Uwagi o utylitaryzmie jako determinancie prawa.pdf

SebastianZiembicki

Uwagioutylitaryzmiejakodeterminancieprawa

Niniejszyartykułdotyczyćbędziewpływudoktryny utylitaryzmu

na wybrane aspekty prawa, a takŜe niektórych konsekwencje

implementacji utylitaryzmu na gruncie bioetyki, jakiej dokonał Peter

Singer.Zuwaginaramyobjętościowe,zmuszonyjestemograniczyćsię

jednakdowybranychzagadnień.

WywódnaleŜałobyzacząćoddziewiętnastowiecznegoempiryzmu,

znanego równieŜjako ruch utylitarystyczny, a zapoczątkowanego przez

Jeremego Benthama, który znajdował się pod wyraźnym wpływem

DavidaHume’a 1 ijegokrytykiideifikcyjnejumowyspołecznej,atakŜe

jegozałoŜenia,iŜwszelkacnotawspierasięnauŜyteczności.Oilejednak

celemHume’abyłoszczególniedąŜeniedozrozumieniaŜyciamoralnego

isformułowaniasądówmoralnych,otyleBenthamzajmowałsięgłównie

przedstawieniem kryteriów osądu uznawanych powszechnie idei

moralnych,orazinstytucjiprawnychipolitycznych.InnymisłowyHume

starał się świat zrozumieć, a Bentham chciał go zmienić. Dodatkowo

Benthamposiadałdarujmowaniaideiniebędącychtworemjegoinwencji,

rozwijania ich i nadawania im postaci prostego narzędzia zmian

społecznych.Wodniesieniudoprawa,jegofunkcjiimiejscawpaństwie

Bentham 2 zadawał pytania w następującym duchu: jaki jest cel tego

prawa?CzyceltenjestpoŜądany?Jeślitak,czytopraworzeczywiście

prowadzidojegoosiągnięcia? 3

Prawo zatem w ujęciu Benthama winno przede wszystkim

prowadzićdoosiągnięciapoŜądanegocelu.NaleŜysięjednakzastanowić

czym jest poŜądany cel. W odpowiedzi na pytanie, co jest poŜądane,

Benthamzgodniezteoriąhedonizmuetycznegostwierdza,iŜpoŜądane

jestprawojakotakie,wtedyitylkowtedygdyorazwtakimstopniuw

jakimprowadzidoprzyjemności.Teoriataniezostałastworzonaprzez

Szkocki filozof, ekonomista i historyk, Ŝyjący w latach 1711–1776. Jest

uwaŜany za jedną z najwaŜniejszych postaci w historii zachodniej filozofii i

szkockiegooświecenia.DoktrynaHume’apostrzeganajestjakodogłębnaforma

sceptycyzmu i naturalizmu. W jego twórczości znaleźć moŜna wpływy

empiryzmuJohnaLocke’a.

2 Por.T.Tulejski,OdzasadyuŜytecznościdodemokracji.Filozofiapolityczna

JeremyBenthama.Łódź2004.

3 F.Copleston,Historiafilozofii,tomVIII,Warszawa1989,s.10.

Benthama, a w ujęciu szerszym jest niezmiernie popularna w historii

myśli etycznej. Do jej zwolenników naleŜeli Epikur 1 , John Locke 2 ,

ThomasHobbes 3 czywspomnianyjuŜDavidHume.Benthamnadałjej

jednakniezmiernieprzystępnąformę.Dlajejzrozumieniakluczowejest

wyjaśnieniezwrotupoŜądanejakotakieorazokreśleniaprzyjemne.

PoŜądane jest niemal synonimem słowa wartościowe czy cenne

(nie w sensie kosztowne, lecz w tym, w którym występuje w zwrocie

cennedoświadczenie).JestteŜbliskieznaczeniowosłowudobre.Mówiąc

natomiast,Ŝecośjestrzecządobrą,mówimyotymczymśprawie,jeŜeli

niedokładnie,tosamocowtedy,gdyokreślamyjejakorzeczpoŜądaną.

