lepiej-wiecej.pdf

Akwarium od strony technicznej

Lepiej wi cej ni+ mniej, cho najlepiej wcale.

George J. Reclos

Z j!zyka angielskiego przeło$ył Krzysztof Kupren

Choroba ulubionych ryb to dla hobbysty zawsze bardzo niemiłe do'wiadczenie. Jak radzi3 sobie w takich sytuacjach, jaka

ilo'3 leku zdaje si! by3 optymalna aby pomóc naszym pupilom i nie narazi3 ich na zbyt wielki stres? Czy leczy3 wszystkie

ryby, czy tylko te, u których objawy choroby s1 ju$ widoczne?

Z jakiego# powodu choroba pojawiła si! lub nawet ju$ rozprzestrzeniła si! w naszych akwariach. Rozpocz13 si! to

mogło od zainfekowania tylko jednej ryby, ale równie dobrze od masowego zara$enia. Otwieramy wówczas ksi1$ki

(zakładam, $e mamy przynajmniej jedn1 pozycj! o chorobach ryb), pytamy naszego sprzedawc! ze sklepu

zoologicznego (który sprzeda nam mnóstwo supernowoczesnych lekarstw) lub wysyłamy mejla do naszego guru od

chorób z pro'b1 o porad!. OdpowiedI najprawdopodobniej zawsze b!dzie taka sama, brzmi ona zwykle mniej wi!cej tak:

Twoja ryba prawdopodobnie choruje na chorob „x”, co oznacza, 5e powiniene j odizolowa' i leczy' rodkiem „z” . Jak

dot1d w porz1dku. Mamy przynajmniej jak1' odpowiedI. Nast!pnym krokiem jest zastosowanie si! do sugestii guru –

odizolowa3 ryb! i leczy3 j1 odpowiednimi medykamentami.

Po pierwsze, w niektórych przypadkach odizolowanie ryby jest dyskusyjne . Je'li zwierz! jest ci!$ko zainfekowane

paso$ytami zewn!trznymi, bardzo prawdopodobne, $e pozostałe ryby s1 równie$ zara$one lub $e mikroorganizmy s1

obecne w wodzie. Logika podpowiada, $e patogeny wyst!powały w wodzie i w ten sposób doszło do zaka$enia ryby – tak

wi!c prawdopodobnie wci1$ w niej jeszcze $yj1. Inaczej sprawa si! ma, gdy zainfekowana ryba została niedawno

wprowadzona, bez uprzedniej kwarantanny – ró$nic! stanowi tylko to, $e mikroorganizm nie był obecny wcze'niej, przed

pojawieniem si! objawów, ale został wprowadzony przez nas. Rozs1dne wydaje si! wi!c zało$enie, $e w tym przypadku

wskazane jest leczenie całego zbiornika (chyba $e posiadamy wiele akwariów, w których mo$emy leczy3 ka$d1 ryb! z

osobna). Terminu mikroorganizm u$ywa3 b!dziemy w szerokim znaczeniu. Obejmowa3 on b!dzie grzyby , bakterie ,

pierwotniaki i wirusy .

Niewiele mo-na zaradzi3 w przypadku infekcji wirusowej . Wirusy to specyficzne twory, które znajduj1 si! na granicy

'wiata o$ywionego i nieo$ywionego. Nie oddychaj1 ani nie pobieraj1 pokarmu. Zrozumiałe jest zatem, $e $adne

lekarstwo nie jest skuteczne w ich przypadku (nawet gdy atakuj1 ludzi, z pewnymi tylko wyj1tkami). Gdy mamy do

czynienia z infekcj1 wirusow1, mo$emy polega3 jedynie na wysokiej sprawno'ci systemu immunologicznego naszej ryby.

Stanowi to kolejny, dobry powód do tego, by'my utrzymywali nasze ryby w jak najlepszej formie, pami!taj1c, $e

zestresowane zwierz! jest bardziej podatne na infekcje. Je'li ju$ dojdzie do zaka$enia, nasza ryba mo$e zachowywa3 si!

leniwie, powstrzymywa3 si! od jedzenia lub le$e3 przez kilka dni na dnie, potem wszystko mo$e wróci3 do normy. Dla

nas, hobbistów, nie ma mo$liwo'ci odró$nienia infekcji wirusowej od wewn!trznego zaka$enia bakteryjnego, dlatego te$

ten wywód miał w du$ej mierze charakter teoretyczny. Tylko sekcja wykonana po 'mierci przez specjalist! mo$e wyja'ni3

prawdziw1 przyczyn! zgonu. Powinni'my wzi13 to pod uwag!, je'li posiadamy zbiornik pełen naprawd! drogich okazów.

Pami!taj1c, $e infekcja wirusowa zwykle si! rozprzestrzenia, powinni'my wykorzysta3 czas, w którym wirus b!dzie si!

namna$ał. Oczywi'cie wszystko, co mo$emy wówczas zrobi3 to odizolowa3 nasze ryby (ka$d1 w oddzielnym zbiorniku) i

mie3 nadziej!, $e zrobili'my to wystarczaj1co szybko. W takim przypadku powinni'my obserwowa3 objawy, próbuj1c

stwierdzi3, jaka to choroba (profesjonalni hodowcy si!gaj1 po ksi1$ki, sprawdzaj1 w Internecie lub szukaj1 innej fachowej

porady), i od razu u$y3 odpowiedniego lekarstwa. Oczywi'cie „odpowiednie” lekarstwo mo$e wcale nie okaza3 si! tym

wła'ciwym, ale tego nie wiemy z góry. Na zako6czenie powiedzenie, do którego wi!kszo'3 z nas si! zwykle stosuje:

„Je'li sytuacja wygl1da beznadziejnie, zrobienie czegokolwiek jest lepsze ni$ bezczynno'3”.

Załó-my teraz , $e wła'ciwie zidentyfikowali'my chorob! i podajemy odpowiednie lekarstwo. Niech to b!dzie na przykład

infekcja bakteryjna (mo$e by3 grzybicowa lub wywołana przez pierwotniaki). Po pierwsze powinni'my przeczyta3, co jest

napisane na ulotce informacyjnej lekarstwa. Nie została ona tam przecie$ umieszczona bez przyczyny. Powinni'my si!

zapozna3 si! z jej tre'ci1. Ten, kto j1 tam umie'cił, chciał, by'my j1 przeczytali, poniewa$ ten kawałek papieru zawiera

sporo bardzo przydatnych informacji. Tak wi!c nie powinni'my $ałowa3 czasu na uwa$ne jej przeczytanie. Zastosujmy

si! do wszystkich sugerowanych 'rodków ostro$no'ci i wykonajmy czynno'ci wst!pne. Upewnijmy si!, $e lekarstwo

przeznaczone jest do leczenia choroby, któr1 wła'nie próbujemy wyleczy3. Je'li znajdziemy tam zdania zawieraj1ce

fragmenty „mo$e leczy3 pewne przypadki” lub „wybiórczo skuteczny” wyst!puj1ce z nazwami chorób, powinni'my z niego

zrezygnowa3. Miejmy zawsze 'wiadomo'3, $e im działanie 'rodka jest bardziej specyficzne, tym zwykle jest on

skuteczniejszy. Wi!kszo'3 lekarstw ma zazwyczaj przeci!tn1 skuteczno'3 na wiele ró$nych dolegliwo'ci. ^rodki

dezynfekcyjne (przeznaczone do stosowania na powierzchni lub do wyjaławiania narz!dzi) mog1 zawiera3 bardzo silne

składniki aktywne potrafi1ce zabi3 wszystkie patogeny w kilka sekund. Poniewa$ zwi1zki te mog1 równie$ w bardzo

krótkim czasie zabi3 ryb! (a nawet człowieka), nie mog1 wchodzi3 w skład lekarstw. Tak wi!c je'li preparat ma by3

stosowany u $ywych organizmów, musi zawiera3 substancje działaj1ce na patogen, a jednocze'nie niewyrz1dzaj1ce

szkody leczonemu zwierz!ciu. Wymaga to oczywi'cie znacznie bardziej wyspecjalizowanych produktów, które zmuszaj1

Akwarium od strony technicznej

nas do stworzenia pewnych warunków, aby mogły działa3 we wła'ciwy sposób. By tak si! stało, lek musi wyst!powa3 w

koncentracji mieszcz1cej si! w jego zakresie terapeutycznym .

Czym jest ten zakres? Je'li szacujemy, $e patogen zabijany jest przy st!$eniu x, a dawka 'miertelna dla ryby wynosi 5x,

zakres terapeutyczny tego lekarstwa mie'ci si! pomi!dzy tymi warto'ciami. Przekonany jestem, $e to jasne i całkiem

sensowne. Kluczow1 spraw1 jest tutaj to, a$eby st!$enia 'rodków leczniczych wynosiły powy$ej warto'ci x, a

zdecydowanie poni$ej 5x. ^rodki ostro$no'ci zamieszczone na ulotce wewn1trz opakowania zawieraj1 opis warunków, w

których powinno si! stosowa3 lekarstwo. Je'li jest tak zalecane, powinni'my: bezzwłocznie usun13 w!giel aktywowany,

zwi!kszy3 napowietrzanie (chyba $e zaleca si! inaczej) i podwy$szy3 temperatur!. Je'li si! tego wymaga, nie

dodawajmy uzdatniaczy wody usuwaj1cych chlor. Lepiej robi3 du$e podmiany wody przed dodaniem lekarstwa (a$eby

usun13 jak najwi!cej niepo$1danych zwi1zków). Szczególn1 uwag! nale$y zwróci3 na tekst zapisany mał1 czcionk1. W

przypadku niektórych lekarstw powinno usun13 si! 'rodki eliminuj1ce zwi1zki azotowe lub inne substancje. Niektóre

lekarstwa mog1 wpływa3 na parametry wody, wi!c czasem zachodzi potrzeba, by wod! przywraca3 do poprzedniego

stanu. Zdarzyło si!, $e zostałem przykro zaskoczony, gdy u$yłem tabletek natleniaj1cych, które w ci1gu godziny obni$yły

pH w moim zbiorniku z 8,4 do 7,0. Je'li 'rodek leczniczy jest wra$liwy na 'wiatło (np. tetracyklina), nale$y podczas

leczenia wył1czy3 lampy. Je'li na nasze akwarium bezpo'rednio lub po'rednio pada 'wiatło, przykryjmy je r!cznikiem lub

kocem. Wykonajmy te zalecenia – je#li tego nie zrobimy, oka-e si", -e nie osi!gn"li#my odpowiedniego st"-enia

lekarstwa, a to znaczy, -e koncentracja #rodka leczniczego w wodzie jest ni-sza ni- zalecana dla zabicia danych

mikroorganizmów lub jego czas działania jest krótszy ni- ten wymagany. W obu tych przypadkach mamy lub

mo$emy mie3 bardzo powa$ne kłopoty. Podobnie jest wówczas, gdy szacujemy obj!to'3 naszego zbiornika. Zamiast

zgadywa3, jak du$1 obj!to'3 zajmuj1 w skały, nie bie$my ich wcale pod uwag!. Potraktujmy zbiornik jakby wypełniała go

sama woda. W tym przypadku nast1pi korzystne przedawkowanie .

W niektórych przypadkach lekarstwo powinno by3 podawane dwa razy dziennie. Je'li z pewnych powodów

zapomnieli'my to zrobi3 i przesun!li'my t! czynno'3 na nast!pny dzie6, niestety w tym przypadku ponownie nie

osi!gn"li#my wymaganego st"-enia. Có$ zatem? Przekonajmy si!…

Powinni'my wzi13 pod uwag!, $e cz!'3 chorób wywołuj1 mikroorganizmy, których cykl $yciowy trwa tydzie6 lub dłu$ej.

W niektórych wypadkach s1 one wra$liwe tylko podczas trwania jednego stadium cyklu $yciowego, a s1 odporne podczas

innych (na przykład cysty czy przetrwalniki bakterii).

Prostym wnioskiem jest to, $e aby usun13 czynnik chorobotwórczy, musimy utrzymywa3 w zbiorniku wła'ciw1

koncentracj! leku przez dłu$szy czas, ni$ trwa cykl drobnoustroju. W ten sposób oboj!tnie kiedy z przetrwalników uwolni1

si! formy pływaj1ce (wra$liwe) patogenu, natychmiast zostan1 zabite. Kiedy ła6cuch zostanie przerwany w tym miejscu,

nie powstan1 kolejne stadia z cystami i patogen zostanie usuni!ty. Je'li zastosujemy podczas kuracji ni$sz1 dawk! ni$

zalecana, wszystkie formy infekcyjne, które zostały uaktywnione, zamkn1 cykl rozwojowy – zara$1 nowe ryby i oczywi'cie

powstan1 nowe cysty, czyli stadia odporne na działanie leków. Powinni'my pami!ta3, $e te procesy przebiegaj1 szybko.

Tak wi!c mimo i$ przeprowadzimy leczenie, czynniki chorobotwórcze wci1$ b!d1 obecne w akwarium.

W przypadku grzybów i bakterii sytuacja jest powa$niejsza. Po pierwsze w znacznej cz!'ci s1 one organizmami

jednokomórkowymi (jedna komórka = jeden organizm) i w wi!kszym stopniu to, czego dowiedzieli'my si! w szkole na

temat pojedynczej komórki, mo$emy odnie'3 do nich bezpo'rednio. W przypadku wi!kszo'ci terapii, gdy s1

przeprowadzane wła'ciwie, organizmy te zostaj1 ZABITE ('rodki, które słu$1 do tego nazywane s1 fungicydami i

bakteriocydami ), a nie tylko inaktywowane ( działanie fungistatyczne lub bakteriostatyczne ). Zawsze powinni'my

pami!ta3, $e naszym celem jest wyeliminowanie tych patogenów. Je'li koncentracja 'rodka leczniczego spadnie poni$ej

warto'ci wymaganej, działanie bakteriobójcze oka$e si! jedynie bakteriostatyczne. Napotykamy tu pewien problem. W

niektórych przypadkach koncentracja mo$e spa'3 do poziomu, w którym tylko wra$liwe lub osłabione bakterie zostan1

zabite, a inne, te o wi!kszej odporno'ci na lekarstwa, prze$yj1 i rozmno$1 si!, a b!dzie to pocz1tek długiej i bolesnej

opowie'ci.

Bakterie (przy zapewnieniu im wła#ciwych warunków) rozmna$aj1 si! z niesamowit1 pr!dko'ci1 i ich populacja mo$e

bardzo szybko wzrosn13 do ogromnych rozmiarów. Tylko brak miejsca i niezb!dnych do $ycia substancji mo$e ten

proces spowolni3. Komórki niektórych bakterii mog1 dzieli3 si! co 10 minut. Zróbmy sobie przerw! i wyobraImy to sobie:

w tym tempie pojedynczy mikroorganizm mo$e wyprodukowa3 w ci1gu 24 godzin 4,7 × 10 30 bakterii (to 47 i dwadzie'cia

dziewi!3 zer). A powinni'my pami!ta3, $e pocz1tkowo tych pojedynczych komórek bakterii było znacznie wi!cej! Z

pewno'ci1 wi!kszo'3 z nich zginie, ale mamy ju$ pewne wyobra$enie o skali problemu. Jednak to, co najgorsze, jest

wci1$ przed nami. Te bakterie nie pochodz1 od tej, która zaraziła nasze ryby na pocz1tku, lecz z tych, które przetrwały

nisk1 koncentracj! leku, w zwi1zku z tym s! one odporne na u$yte przez nas 'rodki. Tak wi!c mamy teraz do czynienia

z now1, odporniejsz1 populacj1, w obr!bie której cz!'3 osobników mo$e oprze3 si! lekom nawet w normalnej (zalecanej)

koncentracji. Spróbujmy to sobie wyobrazi3!

Akwarium od strony technicznej

Bakterie, podobnie jak nasze ryby i wszystkie inne -ywe istoty , próbuj1 zaadoptowa3 si! do warunków

'rodowiskowych. Przewag1 bakterii jest bardzo krótki cykl $yciowy, który umo$liwia ich genom szybkie rozprzestrzenianie

si!. W krótkim czasie powstan1 du$e populacje o nowych wła'ciwo'ciach. To dlatego bakterie, grzyby i wirusy trwaj1 na

naszej planecie od wielu miliardów lat. Maj1c takie zdolno'ci, stanowi1 zagro$enie dla nas, ludzi. Obecnie cierpimy z

powodu niesamowitych mo$liwo'ci adaptacji i transformacji tych mikroorganizmów. Jest to przyczyn1 tego, i$ nie mamy

antybiotyków, które zawsze działałyby na np. enterokoki. Mówi si!, $e ludzko'3 prowadzi z góry przegrany wy'cig z

patogenami. Jest to bezsporna prawda, ale mo$emy przymkn13 na ni1 oko w naszych akwariach. Czy istnieje jakie'

rozwi1zanie tego problemu? Na szcz!'cie tak – trzeba si! do nich dobra3 jak najszybciej.

Niestety łatwiej powiedzie3 ni- wykona3 , chyba $e rozumiemy, w czym rzecz i zastosujemy si! do wskazówek

zarysowanych w tym artykule. Szybkie pozbycie si! patogenów wymaga dwóch warunków, które musimy spełni3. Po

pierwsze upewnijmy si!, czy koncentracja leku, który stosujemy, jest wi!ksza od zlecanej. Po drugie zadbajmy o to, by

lek obecny był w wodzie tak długo, jak trzeba, a nawet troch! dłu$ej, by zabi3 wszystkie mikroorganizmy chorobotwórcze.

Czasami mo$emy nie by3 pewni, jak wiele powinni'my u$y3 danego lekarstwa i przez jaki okres. W tym przypadku nale$y

rozpocz13 od niewielkiego przedawkowania (20% wystarczy) i leczymy przez jeden dzie6 dłu$ej, ni$ si! zaleca. Nigdy,

ale to nigdy (co jest najcz!'ciej powtarzanym bł!dem) nie przerywajmy terapii w połowie, poniewa$ oznaki poprawy

zdrowia znikn1. Je'li to si! nam przydarzy, dajemy wówczas mikroorganizmom szanse na zdobycie odporno'ci. Nawet

osłabione bakterie, pozbawione konkurencji pokarmowej (pozostałe zabili'my), maj1 szans! od$ycia i namna$ania si!.

Mo$emy by3 pewni, $e b!d1 bardzo szcz!'liwe z tego nieoczekiwanego prezentu i natychmiast go wykorzystaj1.

^rodkiem bardzo pomocnym w utrzymaniu zdrowia w naszego akwarium jest równie$ sterylizacja promieniowaniem

ultrafioletowym . Stosuje si! tu te same zasady, co w przypadku lekarstw rozpuszczalnych w wodzie. Musimy dokona3

jedynie małej zamiany. Słowo „koncentracja” zast!pujemy terminem „intensywno'3 UV”, a reszta zostaje taka sama.

Lampy UV mog1 zabi3 99% mikroorganizmów, je'li przepływ wody utrzymywany jest poni$ej pewnej warto'ci (czas

na'wietlania) i je'li lampa nie jest wyczerpana (oznacza to bowiem mniejsze nat!$enie czynnika). W tym przypadku

równie$ lepiej przedawkowa3. Dobrze u$y3 mocniejszej lampy ni$ ta, która gwarantuje 99% sterylizacji przy przepływie

przez nasz filtr. Czy'cimy lamp! regularnie. Wymieniamy j1 po 6-8 miesi1cach. U$ywanie lampy po czasie gwarancji, jest

tym samym, co u$ywanie przeterminowanych lekarstw. Nie nale$y stosowa3 jej przez cały czas, ale tylko wtedy, kiedy

istnieje taka potrzeba. Pami!tajmy, $e aby u'mierci3 pierwotniaki, trzeba je podda3 wi!kszemu napromieniowaniu.

Wszystkie te spostrze-enia pochodz! z moich osobistych do#wiadczeI popartych wiedz1 teoretyczn1. Jestem

pewien, $e umo$liwi1 one uratowanie wielu małych, pływaj1cych stworze6. Kiedy lecz! mocno zainfekowan1 ryb!,

przekraczam zalecane dawki (w ostrych, beznadziejnych przypadkach nawet o 1000%). Zawsze rozpoczynam od

wysokiej porcji leku, a nast!pnie trzymam ryb! w ni$szych st!$eniach (ale wci1$ wi!kszych ni$ zalecane). Innym

powodem, dla którego stosuj! wy$sze dawki, jest to, $e w przypadku ryb z infekcj1 wewn!trzn1, które nie przyjmuj1

pokarmu, koncentracja 'rodka leczniczego w wodzie nie odpowiada jego st!$eniu w chorym organie. Je'li ryba przyjmuje

pokarm, wchłania on lekarstwo (podczas nasi1kania), które jest nast!pnie uwalniane w ciele ryby. W tym przypadku

terapia jest du$o skuteczniejsza i przedawkowanie o 20% jest w zupełno'ci wystarczaj1ce. Je'li ryba nie przyjmuje

pokarmów, ilo'3 lekarstwa, jaka dostaje si! do jej ciała jest niewystarczaj1ca. W tym przypadku trzeba zastosowa3 du$1

nadwy$k! 'rodka leczniczego. Je'li podejrzewam, $e czynnik patogenny jest obecny tak$e w wodzie, poddaj!

kwarantannie równie$ cały zbiornik (tym razem w zalecanej koncentracji leku). Robi! tak, poniewa$ patogeny w zbiorniku

s1 prawdopodobnie obecne w mniejszych ilo'ciach i przez to mniej niebezpieczne. Potraktowanie ich zalecan1 dawk1

zwykle wystarcza. Nie namawiam oczywi'cie do zbytniego przesadzania, radz! najpierw dobrze si! zastanowi3 i dopiero

potem odpowiednio działa3.

Przyznaj" si", -e straciłem troch" ryb . Nie wiem, czy istnieje ró$nica mi!dzy tym, $e ryb! zabije patogen, czy te$

dawka, której u$yłem. W wielu przypadkach sytuacja rozwin!ła si! tak szybko, $e nie było mo$liwo'ci zrobienia

czegokolwiek. Udało mi si! uratowa3 wiele okazów, jakby si! mogło wydawa3 nieuleczalnie chorych na bloat. Poniewa$

uratowanych ryb było (zdecydowanie) wi!cej ni$ tych utraconych, chciałbym, $eby moje rady komu' si! przydały. Inn1

kwesti1, któr1 nale$y wzi13 pod uwag! jest to, by nie u$ywa3 zbyt cz!sto tego samego lekarstwa. Lepiej, je#li b"dziemy

je zmienia3 . Nawet je'li mikroorganizmy uodporniły si! na pierwsze lekarstwo (zwykle nie dochodzi do tego, je'li

zastosowano si! do moich zalece6), zostan1 z du$ym prawdopodobie6stwem zabite przez drugi 'rodek, który b!dzie dla

nich nowy i dlatego w pełni skuteczny. Sprawdzajcie literatur!. W wi!kszo'ci przypadków patogen wra$liwy jest na

wi!cej ni$ jeden antybiotyk, tak wi!c mo$emy go zast!powa3. Na przykład w przypadku choroby bloat zawsze zaczynam

od minocykliny (oczywi'cie usuwam najpierw nierozpuszczaln1 zaróbk!) i po pierwszych dwóch dawkach (trzecia, jak

podaje dr Loiselle, mo$e by3 'miertelna; wierzcie mu, tak zwykle jest) zmieniam na tetracyklin! w mniejszej dawce.

Prawie kompletnej wymiany wody (wi!cej ni$ 90%) nale$y dokonywa3 pomi!dzy poszczególnymi dawkami. Próbujmy

ró$nych antybiotyków, na które szczepy patogenów si! nie uodporniaj1. Na przykład antybiotyk nitrofurantoina

(klasyczna) ma bardzo w1skie spektrum działania, ale za to nie powoduje uodparniania si! szczepów. Powinni'my tak

post!powa3 w przypadku najnowszej generacji antybiotyków. Nowsze leki powinny by3 u$ywane tylko wówczas, gdy

stare zawodz1.

Akwarium od strony technicznej

Na koniec jeszcze jedna rzecz, nazywana przeze mnie złot! reguł!: U$ywajmy 'rodków leczniczych nie za ka$dym

razem, ale tylko wówczas, gdy naprawd! zachodzi taka potrzeba. Lekarstwa powinny by3 zadawane w ostateczno'ci.

Ojciec medycyny, Hipokrates , zwykł mówi3, $e „ łatwiej zapobiega' ni5 leczy' ”. To prawda. Znam wiele osób, które maj1

ró$norakie lekarstwa w domach i które s1 gotowe u$y3 ich w akwarium ju$ przy pierwszych objawach choroby.

Zdziwiłbym si!, gdyby si! okazało, $e ich zbiorniki s1 wolne od leków przez wi!cej ni$ 40 dni w roku. Wszystko byłoby

znacznie prostsze, gdyby ludzi ci dbali bardziej o jako'3 wody (je'li filtr przestał działa3 tydzie6 temu, nie trzeba by3

geniuszem, by wiedzie3, $e w takiej sytuacji bardzo łatwo o chorob!), wła'ciwy pokarm ($adnych rureczników czy

karmienia $ywymi rybami), gdyby obserwowali baczniej swoje ryby (usuwanie we wła'ciwym czasie osobników

wyl!knionych lub ze zmianami skórnymi), wybrali na pocz1tku odpowiednie podło$e do akwarium (by unikn13 ranienia i

stresowania ryb), a tak$e gdyby sp!dzali wi!cej czasu na czytaniu fachowej literatury. Czasami system immunologiczny

ryby reaguje wła'ciwie i eliminuje czynnik chorobotwórczy. W tym przypadku mamy podwójn1 korzy'3 – nie musieli'my

stosowa3 lekarstw i mamy ryb! odporn1 na dan1 chorob!. Je'li zauwa$ymy na przykład jakie' krosty na skórze,

obserwujmy je przez dzie6. Je'li zaczn1 si! zmniejsza3 lub znikn1, nie leczmy ich.

Je'li chciałbym zawrze3 t! złot1 reguł! w trzech słowach, powiedziałbym: UKYWAJMY LEKARSTW

WSTRZEMIMNLIWIE! Dalej bawi1c si! słowami, mo$na by powiedzie3: „ Lepiej wi"cej ni- mniej, cho3 najlepiej wcale ”.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: