Każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji dziecka, ma społeczny obowiązek odpowiedniego przeciwdziałania temu, a przede wszystkim zawiadomienie o tym rodziców, opiekuna, szkoły, sądu rodzinnego, policji lub innego właściwego organu.
Głównym aktem prawnym, który reguluje wszelkie kwestie dotyczące nieletnich jest Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z 26 października 1982 roku z późniejszymi zmianami (Dz.U. z 1982 r., Nr 35, poz. 228 z późn. zm.). Dotyczy ona zarówno nieletnich, którzy dopuścili się czynów karalnych, jak i tych młodych osób, które co prawda nie weszły w konflikt z prawem, ale są zdemoralizowane: wagarują, narkotyzują się, piją alkohol, uciekają z domów rodzinnych.
Ilekroć w ustawie jest mowa o nieletnich - rozumiemy je jako osoby:
· które nie ukończyły lat 18, jeżeli wobec nich podejmuje się środki w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji,
· które po ukończeniu lat 13, ale przed skończeniem lat 17 dokonały czynu karalnego,
· wobec których orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze do czasu, gdy są one wykonywane, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby 21 lat.
Demoralizacja nieletnich oznacza stan albo proces charakteryzujący negatywne postawy i zachowania w stosunku do obowiązujących w społeczeństwie podstawowych norm i zasad postępowania. Ustawa wskazuje na najbardziej typowe i najczęściej występujące przejawy demoralizacji, które mają postać systematycznych, powtarzających się zachowań.
Przestępczość nieletnich to czyny zabronione przez ustawę jako przestępstwa, przestępstwa skarbowe lub niektóre wykroczenia dotyczące między innymi: zakłócania porządku publicznego, rzucania kamieniami w pojazd będący w ruchu czy też prowadzenia auta w stanie nietrzeźwym. Noszą one miano czynów karalnych i są charakterystycznym określeniem związanym właśnie z nieletnimi. Czyn karalny obejmuje wszystkie przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego, na wniosek czy z oskarżenia prywatnego, jak również wszystkie jego formy stadialne: dokonanie, usiłowanie i przygotowanie, a także formy zjawiskowe przestępstwa tj. sprawstwo, podżeganie i pomocnictwo. Jednakże usiłowanie, przygotowanie, podżeganie i pomocnictwo jest czynem karalnym jedynie wówczas, jeżeli ustawa tak stanowi.
Prawo karne określa granicę wiekową - ukończenie 17 lat, z którą wiąże się zdolność do ponoszenia odpowiedzialności karnej, stanowiąca jedną z przesłanek warunkujących przypisanie winy sprawcy przestępstwa. Z bytem przestępstwa lub wykroczenia związana jest wina, której Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich nie zna. Problem winy nie występuje przy przekroczeniu dolnej granicy wieku, czyli 13 lat, bowiem nieletni przed 13 rokiem życia nie popełnia w rozumieniu Ustawy czynu karalnego. Wiek nieletniego i charakter czynu oraz sposób jego popełnienia mają istotny wpływ także na tryb postępowania i rodzaj organu właściwego do prowadzenia postępowania. Podkreślić należy, że Kodeks karny przewiduje wyjątkowo odpowiedzialność karną tych nieletnich, którzy po ukończeniu 15 lat dopuszczają się szczególnie groźnych przestępstw.
Naczelną zasadą postępowania przyjętą w ustawie jest dobro nieletniego, wyrażające się w dążeniu do osiągnięcia korzystnych zmian w jego osobowości i zachowaniu. W postępowaniu z młodymi ludźmi należy brać pod uwagę ich wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także ich zachowanie oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska i warunki, w których nieletni się wychowują.Każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji dziecka, ma społeczny obowiązek odpowiedniego przeciwdziałania temu, a przede wszystkim zawiadomienie o tym rodziców, opiekuna, szkoły, sądu rodzinnego, policji lub innego właściwego organu. Przypomnieć trzeba, że nie wywiązanie się z tego obowiązku nie powoduje żadnych sankcji prawnych, lecz jedynie moralne. Instytucje państwowe i organizacje społeczne, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przez nieletniego czynu karalnego ściganego z urzędu, są obowiązane powiadomić o tym sąd rodzinny albo policję oraz podjąć działania nie cierpiące zwłoki, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów popełnienia czynu. Obowiązek zawiadomienia powstaje w momencie, gdy zostało ustalone, że istnieje dostateczny stopień podejrzenia, iż rzeczywiście popełniono czyn karalny. W zawiadomieniu należy wskazać wszelkie dane, na których oparte są podejrzenia popełnienia czynu niezgodnego z prawem.
Sprawy nieletnich należą do właściwości sądu rodzinnego, którą ustala się według miejsca zamieszkania nieletniego, a w razie trudności w ustaleniu tegoż - według miejsca pobytu młodej osoby. W wypadkach nie cierpiących zwłoki właściwym sędzią rodzinnym, któremu policja przekazuje sprawę, jest sędzia sądu rodzinnego właściwego dla siedziby jednostki policji, której funkcjonariusze wykonywali czynności. Sąd rodzinny może wydać postanowienie w sprawie nieletniego, który nie podlega jego właściwości miejscowej, po czym przekazuje sprawę sądowi właściwemu miejscowo, zawiadamiając go o podjętych działaniach. Może również rozpatrzeć zażalenie na działania policji. Zgodnie z literą prawa sędzia rodzinny wszczyna postępowanie, jeżeli zachodzi podejrzenie, że nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub też dopuścił się czynu karalnego. Postępowanie wyjaśniające ma na celu ustalenie, czy rzeczywiście istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, a w sprawie o czyn karalny, czy faktycznie został on popełniony. Należy również rozważyć, czy zachodzi potrzeba zastosowania wobec młodego człowieka środków przewidzianych w ustawie. Postępowanie wyjaśniające jest najważniejszym etapem, ponieważ podczas jego trwania zbierane są wszystkie informacje o nieletnim i jego środowisku i na tej podstawie sędzia podejmuje zasadniczą decyzję o dalszych losach młodego człowieka. O wszczęciu postępowania wyjaśniającego wydaje się postanowienie określające osobę, której dotyczy i przedmiot tego postępowania. Sędzia ma wiele możliwości, żeby pokierować sprawą w dalszym toku - może wydać postanowienie:
· rozpoznaniu w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym, jeżeli uzna, że ze względu na okoliczności i charakter sprawy oraz osobowość nieletniego celowe jest zastosowanie środków wychowawczych lub leczniczych,
· rozpoznaniu sprawy w postępowaniu poprawczym, jeżeli uzna, że zachodzą warunki do umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym,
· przekazaniu sprawy prokuratorowi, gdy mamy do czynienia ze nieletnim sprawcą szczególnie ciężkich przestępstw.
Sędzia rodzinny może przekazać sprawę nieletniego szkole, do której ten uczęszcza lub organizacji społecznej, jeżeli uzna, że rozporządzają odpowiednimi środkami wychowawczymi. Jeżeli okaże się, że podjęte przez te instytucje działania są nieskuteczne i nie mają wpływu na zachowanie młodego człowieka, sędzia musi być o tym powiadomiony. Jeżeli ustalenia wykazują, że czynu dopuścił si nieletni, u którego stwierdzono chorobę psychiczną - sędzia rodzinny wydaje postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym w celu zastosowania środków leczniczych. Podobny tryb obejmuje nieletnich, którzy nałogowo piją alkohol albo używają narkotyków, przy czym stopień uzależnienia jest tak duży, że zastosowanie jakichkolwiek środków wychowawczych jest nieskuteczne. Przekazanie sprawy prokuratorowi następuje w trzech przypadkach:
· gdy nieletni popełnił szczególnie groźne przestępstwo np. zabójstwo, zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem,
· gdy nieletni dopuścił się czynu karalnego wspólnie z dorosłym,
· gdy postępowanie w sprawie wszczęto po ukończeniu przez nieletniego 18 lat za czyny, których dokonał między 13 a 17 rokiem życia.
Sąd rodzinny może zastosować wobec nieletniego szereg środków. Do katalogu środków wychowawczych należy między innymi udzielenie upomnienia, zobowiązanie do określonego zachowania, a zwłaszcza naprawienia wyrządzonej szkody, zastosowanie nadzoru kuratora, orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów czy też umieszczenie w rodzinie zastępczej lub odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej. Środki wychowawcze mogą być stosowane zarówno wobec nieletnich, którzy przejawiają cechy demoralizacji jak i tych, którzy popełnili czyn karalny. Sąd rodzinny może orzec umieszczenie w szpitalu psychiatrycznym czy też w innym zakładzie leczniczym tych nieletnich, którzy są chorzy psychicznie albo nałogowo używają alkoholu, narkotyków.
W postępowaniu poprawczym stosuje się przepisy kodeksu postępowania karnego ze zmianami przewidzianymi w ustawie. Jednym ze środków jest umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym. Za zastosowaniem tego środka przemawia wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności i charakter czynu, zwłaszcza gdy inne okazały się nieskuteczne lub nie rokują resocjalizacji nieletniego. Sąd może zmieniać lub uchylać środki wychowawcze, podstawą zmiany są względy wychowawcze, przede wszystkim to, czy osobowość i postępowanie młodego człowieka zmieniają się na korzyść.
Wybrane aspekty postępowania w sprawach o czyny karalne nieletnich, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2003 r.
Bibliografia:
Ustawa z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. z 1982 r., poz. 228 z późn. zm. tj. Dz. U. z 2002 r. Nr 11 poz.109 z późn. zm.)
Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 1994 r. Nr 111 poz.535 z późn. zm.)
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniem (Dz.U. z 2003 r. Nr 26 poz.226)
Zarządzenie nr 590 Komendanta Głównego Policji z dnia 24 października 2003 r. w sprawie metod i form wykonywania zadań przez policjantów w zakresie przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich (Dz.Urz. Komendanta Głównego Policji z dnia 27 listopada 2003 r. Nr 20, poz. 107, zm. Dz.Urz. KGP z 2004 r. Nr 13 poz.67)
Kluczyński K. - Przewodnik po przepisach prawnych w sprawach nieletnich zagrożonych demoralizacją i przestępczością - Poznań 2004 r.
Gromek K. - Komentarz do Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, Wyd. Prawnicze Warszawa 2001 r.
madziurix