SYSTEM PRAWA RP
1. Problemy związane z definiowaniem prawa.
· Wieloznaczność terminu prawo - pojęcie prawa odnosi się do szczególnego porządku społecznego, tworzonego i chronionego w sposób zinstytucjonalizowany – niezależnie od tego najszerszego znaczenia i oprócz prawa w sensie prawa naturalnego i pozytywnego, w naukach prawnych i praktyce prawniczej funkcjonują rozmaite pojęcia szczególne, których nie należy ze sobą mylić. Najczęściej spotykane opierają się na wyodrębnieniu różnych dziedzin lub gałęzi prawa (prawo publiczne, prywatne, karne, cywilne). Pojęciem prawa posługujemy się też dla oznaczenia konkretnych uprawnień, zespołów uprawnień lub rodzajów uprawnień, które służą rozmaitym podmiotom (prawo wyborcze, prawo własności).
· Ze względu na różne kultury prawne (np. prawo precedensowe, prawo stanowione);
· Ze względu na związki prawa z innymi normami społecznymi (np. moralność, religia);
· ze względu na problemy ogólno filozoficzne (np. czy prawo jest poznawalne, albo czy jest bytem, albo czy można go oceniać);
· Ze względu na rozwój prawa (np. prawo tworzone przez władcę, potem przez naród – prawo wewnętrzne, państwa-prawo międzynarodowe publiczne, a nawet organizacje międzynarodowe – ONZ, UE, Rada Europy).
2. Wielość systemów normatywnych.
· Prawo nie jest jedynym społecznie wykorzystywanym regulatorem zachowań ludzkich. Jedne z nich, takie jak prawo, moralność, obyczaje, mają charakter normatywny (określają, jakie zachowania powinno się podejmować, a jakich unikać). Inne regulatory-charakter nienormatywny (mity, tradycje). Obok prawa występują normy: moralne, obyczajowe, statutowe, zwyczajowe org. Niepaństwowych itp. Człowiek uczestniczy w wielu grupach społecznych (różne role społeczne). Istnienie każdej grupy społecznej wyraża się m.in. w formowaniu różnych norm, które regulują zasady włączenia jednostki do grupy lub wykluczenia z niej, a także wyznaczają zachowania członków.
3. Wypowiedzi performatywne.
· Wyrażają one sens aktów konwencjonalnych, czyli czynności, z którymi, zgodnie z obowiązującymi normami, łączy się dokonanie zmian w otaczającej nas rzeczywistości.
· Trzy kategorie:
o O doniosłości prawnej i quasi-prawnej (wypowiedzi w ramach, których wyróżniamy prawo zwyczajowe – idę o zakład, wyzywam cię na pojedynek).
o Explicit
o Zwroty grzecznościowe – Witam (miło mi cię spotkać), Do widzenia (mam nadzieję, że się jeszcze spotkamy).
· Czasowniki performatywne – czynności, których nie można wykonać bez udziału mowy np. radzę ci, proszę cię, żądam, przestrzegam.
· wypowiedzi zwane po polsku spełniającymi, wykonawczymi, dokonawczymi lub narzędziowymi, których wygłoszenie lub napisanie jest zarazem spełnieniem określonego działania, najczęściej tego, o którym w nich mowa. Np. powiedzenie "najmocniej Pana przepraszam" jest dokonaniem przeprosin, "przysięgam, że widziałem to na własne oczy" – jest przysięgą, "biorę sobie Ciebie za małżonka" – jest dopełnieniem aktu zaślubin itp.
· Na nieskuteczność wypowiedzi wskazuje: pozorność, żart, realna groźba, błąd.
4. Dyrektywa i sposoby jej wyrażania.
· Dyrektywy to ogólna nazwa wypowiedzi mających wpływać na postępowanie (skonwencjonalizowany akt werbalny zdolnyu do wpływania na zachowania ludzi).
· Buduje się je w oparciu o wzór D (ut p), co należy czytać „dyrektywa, żeby P”. W praktyce zamiast „dyrektywa” wstawia się jakiś czasownik performatywny, a zamiast P opis czynności czy zachowania oraz jej wykonawcę. Inny algorytm to „nakazuje się, żeby A zachował się b”, gdzie A jest wykonawcą czynności, a „b” jej opisem. Normę można wyrazić w 3 formach: zakaz, nakaz dozwolenie.
· Nakaz = Obowiązek pozytywny = Dyrektywa konieczności
· Zakaz= Obowiązek negatywny = Dyrektywa niemożności
· Dozwolenie = Uprawnienie = Możliwość dyrektywalna (np. „Jest możliwe, że zrobisz coś...” - możesz to zrobić, ale nie musisz)
· Formułując dyrektywy, najczęściej stosuje się pojęcia modalne: MUSI/MOŻE. Trzeba ich jednak unikać, bo dają bardzo szerokie pole interpretacji i w efekcie norma może wywołać skutek inny niż zamierzony. Należy także unikać, ze względu na zbyt duży stopień ogólności, pojęć takich jak: niektóre, żadne, wszystkie.
· Konstruując wypowiedzi, odnosimy się do trzech obszarów: ZACHOWAŃ LUDZI, ZDARZEŃ, RZECZY. Przy pomocy norm możemy oddziaływać na ludzi. To oni są adresatami dyrektyw. Co do zdarzeń, możemy wypowiadać nasze życzenia czy pragnienia (np. Niech jutro będzie ładna pogoda), ale oczywiście nie mają one wiążącej mocy sprawczej.
5. Wypowiedź optatywna.
· Wypowiedzi optatywne (optatywy): wyrażają nasze życzenia aby jakiś konkretny stan trwał nadal, albo powstał w przyszłości. Wypowiedź optatywna nie oznacza stosunku między mówiącym a słuchającym, jest to akt bez adresata, akt wyrażający wyłącznie chęć żeby coś zaistniało np. „Oby jutro była ładna pogoda”, „Oby Henryk wygrał zakład” – tzn. oby wygranie zakładu zdarzyło się Henrykowi.
· Stanowią werbalny akt życzeniowy. Najprościej poznać je po słówku „oby”. Odnoszą się najczęściej do zdarzeń, ewentualnie rzeczy. Jednak niekiedy mogą się odnosić także do zachowań ludzi (np. „Oby dłużnik oddał dług”). Algorytm to: UTINAM P. „Utinam” oznacza „oby się zdarzyło” , a zamiast P wstawiamy to, co ma się wydarzyć. Czasem granica między dyrektywą a optatywą jest dość płynna. Przykład. Wypowiedź „Oby dłużnik oddał dług” to klasyczna optatywa. Mówiąc potocznie, to pobożne życzenie, na którego spełnienie nadawca może mieć co najwyżej nadzieję. Ale już wypowiedź „Obyś jutro oddał dług” to dyrektywa. Ma bowiem konkretnego adresata. Można się domyślać, że jej nie wykonanie zagrożone jest jakąś sankcją.
6. Język prawny i prawniczy.
· Język prawny – odmiana narodowego języka naturalnego, zbliża się do grupy języków sztucznych (wykonywanych specjalnie dla jakiś potrzeb). Można go porównywać z językiem którejś z dziedzin techniki.
§ Odmienne słownictwo (terminologia)
§ Osobliwości gramatyczne (czas teraźniejszy)
§ Zasady stylistyki
· Język prawniczy – język w którym formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującym i innych zjawiskach prawnych. W języku tym opisywane są np. niektóre instytucje prawne, metody badań nad prawem, sposoby wyjaśniania prawa. Zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów, które się nim posługują. język prawniczy praktyki – są to decyzje organów administracyjnych, orzeczenia wydawane przez sądy,język prawniczy doktryny – są to wypowiedzi prawoznawstwa o prawie obowiązującym,język prawniczy potoczny – są to nasze wypowiedzi o prawie obowiązującym.
· Język sztuczny – dąży do maksymalnej precyzji. Język prawniczy ma tylko cechy języka sztucznego. Występuje w wielu odmianach.
· Każda grupa zawodów prawniczych ma swój specyficzny język. „To prawo jest do bani” – pijak spod budki z piwem.
7. Norma prawna; budowa, klasyfikacja (problem różnordności poglądów).
· Podział norm prawnych:
o lexperfecta – prawo doskonałe, opatrzone sankcją nieważności bezwzględnej lub względnej,
o lexplusqamperfecta – prawo więcej niż doskonałe, opatrzone sankcją nieważności oraz inną sankcją (zwykle represyjną),
o lexminusqamperfecta – prawo mniej niż doskonałe, opatrzone sankcją represyjną,
o leximperfecta – prawo niedoskonałe – to norma, dla której w danym systemie prawnym nie można znaleźć sankcji np. art. 87 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego „Rodzice i dzieci obowiązani są wspierać się wzajemnie”.
· Norma prawna jest najmniejszym, stanowiącym sensowną całość elementem prawa. Reguła zachowania nosząca dwie zasadnicze cechy:
o Reguła generalna - skierowana do pewnej kategorii adresatów, nie zaś do adresata indywidualnego – wskazanie następuje poprzez ich cechy rodzajowe (np. obywatele, żołnierze).
o Reguła abstrakcyjna - wzór zachowania określony przez wskazanie rodzajowych cech tego zachowania (a nie konkretnych). Zachowanie, które może zdarzyć się w nie określonej liczbie przypadków.
o Wzór kazuistyczny – określony w sposób bardzo szczegółowy.
· Norma prawna jest regułą zachowania, która daje odpowiedź na pytanie: kto i w jakich warunkach, jak powinien postąpić. W każdej normie wskazuje się 2 podstawowe części składowe:
o Hipoteza – część normy, która określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, w których adresatowi temu jest coś nakazane czynić.
o Dyspozycja – część normy, która określa treść zachowania zakazanego, nakazanego, dozwolonego, albo treść decyzji, którą należy podjąć w związku z zaistnieniem pewnych faktów.
o Sankcja – określenie konsekwencji, jakie grożą za zachowanie niezgodne z dyspozycją normy. Sporne jest czy jest 3 integralnym składnikiem każdej normy.
· Koncepcje budowy normy prawnej:
ü Teoria reguł pierwotnych i wtórnych Harta. Zakwestionował sformułowaną w drugiej połowie XIX w. tezę Austina, że prawo to taki zespół norm suwerena, w którym obowiązkowi prawnemu każdorazowo odpowiada sankcja. Wg. Harta należy wyodrębnić 2 typy reguł: pierwotne i wtórne. Reguły pierwotne – zakazy i nakazy określonych zachowań – przypominają rozkazy władcy.
v reguły wtórne – konieczne, aby utrzymać ład społeczny:
Ø reguła uznania – określają, co musi zaistnieć (ustanowienie przez parlament, podpisanie przez prezydenta), aby reguła pierwotna była wiążąca.
Ø reguła zmiany – określa sposoby zmieniania reguł. Uzupełniają reguły uznania. Określają sposoby wprowadzania lub usuwania z systemu prawa jednych reguł oraz modyfikowanie treści innych.
Ø reguła orzekania – upoważnia określone osoby(np. sędziów) do dokonywania ustaleń, czy naruszono regułę pierwotną i czy można się posłużyć sankcjami
ü Koncepcja normy sprzężonej :
Ø norma sankcjonowana – określa adresata i warunki, w jakich jest mu cos nakazane, zakazane lub dozwolone czynić (hipoteza) oraz treść owego nakazu, zakazu lub dozwolenia (dyspozycja)
Ø norma sankcjonująca – stanowi iż w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej (hipoteza) zostanie zastosowana dolegliwość, której rodzaj i stopień jest wyznaczony w treści tej normy. Dyspozycja normy sankcjonującej przewiduje więc zarówno obowiązek ponoszenia skutków naruszenia normy sankcjonowanej, jak i upoważnienie (kompetencję) dla organów państwa do realizacji tych skutków
Ø Norma sankcjonująca jest normą posiłkową, drugiego rzędu, zostaje ona uruchomiona tylko wtedy, gdy naruszona zostaje norma sankcjonowana.
Ø art. „Kto zabija człowieka podlega karze pozbawienia wolności”
norma sankcjonowana: nie wolno zabijać
norma sankcjonująca – sąd wymierza karę pozbawienia wolności osobie, która zabije człowieka.
ü koncepcja trójczłonowa normy prawnej :
Ø hipoteza – określenie adresata i pewnych warunków, w jakich jest on zobowiązany do pewnego zachowania się
Ø dyspozycja – treść uprawnień i obowiązków
Ø sankcja – ustalenie konsekwencji grożących w wypadku zachowania się sprzecznego ze wskazanym wzorem
Stanowisko takie było popierane argumentacją o charakterze socjologicznym. Podkreślano, że norma prawna, jak każda norma postępowania, jest powiązana z jakąś zbiorowością społeczną. To zanjduje wyraz m.in. w sankcji, czyli w reakcji danej zbiorowości na przypadek naruszenia dyspozycji.
Ø Klasyfikacje norm prawnych:
Ø normy bezwzględnie wiążące (norma imperatywna, ius cogens) – wskazuje jeden rodzaj należnego zachowania i nie dopuszcza zachowania odmiennego. Naruszenie tej powinności – sankcja.
Ø normy względnie wiążące (ius dispositivum) – ustanawia wzorzec zachowania, ale dopuszcza odmienne zachowanie wybrane przez adresata, mogą też powstrzymać się odz działania. Np. w trakcie zawierania umowy, gdy strony, chcąc uregulować pewną kwestię w szczególny sposób, korzystają z ustawowego wyrażenia „jeśli umowa nie stanowi inaczej”.
Ø normy jednostronnie bezwzględnie wiążące (norma semiimperatywna) – gwarantują minimum uprawnień, ale nie ograniczają zakresu tych uprawnień, zapewniają możliwość zwiększenia uprawnień, ale nie dopuszczają możliwości ich ograniczenia
8. Hipoteza i dyspozycja
· Hipoteza - część normy, która określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, w których adresatowi temu jest coś nakazane czynić.W przepisach prawnych część ta nie zawsze jest wprost wyrażona. Normę prawną formułuje się często w postaci warunkowego zdania odkładającego się z poprzednika „jeżeli...” i następnika. Poprzednik stanowi hipotezę normy prawnej. Stanowi zwykle jeden z bardziej rozbudowanych elementów normy prawnej. Często jest tak rozproszona, że trudno ją odnaleźć.
§ dotyczy elementów podmiotowych, gdy wskazuje adresata i jego cechy. Może wskazywać również cel działania albo sposób działania.
§ dotyczy elementów przedmiotowych gdy odnosi się do wydarzeń, stanów, zjwisk w stosunku do adresata zewnętrznego.
Ø hipotezy językowodookreślone – w sposób szczegółowy wskazują adresata oraz okoliczności, w których temu adresatowi jest coś nakazane, zakazane bądź dozwolone,
Ø hipotezy językowoniedookreślone – wskazują adresata i okoliczności zastosowania się określone w sposób ogólny. Charakterystyczne dla prawa karnego.
· Dyspozycja - część normy, która określa treść zachowania zakazanego, nakazanego, dozwolonego, albo treść decyzji, którą należy podjąć w związku z zaistnieniem pewnych faktów.Przedmiotem dyspozycji mogą być:
Ø czyny tzn. faktyczne czynności psycho-fizyczne np. zabrania mienia, pomoc, zabójstwo,
Ø czynności konwencjonalne – są to pewne zachowania, którym istniejące normy prawne lub obyczajowe nadają określone znaczenie inne niż to, które wynikałoby z psychofizycznego przebiegu tych czynności np. uchylenie kapelusza może oznaczać, że ktoś chce się ochłodzić.
Każda czynność prawna jest czynnością konwencjonalną, ale nie każda czynność konwencjonalna jest czynnością prawną. Można dokonać uporządkowania:
v czynności konwencjonalne regulowane przez prawo – są to akty tworzenia prawa, akty stosowania prawa i czynności prawne,
v czynności konwencjonalne prawnie obojętne – czynności obyczajowe, religijne, organizacyjne.
· Dyspozycja normy prawnej określa, że wskazane w niej zachowanie jest zakazane, nakazane bądź dozwolone.
Nakaz może przybierać dwie formy:
Ø nakaz obejmujący tylko 1 typ zachowań, od którego w warunkach wskazanych przez hipotezę uchylić nie można bez narażenia się na niepotrzebne konsekwencje prawne (są to sankcje np. nakaz poddania się szczepienia w czasie epidemii),
Ø ...
ryba23