Tezy do egzaminu.doc

Maciej Pacuła ©

Zakład Prawa Prasowego

Instytutu Dziennikarstwa

Uniwersytetu Warszawskiego

Dodatkowy materiał pomocniczy do 16 tematów do egzaminu z prawa prasowego (tezy):

1. Zakres wolności słowa w świetle art. 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (orzecznictwo Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, odnoszące się do art. 10)

Termin wolność słowa jest obecnie najczęściej zastępowany w literaturze przedmiotu i w doktrynie przez nieco szersze pojęcie wolności wypowiedzi albo wolności ekspresji (ang.: freedom of expression; franc.: liberté d’expression). Bardzo silne gwarancje prawne wolności wypowiedzi i wolności prasy statuują w szczególności odnośne postanowienia art.19 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych (1948 rok), art. 19 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (1966 rok), art.10 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950 rok) oraz przepisów Konstytucji RP (1997 rok) [w odniesieniu do prasy i obywateli - głównie art. 14, 31, 54, 61 Konstytucji RP].

Mimo bardzo silnej ochrony prawnej, wolność wypowiedzi (słowa) ani wolność prasy nie jest jednak wolnością bezwzględną (absolutną). Dotyczą ich bowiem stosowne ustawowe ograniczenia prawne oraz pozaprawne (zasady współżycia społecznego: wśród nich w szczególności normy moralne i obyczajowe oraz oparte na nich sformalizowane, normatywne zbiory zawodowych zasad i norm etycznych lub deontologicznych, etc.). Ograniczenia te mają dziś jednak charakter horyzontalny, a nie wertykalny. Granice wolności wypowiedzi jednostek ludzkich wyznaczają bowiem współcześnie głownie chronione prawem dobra, interesy i prawa innych osób fizycznych i /lub/ osób prawnych albo uzasadnione interesy społeczne. A nie zinstytucjonalizowane ośrodki władzy państwowej i kontroli komunikowania społecznego (cenzury).

Ograniczenia te we współczesnych demokratycznych państwach prawnych nie wynikają już obecnie z woli władz państwowych, odgórnie, nieraz także całkiem arbitralnie, narzucających dawniej obywatelom danego państwa i prasie (mediom) określone zakazy i preferencje lub nakazy ideologiczne (religijne) i polityczne co do treści i form publicznego komunikowania za pośrednictwem zinstytucjonalizowanej, państwowej cenzury wstępnej. Dziś dotyczą one głównie ochrony fundamentalnych wolności, dóbr i praw człowieka i obywatela, którym ma też służyć zarówno silnie gwarantowana prawnie wolność wypowiedzi, jak też wolność prasy.

Prasa sensu largo (media) jest ustawowo uprawniona do informowania o sprawach publicznych i do przekazywania na swoich łamach informacji, opinii oraz poglądów. Realizuje w ten sposób bardzo silnie zagwarantowane prawo człowieka i obywatela do swobodnego otrzymywania i przekazywania informacji, do wyrażania i rozpowszechniania własnych myśli, emocji, poglądów i opinii za pośrednictwem środków społecznego przekazu. W celu regularnego (periodycznego) zapewniania realizacji informacyjnych i ekspresyjno-artykulacyjnych praw człowieka i obywatela za pośrednictwem prasy w demokratycznych państwach prawnych i zapewniania jawności, kontroli i krytyki wszelkich przejawów życia publicznego przez prasę (art.1 ustawy Prawo prasowe).

Prasowa działalność dziennikarzy, redaktorów, wydawców prasowych, nadawców radiowych i telewizyjnych jest (lub przynajmniej powinna być) zawsze najpierw publiczną służbą społeczeństwu i państwu w zakresie rzetelnego informowania (urzeczywistniania biernego i czynnego obywatelskiego prawa do informacji) jawności spraw publicznych, prasowej kontroli i krytyki społecznej wszelkich publicznych przejawów życia społecznego, a dopiero następnie działalnością na rzecz określonego podmiotu gospodarczego (lub też niezarobkowego [non-profit]) o określonym profilu tematycznym i linii programowej (art. 10 ustawy Prawo prasowe), będącego pracodawcą etatowego dziennikarza lub mocodawcą i kontrahentem zamawiającym albo zleceniodawcą nieetatowego dziennikarza, wykonującego zawód na podstawie umów cywilnoprawnych na rzecz i w imieniu konkretnej redakcji prasowej. Na podstawie jednorazowego lub okresowego upoważnienia tej redakcji.