PoŜądane jest blisko związane z lepsze. Ze względów technicznych

najprościejbyłobyprzyjąćjakoterminpodstawowylepszeniŜizajego

pomocązdefiniowaćpoŜądane.NaprzykładmoŜnauznać,Ŝesenszdania:

jestpoŜądane,abyodkrytolekprzeciwrakowi,jesttakisam,jakzdania–

byłoby lepiej, gdyby lek przeciw rakowi został odkryty, niŜ gdyby nie

zostałodkryty.MoŜnazatemstwierdzićrównieŜ,ŜelepszeniŜoznacza

preferowane. Tezę hedonizmu etycznego moŜna by wówczas

sformułowaćwkategoriachpreferowalności,naleŜyjednakzaznaczyć,iŜ

lepszeniŜmaoczywiścieinneznaczenieniŜjestobowiązkiem 4.

Kolejną istotną dla nas kwestią jest ustalenie tego, co Bentham

rozumiałpodpojęciemprzyjemności.OtóŜopierałsięonnahedonizmie

psychologicznym,czyliteorii,zgodniezktórąkaŜdaistotaludzkadąŜyze

swojejnaturydoosiągnięciaprzyjemnościiunikaniaprzykrości.Zasadzie

1 Filozof grecki, Ŝyjący w latach 341 p.n.e.–270 p.n.e., twórca kierunku

filozoficznego określanego mianem epikureizmu. Negował istnienie

nieśmiertelnej duszy oraz moŜliwość odrodzenia po śmierci. Twierdził, iŜ

wyłącznym celem egzystencji ludzkiej jest osiągnięcie szczęścia, które miało

polegaćnadoznawaniuprzyjemności,nieszczęściezaśzdaniemEpikurawynikać

miałozcierpienia.

2 Twórca liberalizmu politycznego, uznawał prawa podmiotowe jednostki za

prawa przyrodzone. Do praw podmiotowych zaliczał między innymi prawo

własności,prawodoŜyciaorazwolnościosobistej.

R.B.Brant,Etyka.Zagadnieniaetykinormatywnejimetaetyki,Warszawa1996,

s.510–515.

Angielski filozof, przedstawiciel materializmu mechanicznego oraz teoretyk

państwaabsolutnego.Wjegoopiniiczłowiekiemkierująnamiętności.Człowiek

w doktrynie Hobbesa jest istotą egoistyczną i powodowaną instynktem

samozachowawczym.OdzwierzątodróŜnialudziumiejętnośćposługiwaniasię

mowąirozumem,cechyteniesąjednakwstaniewpełnioswoićizdominować

namiętności.

tej nadał Bentham prostą do zapamiętania formułę, iŜ „natura poddała

rodzaj ludzki rządom dwóch zwierzchnich władców: przykrości i

przyjemności. One rządzą nami ze wszystkim, co czynimy, mówimy,

myślimy;wszelkiwysiłek,jakimoŜemyzrobić,abyzrzucićzsiebieto

poddaństwo, tylko go dowiedzie i potwierdzi. W słowach ktoś moŜe

utrzymywać,Ŝesięwyzwoliłspodichjarzma;wrzeczywistościjednak

będziejezawszedźwigał” 1.

BenthamuwaŜał,iŜostatecznąmotywacjąludzkiegodziałaniajest

zawszeprzyjemnośćiból,któreokreślanesąilościowo,wramachgranic

wyznaczonych przez jednostkę dąŜącądo uzyskania przyjemnościbądź

odczuwającą cierpienie, które chce zredukować. Oznacza to, Ŝe nasze

zachowaniejestzredukowanedosprytnejkalkulacji,wktórejkierujemy

sięrozwagą,przezcostajesięonasiłąsprawczą.Innymisłowy,filozofia

Benthamzatrzymujesięnazachowaniuokreślanymmianemegoizmu 2.

BenthamwyróŜniatrzyrównościodnoszącesiędoprzyjemności.

Po pierwsze równe prawo do przyjemności, po drugie równą zdolność

odczuwania przyjemności, po trzecie równe dąŜenia do przyjemności.

Jednocześnie uwaŜał, iŜ dopuszczenie jakiegokolwiek wyjątku w

odniesieniu do wymienionych równości umoŜliwi usprawiedliwienie

nierówności w dystrybucji przyjemności, czemu, jak uwaŜał, naleŜy

przeciwdziałać 3 .Więcej,jegocelembyłopokazanie,iŜmierzalneróŜnice

wprawiedoprzyjemności,wzdolnościodczuwaniaprzyjemnościorazw

dąŜeniudoprzyjemnościnieistnieją 4 .

Jednocześnie Bentham dąŜył do wyjaśnienia tego, co rozumiał

przezprzyjemnościiprzykrość,przyczymnieposługiwałsięwtymcelu

metafizycznymi definicjami. Rozumiał je tak, jak są rozumiane w

potocznym języku, pisał, iŜ „w tej sprawie nie potrzebujemy Ŝadnych

subtelności, Ŝadnej metafizyki. Nie trzeba radzić się ani Platona, ani

Arystotelesa. Przykrość i przyjemność to to, co kaŜdy jako takie

odczuwa.” 5 . Bentham uwaŜa za prawdę psychologiczną, Ŝe wszystkich

1 J.Bentham,Wprowadzeniedozasadmoralnościiprawodawstwa,Warszawa

1958,s.17.

2 W.L.Davidson,PoliticalThoughtinEngland.TheUtilitariansfromBentham

toMill,Oxford1947,s.40–41.

3 P.Schofield,JeremyBentham,theFrenchRevolutionandpoliticalradicalism,

HistoryofEuropeanIdeasnr.30,London2004,s.385.

4 Ibidem.

J.Bentham,TheoryofLegislation,London1896,s.3,cyt.za:F.Copleston,op.

cit.,s.14.Definicjata,choćprosta,moŜebyćniezwykleuŜyteczna,odnieśćją

ludzi popycha do działania chęć uzyskiwania przyjemności i unikania

przykrości.Niejesttojednak,dlaniego,kwestianajwaŜniejsza.DąŜyon

w swoich rozwaŜaniach przede wszystkim do ustalenia obiektywnego

kryteriumumoŜliwiającegouznanieokreślonychczynówzamoralnebądź

niemoralne. W tym celu stwierdza, iŜ tylko dąŜenie do przyjemności i

unikanieprzykrościmoŜedeterminowaćnaszepostępowanie,dlategoteŜ

moŜemyuznać,Ŝesłusznesąteczyny,któreprowadządozwiększenia

ogólnej sumy przyjemności, za niesłuszne zaś uznać naleŜy te czyny,

które prowadzą do jej zmniejszenia. Czyn prowadzący do zwiększenia

ogólnej sumy szczęścia jest dla Benthama czynem słusznym, przez co

powinniśmy go wykonać lub przynajmniej nie jesteśmy zobowiązani

powstrzymaćsięodjegowykonania.Niezawszekonkretnezachowanie

musi prowadzić do powiększenie ogólnej sumy przyjemności, choć z

pewnością konkretne działanie nie będzie niesłuszne, jeŜeli powiększy

ogólnąsumęszczęścia.

W ten sposób dochodzimy do zasady uŜyteczności, będącej

najgłośniejszą formułą Benthama. Zasada uŜyteczności funkcjonuje u

Benthamawdwóchpodstawowychznaczeniach.Popierwsze,jakoopis

motywówdziałaniaikryteriumocenyczynów.Wtymznaczeniujestto

maksyma,którąkierujesięwiększośćludziwswoimpostępowaniu.Po

drugiejakonormaikryteriumdziałaniaprowadzącegodoszczęścia.W

tym rozumieniu szczęście jak największej liczby ludzi jest dobrem

najwyŜszym, przeświadczenie zaś o powinności jego realizacji

funkcjonujejakopewienaksjomat 1 .ZasadauŜytecznościokreślamianem

uŜytecznegowszystkoto,cosłuŜyszczęściujednostkiispołeczeństwa 2

E. Falkowska, K. RudzyńskaLudwiczyńska, Spór o najwyŜsze dobro,

Warszawa2001,s.37.

2 Szczęście społeczeństwa Bentham utoŜsamia z interesem społeczeństwa

(społecznym), który uwaŜa za jeden z najbardziej ogólnych terminów co

prowadzi często do zatracenia jego znaczenia. Bentham interes połeczeństwa

definiuje w następujący sposób: „Społeczeństwo jest rzekomym ciałem,

złoŜonym z indywidualnych osób, które się traktuje, jakby stanowiły jego

członki. CzymŜe jest wobec tego interes społeczeństwa? Sumą interesów

moŜnadoinnychtakzwanychtrudnodefiniowalnychpojęćitakdlaprzykładu

jakogodnośćuznaćmoŜemyto,cokonkretnaosobawdanejsytuacjizaswoją

godnośćuzna,taksamojakitylkokonkretnaosobamoŜestwierdzić,kiedyjej

godnośćbędzienaruszona,przyczymgranicaindywidualnejgodnościprzytakim

podejściuzawszebędzieprzebiegaćwinnymmiejscu.

bądź teŜ zapobiega ich nieszczęściu, choć ostatecznie Bentham i tak

odwołuje się do osobistego interesu jednostki, gdyŜ jest rzecznikiem

poglądu, iŜ interes społeczeństwa jest jedynie sumą interesów

składającychsięnaniejednostek 1 .ZasadauŜytecznościaprobujelubgani

wszelką działalność zaleŜnie od tego, czy wykazuje ona tendencję do

powiększaniaczyzmniejszaniaszczęściaobchodzącejnasstrony,lub–co

na jedno wychodzi – tendencję do popierania tego szczęścia lub

przeszkadzania mu 2 . Przy czym nie chodzi jedynie o działalność

poszczególnychjednostek,alerównieŜowszelkądziałalnośćrządu 3 . Jak

pisałBentham,oczynachuŜytecznychmoŜnapowiedziećzawszetyle,Ŝe

powinnybyćspełnione,bądźtyle,Ŝeniesątakimi,którychspełnićnie

naleŜy.MoŜnaonichrównieŜpowiedzieć,Ŝesłusznąjestrzecząspełniać

je,aconajmniej,Ŝeniebędzieniesłusznie,gdysięjespełni.MoŜnao

nich powiedzieć, Ŝe są czynami słusznymi, a co najmniej, Ŝe nie są

niesłuszne. Tylko przy takiej interpretacji mają sens takie wyrazy, jak:

powinieneś,słuszny,niesłuszny,winnymwypadkuniemającesensu 4 .

UŜytecznośćjestelementemdeterminującymfilozofięBenthama,a

takŜezasadniczymelementemjegopoglądównaprawo,aleipenologię,

ekonomię, edukację, religię i wiele innych dziedzin. UŜyteczność

funkcjonuje u Benthama jako łącznik pomiędzy z jednej strony

materialistycznąmetafizykąwystępującąobokempirycznejepistemologii

i nominalizmu, a róŜnego rodzaju sposobami rozwiązania kwestii

prawnych,społecznych,ekonomicznychczyreligijnych 5 .

ZetycznegopunktuwidzeniazgodnezzasadąuŜytecznościczyny

sądobre,gdyprowadządonajwiększejszczęśliwościnajwiększejliczby

ludzi,azłe,gdyniemajątakichskutków.Istniejejednakpewienkonflikt

między etyką i psychologią Benthama. PoniewaŜ dobry jest taki czyn,

który prowadzi do powszechnego szczęścia, jednocześnie istnieje,

zdaniem Benthama, prawo psychologiczne, na którego mocy człowiek

dąŜy do szczęścia własnego. PoniewaŜ ludzie nie mogą postępować

wbrew temu prawu psychologicznemu, nie moŜna ich za to potępiać.

składającychsięnaniejednostek”–por.J.Bentham,Wprowadzeniedozasad

moralnościiprawodawstwa,PWN1958,s.19–20.

1 Ibidem.

2 Ibidem,s.18.

3 Ibidem,s.19.

4 Ibidem,s.18.

J.E. Crimmins, Bentham’s Philosophical Politics, The Harvard Review of

Philosophy,Harvard1993r.,s.20.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: