CIAŁO I CIELESNOŚĆ W UJĘCIU WSPÓŁCZESNEJ NEUROPSYCHOLOGII.pdf

Nowiny Lekarskie 2012, 81, 5, 558–563

MAGDALENA GONTARCZYK

CIAŁO I CIELESNOŚĆ W UJĘCIU WSPÓŁCZESNEJ NEUROPSYCHOLOGII

BODY AND CORPOREALITY IN TERMS OF MODERN NEUROPSYCHOLOGY

Instytut Psychologii, Zakład Metodologii i Diagnozy Psychologicznej

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Kierownik: prof. dr hab. Grażyna Krasowicz-Kupis

Streszczenie

Wstęp. Ciało i cielesność, ze względu na swój szczególny charakter i znaczenie dla funkcjonowania człowieka w każdym

jego wymiarze, stanowi przedmiot badań i analiz na gruncie wielu dyscyplin naukowych. Wśród dyscyplin tych znajduje się

także neuropsychologia, która czerpiąc z rozwoju wiedzy na temat funkcjonowania mózgu i coraz bardziej złożonych metod

umożliwiających jego badanie (metod neuroobrazowania), stawia pytania o podłoże doświadczania i poczucia posiadania ciała,

odczuwania go jako całości będącej czymś więcej niż prostą sumą jego części czy o konsekwencje zmiany warunków (zewnętrznych

lub wewnętrznych) dla sposobu doświadczania własnego ciała.

Cel. Celem pracy jest próba udzielenia syntetycznej odpowiedzi na najczęściej formułowane na gruncie neuropsychologii pytania

dotyczące reprezentacji ciała. Koncentrują się one głównie na sposobach i mechanizmach kodowania, przetwarzania oraz

organizowania wiedzy o ciele – zarówno na poziomie psychicznym (z zaangażowaniem procesów psychicznych), jak i mózgowym

(ze wskazaniem obszarów i sieci leżących u podłoża reprezentacji), czego efektem jest swoisty mentalny model ciała.

Metodyka. Praca ma charakter przeglądowy i zastosowano w niej analizę publikacji, głównie artykułów oraz raportów z badań,

prowadzonych na gruncie neuropsychologii i szerzej pojętych neuronauk w ciągu ostatnich lat.

Wyniki. Poszukując odpowiedzi na formułowane pytania należy zwrócić uwagę, że choć wiele wiadomo na temat podstawowych

elementów związanych z doznawaniem ciała (tzw. somatopercepcji), to ciągle istnieje wiele niejasności dotyczących złożonych,

mentalnych i abstrakcyjnych modeli ciała (tzw. somatoreprezentacji).

Wnioski. Wyniki badań neuropsychologicznych, odnoszących się z jednej strony do iluzji związanych z ciałem oraz opartych

na obserwacjach pacjentów z uszkodzeniami mózgu z drugiej, pozwalają stwierdzić, że reprezentacja ciała jest konstruktem,

na który składa się co najmniej kilka elementów, odnoszących się do różnych aspektów doświadczania ciała i wiedzy o ciele,

które w typowych warunkach „współpracują” na nieświadomym poziomie, natomiast w wyniku uszkodzenia mózgu mogą ulec

selektywnemu zakłóceniu. Analizy neuropsychologiczne pokazują, iż reprezentacja ciała jest specyﬁ czna, odrębna od reprezentacji

innych obiektów i zjawisk, a jej sprawne funkcjonowanie jest uzależnione od integracji danych pochodzących z różnych źródeł oraz

koordynacji wielu, oddalonych od siebie obszarów mózgu, zarówno korowych, jak i podkorowych.

SŁOWA KLUCZOWE: neuropsychologia, reprezentacja ciała, dysfunkcje neuropsychologiczne, kora ciemieniowa, kora przedruchowa.

Summary

Introduction. Body and corporeality, because of their special nature and the signiﬁ cance for human functioning in all its dimensions,

is the subject of studies and analyses on the ground of many scientiﬁ c disciplines. One of such disciplines is neuropsychology, which

derives from the development of the knowledge about brain functioning and more and more complex methods of its investigating

(such as neuroimaging techniques). As a consequence, it poses the questions about basis of body experiencing and body ownership,

sense of the body as a whole, which is something more that a simple sum of its parts or about the results of conditions affecting the

way we experience our bodies.

Aim. The aim of the work is to answer synthetically the most frequent questions about body representation, which are posed in the

ﬁ eld of neuropsychology. They are focusing mainly on means and mechanisms of coding, processing and organizing knowledge

about body – both on mental level (engaging mental processes), and on brain level (pointing to some regions and networks which are

the basis of body representation), which results in a speciﬁ c mental model of a body.

Material and method. The work is a review, which uses analysis of publications, mainly articles and research reports in the area of

neuropsychology and neuroscience from recent years.

Results. Searching for the answers, it should be noticed that although much is known about basic elements connected with body experience

(somatoperception), there is still much of uncertainty about complex, mental and abstract models of a body (somatorepresentation).

Conclusions. The results of neuropsychological studies, referring to bodily illusions on the one hand and concerning observations

of patients with brain injuries on the other hand, let us state, that body representation is a complex construct, comprised of at least

several elements, related to various facets of body experience and body knowledge, which typically “collaborate” together but which

may be selectively impaired as a result of brain injury. Neuropsychological analyses suggest, that body representation is speciﬁ c and

distinct from other objects and phenomena representations, and its efﬁ cient functioning depends on integration of data coming from

various sources, as well as coordination of many distant, both cortical and subcortical brain regions.

KEY WORDS: neuropsychology, body representation, neuropsychological dysfunctions, parietal cortex, premotor cortex.

PRACE POGLĄDOWE

Ciało i cielesność w ujęciu współczesnej neuropsychologii

559

Wstęp

Zanim jednak odpowiedzi te zostaną sformułowane,

warto wskazać na źródła, z których pochodzą dane leżą-

ce u podstaw formułowanych wniosków. Po pierwsze,

licznych danych dostarczają badania osób z uszkodze-

niami mózgu (czy ogólnie: układu nerwowego), u któ-

rych obserwuje się zaburzenia doświadczania i reprezen-

tacji ciała. Na podstawie danych o patologii konstruuje

się modele pozwalające wyjaśniać doświadczanie ciała

zarówno w warunkach patologicznych, jak i typowych.

Po drugie, istotne źródło informacji stanowią badania

osób zdrowych, prowadzone w dwóch zasadniczych

nurtach: a) wywoływanie złudzeń związanych z ciałem

dzięki manipulacji danymi sensorycznymi (np. wywoły-

wanie złudzenia gumowej ręki) [6], b) badania z zastoso-

waniem metod neuroobrazowania, rejestrujących aktyw-

ność mózgu podczas specyﬁ cznych zadań, wymagają-

cych wykorzystania danych związanych z ciałem [7].

Nie ulega wątpliwości, iż ciało – jako podstawa nasze-

go ﬁ zycznego istnienia, a także przedmiot badań wielu

dyscyplin naukowych – jest obiektem szczególnym. Jego

cechy oraz funkcjonowanie mogą być rozpatrywane na

wielu poziomach i z różnych punktów widzenia: ﬁ zjolo-

gicznego, psychologicznego, społecznego, ﬁ lozoﬁ cznego

itp. Trudno też poddawać w wątpliwość jego znaczenie

oraz wpływ na całokształt ludzkiej egzystencji. Na pod-

stawie wyglądu ludzkiego ciała określamy płeć i wiek

osoby, z którą wchodzimy w interakcję, odczytujemy

doświadczane przez tę osobę emocje, komunikujemy się

[1, 2]. Ciało jest także istotnym narzędziem w poznawa-

niu przez nas rzeczywistości i pełni rolę swoistego punk-

tu odniesienia w tym procesie poznania – w odniesieniu

do ciała chociażby kodujemy przestrzeń i lokalizację

innych obiektów [3, 4]. Ponadto ﬁ zyczne granice nasze-

go ciała stanowią granice między Ja a światem zewnętrz-

nym, a ono samo stanowi podwaliny poczucia siebie.

Poczucie przynależności części ciała do nas samych oraz

poczucie ciągłości własnego Ja, także cielesnego, mimo

zmian, jakie w nas zaszły, stanowi istotny element tożsa-

mości i samoświadomości [5].

Mimo oczywistości znaczenia ciała, wydaje się, że

ciągle stosunkowo wiele pytań dotyczących ciała i cie-

lesności pozostaje bez odpowiedzi. Wyrazem dążenia

do ich poszukiwania są podejmowane w ostatnich latach

liczne badania dotyczące doświadczania ciała, prowa-

dzone na gruncie wielu dyscyplin naukowych. Jedną

z tych dyscyplin jest neuropsychologia, która jako nauka

dotycząca związków między mózgiem a zachowaniem,

poszukuje relacji między strukturami i funkcjonowa-

niem mózgu a odczuwaniem własnego ciała, kształto-

waniem poczucia przynależności części ciała do nas

samych, tworzeniem mentalnych modeli ciała oraz prze-

twarzaniem wiedzy o ciele. Bogactwo i różnorodność

pytań zadawanych na gruncie neuropsychologii jest tak

duże, jak bogactwo doświadczeń cielesnych i różnorod-

ność aspektów związanych z jego funkcjonowaniem,

jednak poniższy tekst koncentruje się na wybranych

zagadnieniach. Poniżej zostaną przedstawione – zgodnie

z ujęciem współczesnej neuropsychologii – próby odpo-

wiedzi na następujące pytania:

1. Czy ciało jest specyﬁ czną kategorią percepcyjną,

semantyczną, leksykalną itp., to znaczy, czy dane

o ciele są kodowane i przetwarzane w specyﬁ czny,

niezależny od innych danych sposób?

2. Jak zorganizowane są dane o ciele? Jakie modele

mentalne ciała są konstruowane i jakie procesy psy-

chiczne biorą w tym udział?

3. Jakie są mózgowe mechanizmy tworzenia i utrzymy-

wania mentalnego modelu ciała? Jakie obszary móz-

gu, ich sieci czy układy leżą u podłoża reprezentacji

ciała?

4. Jakie właściwości ma reprezentacja ciała? Czy i jak,

znając prawidłowości jej mózgowej i psychologicznej

organizacji, można ją opisać w kategoriach wrodzo-

na/nabyta, niezmienna/plastyczna?

Ciało jako specyﬁ czna kategoria

Badania podejmowane na gruncie współczesnej neu-

ropsychologii zdają się potwierdzać szczególność ciała

– ich wyniki wskazują, iż ciało jest swoistą kategorią,

nie tylko biologiczną, ale również percepcyjną, koncep-

tualną i leksykalną [8, 9]. Reprezentacja ludzkiego ciała

nie jest wykorzystywana w percepcji innych obiektów –

reprezentacja przestrzennych relacji między częściami

ciała nie jest używana dla innych bodźców przestrzen-

nych, to znaczy relacji między częściami innych obiek-

tów złożonych. Zaburzenia lokalizacji części ciała, trud-

ności z wyodrębnianiem ich z całości mogą być zatem

niezależne od zaburzeń wyodrębniania części innych

obiektów złożonych [10]. Ponadto, o specyﬁ cznym prze-

twarzaniu informacji przestrzennych dotyczących ciała

świadczy fakt, iż zadania polegające na mentalnej rota-

cji obiektów i izolowanych części ciała wymagają zaan-

gażowania innych obszarów mózgu – odpowiednio kory

ciemieniowej oraz kory ciemieniowej i przedruchowej

jednocześnie [11]. Inaczej zatem kodowane są informa-

cje dotyczące przestrzeni osobniczej i pozaosobniczej,

co potwierdzają także obserwacje pacjentów z zespołem

pomijania stronnego, u których możliwe jest pomijanie

przestrzeni zewnętrznej bez pomijania jednej strony

własnego ciała lub odwrotny wzorzec zaburzeń [12].

Wątpliwości budzi fakt, czy i w jakim zakresie repre-

zentacja własnego ciała wykorzystywana jest w percep-

cji ciał innych osób, czy te dwie reprezentacje stanowią

raczej odmienne, niezależne modele. Części badaczy

udało się wskazać dysocjację między poziomem wyko-

nania zadania dotyczącego własnego ciała i ciała innej

osoby – na przykład Felician i współpracownicy [za: 13]

przedstawiają w swej pracy dwójkę pacjentów, z któ-

rych jeden nie potraﬁ ł wskazywać części ciała na sobie,

a potraﬁ ł zrobić to na rysunku i eksperymentatorze, dru-

gi natomiast był w stanie wskazać własne części ciała,

a nie był zdolny do ich identyﬁ kowania na badającym.

W literaturze przedmiotu można jednak odnaleźć tak-

że opisy osób, które niezdolne były zarówno do loka-

lizowania części własnego ciała, jak i ciał innych osób

(eksperymentatora, ciał przedstawionych na rysunkach

PRACE POGLĄDOWE

560

Magdalena Gontarczyk

lub fotograﬁ ach), co świadczyłoby o wykorzystaniu tej

samej reprezentacji w odniesieniu do własnego ciała

i innych ciał [10].

Odrębność ciała jako specyﬁ cznej kategorii zdają się

potwierdzać również przypadki specyﬁ cznych zaburzeń

językowych związanych z nazwami części ciała. Nazwy

te są najprawdopodobniej kodowane niezależnie od nazw

obiektów należących do innych kategorii. Współczes-

na literatura przedmiotu przedstawia opisy pacjentów,

u których zaobserwowano takie specyﬁ czne zaburzenia

językowe, bez trudności w zakresie innych kategorii.

Na przykład Suzuki i współpracownicy [za: 14] opisa-

li pacjenta, który miał trudności w rozumieniu jedynie

nazw części ciała, przy zachowanych sprawnościach

językowych dotyczących innych kategorii leksykalno-

semantycznych. Podobny deﬁ cyt stwierdzono u pacjenta

po udarze lewopółkulowym, badanego przez Laiaconę

i zespół [14]. Dennis nazwał opisany przez siebie deﬁ cyt

anomią części ciała i interpretował go jako zakłócenie

leksykalnej selekcji w ramach swoistej kategorii, jaką

stanowią części ciała [14].

kowych, dotykowych, przedsionkowych i proprio-

ceptywnych) oraz motorycznych;

mapa topologiczna (ang.

–

body structural description )

– koduje lokalizację części ciała oraz określa granice

ciała i relacje odległości; opiera się przede wszystkim

na danych wzrokowych;

reprezentacja leksykalno-semantyczna (ang.

– body

semantics lub body image ) – zawiera nazwy części

ciała i koduje wiedzę o tych częściach, ich funkcjach

oraz relacjach.

Należy zwrócić uwagę, że ze względu na odmienny

sposób kształtowania powyższych reprezentacji oraz

udział odmiennych źródeł danych i mechanizmów

w podtrzymywaniu wymienionych typów reprezentacji,

możemy mówić o reprezentacjach własnego ciała oraz

ciała w ogóle (ciała jako obiektu). I tak, schemat ciała,

ze względu na fakt, iż pochodzi od szczególnych danych

sensorycznych dostępnych tylko nam samym (dane

przedsionkowe i proprioceptywne), dotyczyć może jedy-

nie własnego ciała, natomiast mapa topologiczna i repre-

zentacja leksykalno-semantyczna są bardziej uniwersal-

ne, zawierają informacje nie tylko o własnym ciele, ale

także ciałach innych osób (ciele jako obiekcie).

Dowodem na istnienie powyższych typów reprezen-

tacji są wyniki badań pacjentów, u których stwierdzo-

no po udarze mózgu lezje ograniczone do jednej pół-

kuli. Analizy pozwalają stwierdzić dysocjacje między

poziomem wykonania zadań wymagających odwołania

się do różnych informacji o ciele (na przykład pacjent

może być niezdolny do wskazywania wymienionych

przez eksperymentatora części na własnym ciele, ale

zachowana jest wiedza semantyczna na temat ciała, lub

odwrotnie) [16].

Podsumowując, należy zwrócić uwagę, iż reprezen-

tacja ciała jest pewnym modelem, konstruktem, któ-

ry – co dość oczywiste – jest czymś zupełnie innym

niż samo ciało. Możliwe jest funkcjonowanie pełnej

reprezentacji, choć ciało jest niekompletne (na przykład

w zjawisku kończyny fantomowej) lub sytuacja odmien-

na – zaburzenie reprezentacji, podczas gdy ciało istnieje

i funkcjonuje względnie sprawnie (jak w zespole pomi-

jania stronnego) [17]. Tak jak ciało nie jest prostą sumą

jego części, tak również reprezentacja ciała nie może być

traktowana jako prosta suma poszczególnych elementów

składowych [18]. W niezakłóconych warunkach typy

reprezentacji funkcjonują razem, współdziałają, wcho-

dzą w interakcje, umożliwiając wykonywanie bardziej

lub mniej złożonych czynności.

Organizacja danych o ciele

W związku ze specyﬁ ką ciała jako bodźca, specyﬁ cz-

ne wydają się także sposoby organizacji danych o ciele.

W dyskusji o tych sposobach wymienia się dwa poziomy

analizy: somatopercepcję i somatoreprezentację. Pierwsza

odnosi się do procesu odczuwania i postrzegania ciała,

konstruowania spostrzeżeń i doświadczeń związanych

z ciałem oraz utrzymywania percepcyjnej stałości zwią-

zanej z ciałem. Druga natomiast odnosi się do mentalnego

modelu, w którym ciało jest niejako przedmiotem poznaw-

czej reﬂ eksji. Somatoreprezentacja zatem to zestaw mode-

li wyższego rzędu, zawierających wiedzę, przekonania

oraz ustosunkowanie się do ciała [9]. Odmienne są mecha-

nizmy zaburzeń pojawiających się na tych dwóch pozio-

mach: zaburzenia somatopercepcji występują najczęściej

na skutek uszkodzeń pierwotnej kory somatosensorycz-

nej, natomiast zaburzenia somatoreprezentacji są zazwy-

czaj efektem uszkodzenia obszarów mózgu odpowiedzial-

nych za integrowanie danych o ciele [15]. Warto zwrócić

uwagę, iż o ile dość dobrze znane i opisane są mechani-

zmy somatopercepcji, zwłaszcza te związane z podstawo-

wymi, prostymi doznaniami, o tyle ciągle niezbyt wiele

wiadomo o reprezentacjach bardziej abstrakcyjnych, kon-

struowanych na bazie prostych doznań cielesnych, ale

mających charakter modeli wyższego rzędu, na których

koncentruje się część badań neuropsychologicznych pro-

wadzonych w ostatnich latach [9].

Należy podkreślić, iż istnieje co najmniej kilka spo-

sobów ujmowania reprezentacji ciała oraz ich typologii,

tworzonych w oparciu o różne kryteria. Bazując na kry-

terium rodzaju informacji o ciele oraz analizie deﬁ cytów,

będących konsekwencją uszkodzenia mózgu Schwoebel

i współpracownicy [14, 16] wyróżniają trzy typy repre-

zentacji ciała:

schemat ciała (ang.

Mózgowe mechanizmy doświadczania

i reprezentacji ciała

Doświadczanie ciała – choć może wydawać się dość

proste i oczywiste – ma bardzo złożony mechanizm, anga-

żujący zarówno procesy typu dół – góra, jak i góra – dół,

przebiegające głównie na nieuświadamianym poziomie

[4]. Mechanizm ten opiera się na skoordynowanym funk-

cjonowaniu wielu obszarów mózgu, pełniących w nim

specyﬁ czną rolę, a poszukiwanych na gruncie dyna-

micznie rozwijających się w ostatnich latach neuronauk.

–

body schema ) – to dynamiczna

reprezentacja względnych pozycji części ciała, która

tworzona jest na bazie danych sensorycznych (wzro-

PRACE POGLĄDOWE

Ciało i cielesność w ujęciu współczesnej neuropsychologii

561

Poniższa tabela przedstawia najczęściej omawiane obsza-

ry mózgu ze wskazaniem roli, jaką pełnią (Tabela 1).

Jak wskazano powyżej, anatomiczne podłoże repre-

zentacji ciała nie może być sprowad zone do jed nego, kon-

kretnego i precyzyjnie zlokalizowanego obszaru mózgu

– są one rozprzestrzenione w różnych jego częściach

[28]. Dla prawidłowego funkcjonowania somatopercep-

cji i somatoreprezentacji istotne są połączenia między

wymienionymi obszarami, przede wszystkim między

czołowymi i ciemieniowymi [11, 20]. Choć poszukiwa-

nia obszarów istotnych dla percepcji i reprezentacji cia-

ła koncentrują się głównie na korze mózgowej, należy

także wspomnieć o roli struktur niższego rzędu, takich

jak wzgórze, jądra podstawy oraz móżdżek [20, 30].

W kształtowaniu i utrzymywaniu modelu ciała podkre-

śla się głównie rolę prawej półkuli. Odpowiada ona za

identyﬁ kację cielesnego obrazu Ja, odróżnianie siebie

od innych, utrzymywanie granic między Ja a światem

zewnętrznym czy manipulowanie ciałem w przestrzeni.

Wydaje się, że uszkodzenia prawej półkuli w większym

stopniu zaburzają doświadczanie ciała niż uszkodze-

nia lewej półkuli [31]. Należy jednak docenić także rolę

lewej półkuli, na którą bezsprzecznie wskazują przyto-

czone wyżej wyniki analiz.

o istnieniu koordynacji ręka – usta już w tak wczes-

nym okresie życia, a zatem sugeruje istnienie wro-

dzonego elementu „szablonu motorycznego”, koor-

dynowanego centralnie, opierającego się na danych

proprioceptywnych [32];

2) noworodki są zdolne do imitacji ruchów mimicznych.

Już kilka dób po urodzeniu dzieci potraﬁ ą naśla-

dować wyrazy mimiczne swoich opiekunów (np.

wysuwać język, otwierać usta). Dzięki wrodzonemu

(choć także kształtowanemu później, w ciągu życia)

wyposażeniu w podstawowe elementy schematu cia-

ła potraﬁ ą zastosować postrzegane ruchy opiekunów

jako plan dla czynności motorycznej, wykonywanej

za pomocą własnego ciała [33];

3) możliwe jest wystąpienie zjawiska kończyny fanto-

mowej u osób, które urodziły się bez kończyny. Ist-

nieje zatem wrodzony element reprezentacji ciała,

niezależny od danych sensorycznych, które w sytua-

cji wrodzonego braku kończyny są nieobecne [33].

Z drugiej strony, reprezentacja ciała nie jest sztyw-

na i statyczna, ale może podlegać zmianom – zarówno

w warunkach typowych, jak i zmienionych na skutek

celowego oddziaływania eksperymentalnego lub będą-

cych wynikiem uszkodzeń ciała czy jego zmian. Świad-

czy o tym:

dostosowywanie się reprezentacji ciała do zmienia-

Właściwości reprezentacji własnego ciała

Analiza doświadczania własnego ciała w ciągu życia

człowieka oraz badania nad zjawiskami związanymi

ze zmianami w doświadczaniu cielesności pozwalają

na stwierdzenie, iż pewne podstawowe elementy repre-

zentacji własnego ciała mają charakter wrodzony i nie-

zmienny. Wniosek ten poparty jest następującymi obser-

wacjami:

1) już w życiu płodowym dziecko potraﬁ sięgnąć dło-

nią do twarzy i umieścić palec w ustach. Świadczy to

–

jących się w ciągu życia jego właściwości – mimo

zmian kształtu, rozmiaru, wyglądu itp. zachowana

jest ciągłość Ja cielesnego;

możliwość wywołania (poprzez manipulację danymi

–

sensorycznymi) złudzenia przynależności do ciała

przedmiotów, na przykład gumowej ręki [6];

zjawisko reorganizacji map somatosensorycznych

–

u osób po amputacji kończyn, polegające na zanika-

niu reprezentacji amputowanej kończyny przy jed-

Tabela 1. Obszary mózgu istotne dla percepcji i reprezentacji ciała

Table 1. Brain regions crucial for body perception and body representation

Obszar

Wyniki / dowody / wnioski

Pierwotna kora

somatosensoryczna

Uszkodzenia pierwotnej kory somatosensorycznej powodują deﬁ cyty w zakresie propriocepcji i dotyku;

istotne znaczenie tego obszaru dla odbioru i przetwarzania bodźców płynących z różnych części ciała [15]

Uszkodzenia tego obszaru powodują zmiany w świadomości ciała – zarówno objawy negatywne (np.

utrata poczucia przynależności kończyny), jak i pozytywne (np. dodatkowe kończyny); znaczenie

obszaru dla świadomości ciała i poczucia przynależności ciała [4, 15, 16, 19, 20]

Tylna kora ciemieniowa

prawej półkuli

Kora ciemieniowa półkuli

dominującej dla mowy

Uszkodzenia tego obszaru powodują zaburzenia zdolności do lokalizowania części ciała; udział

w kodowaniu lokalizacji części ciała i relacji odległości między nimi [9, 21]

Styk skroniowo-

-ciemieniowy (ang. TPJ,

temporoparietal junction)

Stymulacja TPJ wywołuje uczucie oddzielenia się od ciała; znaczenie TPJ dla integracji

i przetwarzania danych o Ja, odróżniania typu ja-inni, przyjmowania egocentrycznej perspektywy

wzrokowo-przestrzennej, mentalnej rotacji własnego ciała [22, 23, 24, 25]

Prawa i lewa boczna kora

potyliczno-skroniowa

(ang. EBA, extrastriate

body area )

Istotnie większa aktywacja tego obszaru podczas prezentowania rysunków ludzkiego ciała i części

ciała w porównaniu do obiektów nieożywionych oraz innych gatunków ssaków; udział w analizie

specyﬁ cznego kategorialnie obiektu, jakim jest ludzkie ciało; odróżnianie siebie od innych, a także

ludzi od zwierząt i obiektów nieożywionych [8, 16, 26]

Aktywacja obszaru podczas złudzenia gumowej ręki; istotna rola w kształtowaniu poczucia

posiadania własnego ciała [4, 27, 28]

Kora przedruchowa

Aktywacja podczas złudzenia gumowej ręki oraz rozpoznawania własnych fotograﬁ i; istotne

znaczenie tej struktury dla odczuwania ciała jako całości, świadomości cielesnej, przynależności

części ciała oraz poczucia sprawstwa [20, 29]

Obszar wyspy

(prawa półkula)

PRACE POGLĄDOWE

562

Magdalena Gontarczyk

noczesnym powiększaniu się korowej reprezentacji

sąsiadujących z nią w homunculusie okolic ciała [34]

oraz możliwość wycofania się tych zmian po trans-

plantacji kończyny [35];

zmiana organizacji map somatosensorycznych na

Felician O., Anton J., Nazarian B. i wsp.: Where is your

shoulder? Neural correlates of localizing others’ body

parts. Neuropsychol. 2009, 47, 1909–1916.

Higuchi T., Imanaka K., Patla A.E.: Action-oriented repre-

sentation of peripersonal and extrapersonal space: insights

from manual and locomotor actions. Jpn. Psychol. Res.

2006, 48, 3, 126–140.

Giummarra M.J., Gibson S.J., Georgiou-Karistianis N.

–

skutek operacyjnego wydłużania kończyny dolnej

(powiększanie się reprezentacji stopy w fazie wydłu-

żania kończyny) [36].

i wsp.: Mechanisms underlying embodiment, disembo-

diment and loss of embodiment. Neurosci. Biobehav. Rev .

2008, 32, 143–160.

Sokolik M.: Kliniczna problematyka poczucia tożsamo-

Wnioski

Analiza danych pochodzących z badań prowadzo-

nych na gruncie współczesnej neuropsychologii pozwa-

la stwierdzić, iż ciało jest specyﬁ czną kategorią, a dane

o ciele są kodowane i przetwarzane w swoisty, odręb-

ny od danych związanych z innymi kategoriami, spo-

sób. Dowodem tego są chociażby specyﬁ czne dla ciała

zaburzenia, które mogą występować niezależnie od deﬁ -

cytów w innych sferach. Warto jednak zwrócić uwagę,

że wiedza o ciele (najprawdopodobniej ze względu na

jego znaczenie) wydaje się dość odporna na zakłócenia

i zaburzenia w wyniku uszkodzenia mózgu i pozostaje

zachowana mimo znacznych deﬁ cytów w innych kate-

goriach [8].

Ponadto, dane o ciele organizowane są w reprezen-

tację ciała, składającą się z różnych rodzajów modeli,

opierających się na odmiennych danych i procesach, na

których odrębność można wskazać u pacjentów z uszko-

dzeniami mózgu (zdecydowanie trudniejsze jest wska-

zanie i badanie dysocjacji u osób zdrowych). U podłoża

doświadczania i reprezentacji ciała leży funkcjonowa-

nie oraz połączenie wielu obszarów mózgu, wśród któ-

rych szczególną uwagę zwraca się na okolice czołowe

i ciemieniowe oraz ich połączenia, najprawdopodobniej

stanowiące – według aktualnego stanu wiedzy – anato-

miczny substrat poczucia ucieleśnienia i świadomości

cielesnej.

Niewątpliwie zagadnienia związane z doświadcza-

niem ciała oraz reprezentacją ciała wymagają dalszych

systematycznych badań i wnikliwej eksploracji, której

jak się wydaje sprzyja i będzie sprzyjał obserwowany

w ostatnich latach dynamiczny rozwój neuronauk oraz

postęp technologiczny, pozwalający stosować coraz

bardziej wyszukane narzędzia badawcze. W badaniach

tych, niezależnie od szczegółowości i stopnia zaawan-

sowania stosowanych metod, należy pamiętać, iż wytłu-

maczenie wielu zjawisk związanych z doświadczaniem

ciała byłyby niemożliwe, gdyby uznać mózg jedynie za

narząd biernego odbioru danych. Badania reprezentacji

ciała pokazują, że mózg stanowi dynamiczny układ – nie

tylko odbiera dane, ale również integruje i organizuje

informacje oraz interpretuje ich znaczenie [18].

ści . Wydaw nict wo Uniwersy tet u Warszawsk iego, Warsza-

wa 1988.

Botvinick M., Cohen J.: Rubber hands „feel” touch that

eyes see. Nature , 1998, 391, 756.

Taylor J.C., Wiggett A.J., Downing P.E.: Functional f MRI

analysis of body and body part representations in the

extrastriate and fusiform body areas. J. Neurophysiol.,

2007, 98, 3, 1626–1633.

Kemmerer D., Tranel D.: Searching for the elusive neural

substrates of body part terms: a neuropsychological study.

Cognitive Neuropsychol., 2008, 25, 4, 601–629.

Longo M.R., Azañόn E., Haggard P.: More than skin deep:

Body representation beyond primary somatosensory cor-

tex. Neuropsychol., 2010, 48, 3, 655–668.

Reed C.L., Farah M.J.: The psychological reality of the

10.

body schema: a test with normal participants. J. Exp. Psy-

chol. Hum. Percept. Perform., 1995, 21, 334–343.

Sekiyama K.: Dynamic spatial cognition: Components,

11.

functions, and modiﬁ ability of body schema. Jpn. Psycho.

Res., 2006, 48, 3, 141–157.

Guariglia C., Antonucci G.: Personal and extrapersonal

12.

space: a case of neglect dissociation. Neuropsychol., 1992,

30, 11, 1001–1009.

Corradi-Dell'Acqua C., Rumiati R.I.: What the brain

13.

knows about the body: evidence for dissociable represen-

tations [w:] Santoianni F., Sabatano C. (red.): Brain devel-

opment in learning environments: embodied and percep-

tual advancements. Cambridge Scholars Publishing, New-

castle 2007, 50–64.

Laiacona M., Allamano N., Lorenzi L. i wsp.: A case of

14.

impaired naming and knowledge of body parts, Are limbs

a separate sub-category? Neurocase, 2006, 12, 307–316.

Berlucchi G., Aglioti S.: The body in the brain: neural bas-

15.

es of corporeal awareness. Trends Neurosci., 1997, 20,

560–564.

Schwoebel J., Coslett H.B.: Evidence for multiple, distin-

16.

ct representations of the human body. J. Cogn. Neurosci.,

2005, 17, 4, 543–553.

de Vignemont F.: Ghost buster: the reality of one’s own

17.

body. Theoria et Historia Scientiarum, 2003, 7, 1, 121–140.

de Vignemont F., Tsakiris M., Haggard P.: Body mereolo-

18.

gy. [w:] Knoblich G., Thornton I.M., Grosjean M. i wsp.

(red.): Human body perception from the inside out . Oxford

University Press, New York 2006, 147–170.

Botvinick, M.: Probing the neural basis of body ownership.

Piśmiennictwo

19.

Science, 2004, 305, 685, 782–783.

Vallar G., Ronchi R.: Anosognosia for motor and sensory

Slaughter V., Stone V.E., Reed C.: Perception of faces and

20.

bodies. Similar or different? Curr. Directions in Psychol.

Sci. 2004, 13, 6, 219–223.

deﬁ cits after unilateral brain damage: a review. Restorative

Neurol. Neurosci., 2006, 24, 247–257.

PRACE POGLĄDOWE

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: