Święta czy grzesznica (artykuł o Marii Magdalenie).pdf

ewangeliach Nowego Testamentu rozmaite towarzyszki Jezusa są wy−

mieniane siedmiokrotnie 1 . W sześciu z tych list Maria Magdalena poja−

wia się jako pierwsza. Na pierwszym miejscu siódmej listy znajduje się matka

Jezusa 2 , a w innych przypadkach Maria Magdalena bywa wspominana sama 3 .

Jej relację z Jezusem opisuje się zwrotem „usługiwała mu” 4 *.

Po raz ostatni Maria Magdalena występuje w ewangeliach jako pierwsza oso−

ba, która rozmawiała z Jezusem po Jego zmartwychwstaniu 5 .

Z literatury wczesnochrześcijańskiej wyraźnie wynika, że Maria Magdalena

zajmowała szczególne miejsce w życiu Jezusa i sercach Jego towarzyszy. Póź−

niej jednak hierarchowie Kościoła uznali ją za nierządnicę. Do takiego wniosku

doprowadziło ich odczytanie fragmentu Nowego Testamentu, w którym jest na−

zwana „grzesznicą” 6 **.

Zdaniem hierarchów oznaczało to, że była rozwiązła. Jednak z kolejnego wer−

setu ewangelii dowiadujemy się, iż Maria Magdalena, kobieta najwyraźniej po−

ważana, „usługiwała Mu [Jezusowi] ze swego mienia”.

W Ewangelii według świętego Jana Maria Magdalena występuje jako bliska

towarzyszka matki Jezusa, wraz z nią obecna podczas ukrzyżowania. Wcześniej

* Wszystkie cytaty według Biblii Tysiąclecia (przyp. tłum.).

** Według Biblii Tysiąclecia : „(…) kilka kobiet, które uwolnił od złych duchów i od

słabości” (Łk 8,2) (przyp. tłum.).

znajdujemy stwierdzenie, że Jezus „miłował” Marię Magdalenę 7 . