, jak również i reto-romańskiej ludności Engadytny w Gryzonii, nie ma powodu zresztą uważać za Szwajcarów; niesłuszne jest więc wyodrębnianie pod tym względem np. Tessyńczyków od Włochów.
Obszar, o którym mowai, jaiko obszar odrębny, stanowiący całość jednolitą, każe nam traktować geografia artystyczna. Geografia artystyczna o swoistej za-
sadzie wyboru: nie ze względu na odrębność sztuki obszaru — który i z tego punktu widzenia stanowi część większego rejc-niu — ale ze względu na fa-kt nagminnego dla tego terenu i trwającego przez wieki zjawiska masowego kształcenia się większości mieszkańców na artystów i rzemieślników artystycznych i nieprzerwanie trwającej ich emigracji do innych prowincji Włoch i do innych krajów. W tym rejonie nieraz mała wioskę przez setki lat wydawała całe następujące po sobie generacje artystyczne, podczas gdy inne prowincje Włoch czy Szwajcarii, a. nawet pozostałe rejony Lombardii nie odznaczały się już tymi właściwościami. Dlatego też problem artystów pochodzących z tego terenu stanowi zagadnienie odrębne w historii sztuka nie tylko Italii, ale i innych krajów.
Mamy na. tym terenie i większe miasta, jak Como. Sondrio, Lugamo, Locarno. Mamy mniejsze miasta i miasteczka, jatk Mendrisio w rejoniie jeziorna Lugano, jak Menaggio i Bellagio nad jeziorem Como. Lecz ar-
2 Poza cytowaną w przypisie 1 książką Merzarla. następujące prace traktują ten problem ogólnie lub badają ro z punktu widzenia pochodzenia artystów z terenu pogranicznego wlosko-szwajcarskiego: O. Blanchi, Gti artisti ttd-nesi. Lusaiio 1900; A. Bonols, Razsadnik iskusstwa (Pe-piniere d'art. Lut/ano et sea enrirons), „Staryje Gody. 1903, b. 175—202; to samo po włosku w tłum. L. Slmona pt. A. Be-n o t s, Lligano e dintorni, un semenzaio di artisti. Gti artisti ticinesi in Russia, Gentllino 1913; P. Dernasconi, Le maestranze ticinesi nella storia deWarte, Lugano 1926; L. 3 1-mona, Artisti delia Svtaze.ra itałiana... Parte I-A, Gli artistt del borgo di Agno. Zurlgo 1931; M. G u 1 d 1. Dizionario degli . artinti ticinesi. Roma 1932; L. Slmona. Artisti ed antiche famiplie delta Cołlina 4'Oro. Lugano 1935; U. Doiutl, Brcve storia di artistt ticinesi, Bellinzona 1936; P. Chlesa, L'attivita artistica drlle popnlaziont ticinesi e U suo valore storico, Zurtgo l». d.; L. Brentani, Antichi maestri d'arte e di sciiola delie terre ticinesi. I—IV. Ł. Slmona, Lugano e dintonit un semenzaio d'artisti. ..Bolletlno stortro delia Svizzera Itallana". 1944. nr 4, 1 1945. nr 1 oraz odb.; R. V 1-shl, „Palladlo" IV, 19. s. 115—117.
Problemem działalności Komasków 1 Tessyńczyków 1 Jego opracowaniem od strony naukowej zajmuje się obecnie Towarzystwo Archeologiczne w Como (Socleta Archeologica Co-mensę) z Inicjatywy swego prezesa, prof. dra Aristlde Cal-derinl. i profesora Uniwersytetu w Pawii, dra Edoardo Ars-lana. W r. 1956 Towarzystwo zorganizowało pierwszą konferencje poświęconą temu zagadnieniu w Varennle nad Jeziorem Como. W dniach 3—9 czerwca 1957 r. odbyta się w Va-rennie druga konferencja naukowa poświecona działalności Komasków i Tessyńczyków we Włoszech I w Innych krajach europejskich od ok. r. 1400 do ok. r. 1520; dla niektórych krajów europejskich ostatnia data została przekroczona, sięgając do końca w. XVI. Na konferencji w r. 1957 zostały wygłoszone następujące referaty: dr L. M a 11 e L'arte dei laghi in Piemonte net secolo XV; dr E. Gavazza Ricerche sull'attiivita dei GaggU\j architetti a Genora; dr R. Bren-z o ni 1 Maestri Panthei lapictdi e architetti verone.ii. oriundt del Ceresio; prof. o. G. Z o r z i Architetti e scul-tori. dei laghi di Lugano e Como in Vicenza nel secolo XV; prof. G. Mariach er Nuori contributi suWattirita di acultori lombardi — caronesi e comaschi — del primo '500 a Vcnezia e nel territorio prossimo; dr C. Someda De Marca Architetti e lapicidi lombardi in Friuli nel se-
tyści z całego tego kraju pochodzący wywodzili się nie tyle z tych miast i miasteczek, co z małych wiosek i osad, rozsianych nad brzegami jezior i w dolinach, dzielących masywy górskie, zbiegających się ku jeziorom. Typowe to dla całego obszaru jezior alpejskich wioski i osady, na niewielkiej tylko przestrzeni bezpośrednio nad jeziorem (ii. 2) lub na stokach górskich malowniczo grupujące murowaine domy, często jedno-Iub dwupiętrowe, z wystrzelał} ącą ponad grupę domów wieżą parafialnego kościółka.
Przyczyny, dla których omawiamy rejon stał się rezerwuarem dostarczającym artystów dla Włoch i innych krajów, nde zostały jeszcze dostatecznie zbadane. Fakt, że to okolicie ubogie, prawie bez ziemi ornej, skazujące większość ludności męskiej ma emigrację, tłumaczy nam tylko przyczyny tej emigracji, ale nie tłumaczy nam, czemu .przybrała ona charakter emigracji artystycznej. Być może położenie centralne rejonu, no pograniczu Włoch i Szwajcara, w sąsiedztwie Francji;
mlo XV; prof. N. Rasmo Alessio Longfti e Antonio Me-daglia neWarte rinascimcntale trentina; dr L. Bertallnl Arte e arttsti del Lario e del Ceresio e loro attivit& nel territorio di Pisa, Lucca e Massa; prof. o. Morlsanl Con-siderazioni su Tomaso e Gtovan Francesco Malvlto; prof. 8. Bottari Scultori di origtne lombardu in Stcilia — Anto-netto Fleri; prof. M. Mell Ł'apporto degli architetti comaschi nella sriluppo deWarchitettura del 400 in Palermo; prof. M. E. Gomez Moreno Los escultores de Como, Lugano y su region en Espana; dr M. Roąuea Deiiz archi-tectes lombard* dans le Haut Dauphini vers 1500: dr E. O u l-d a n Die ernten italicnisclien Bauhandwerker i« Deiitschland zu Beginn der Neuzcit; dr R. Wagner Rieger Die Aus-strahlungen der Komoakenkunst nach Ungarn, Bóhmen und iisterreich in XV und XVI, Jahrhundert; prof. dr W. Ł a-z a r I o w Le operę di Piętro Antonio Solart in Russia e i rapporti artistici itato-russi nel tardo Cuattrocento; 8. K o z a k 1 e ...
tellmemore