W praktyce, w wyniku postępującej komercjalizacji prasy, jest jednak teraz często odwrotnie – najpierw decydują ekonomiczne (lub inne, np. polityczne, towarzyskie, etc.) interesy wydawcy (nadawcy), bezpośrednio ingerującego w treść i formę publikacji prasowych z pominięciem redaktora naczelnego – vide niedawny przypadek „Sukcesu” i wycinania z gotowego do przekazania do kolportażu, wydrukowanego wydania tego miesięcznika, felietonu M. Gretkowskiej, na polecenie wydawcy. Jest to jednak niezgodne z prawem i zasadą kaskadowej cywilnej odpowiedzialności prawnej, statuowaną w prawie prasowym (odpowiedzialność prawną za bezprawne naruszenia dóbr osobistych lub interesów prawnych osób trzecich  ponoszą kolejno: 1. dziennikarz lub zewnętrzny autor materiału prasowego>2. redaktor naczelny>3. wydawca [nadawca] {ten ostatni odpowiada tylko fakultatywnie, wyłącznie w zakresie solidarnej odpowiedzialności majątkowej za stwierdzone wcześniej procesowo zawinione bezprawne naruszenia - art. 38 Prawa Prasowego).

Dziennikarz odpowiada za realizację kwalifikowanego, kierunkowego obowiązku prawnego dążenia do prawdziwego informowania z zachowaniem rzetelności i szczególnej staranności (czyli zgodnie z wykładnią Sądu Najwyższego najwyższej możliwej in concreto staranności [w danej, konkretnej sytuacji i warunkach]) w granicach prawa i możliwości ustalenia. Aby korzystać z przysługującej mu ochrony prawnej, dziennikarz nie może więc przy zbieraniu materiałów i przygotowywaniu materiału prasowego działać w sposób niezgodny z prawem (stosować nielegalne sposoby, metody, techniki i formy uzyskiwania informacji). Ewentualne stosowanie takich bezprawnych środków w pracy dziennikarskiej może być usprawiedliwione jedynie wyjątkowymi stanami wyższej konieczności lub sytuacjami analogicznymi do obrony koniecznej – ale rodzi zawsze bardzo poważne ryzyko procesowe odpowiedzialności cywilnej lub karnej dziennikarza. Redaktor naczelny danego tytułu prasowego (lub jego odpowiednik w radiu, telewizji, albo w periodycznej formie prasowej publikacji internetowej) odpowiada za dopuszczenie do publikacji lub rozpowszechnienia przygotowanego przez autora materiału prasowego. Odpowiedzialność prawna wydawcy [nadawcy] jako przedsiębiorcy dotyczy jedynie jego solidarnej odpowiedzialności majątkowej z tytułu uznanych przez sądy procesowych roszczeń pokrzywdzonych (na podstawie wyroku lub ugody zawartej między stronami). .     

Wolność słowa i prasy należy jednak rozpatrywać oddzielnie od wolności gospodarczej wydawców i nadawców jako przedsiębiorców, mimo tego, że w praktyce ich wolność ekonomiczna jest dziś niejednokrotnie traktowana jako nadrzędna w stosunku do obowiązków prawnych, wynikających z odnośnych regulacji dotyczących działalności sensu stricto prasowej poszczególnych redakcji. Co jest wyrazem obecnej asymetrii wolności prasy w Polsce, w której gospodarcze aspekty komercyjne (ekonomiczno-rynkowe i inwestycyjno-finansowe) działalności wydawców prasowych, nadawców radiowych i telewizyjnych i wydawców internetowych dominują nad zasadniczymi, publicznoprawnymi (kulturotwórczymi i misyjnymi) aspektami oraz celami tej szczególnej dziedziny działalności kulturalnej, określanej też coraz częściej w literaturze przedmiotu jako „medialne przemysły kultury”.      

Dwa zakresy wolności w normatywnym, konstytucjonalistycznym ujęciu prawnym:

- negatywna wolność od państwa (łac.: status negativus) – w tych sferach życia ludzkiego i tych działaniach, w które państwo normalnie nie ingeruje bez nadzwyczajnej konieczności (prywatność i jej sfera ośrodkowa – szczególnie chroniona – sfera intymna, wolność myśli, wolność idei, poglądów i opinii, wolność wypowiedzi, wolność sumienia i wyznania, etc.);

- pozytywna wolność w państwie (łac.: status positivus) – wszędzie tam, gdzie przepisy prawa i /lub/ zasady współżycia ...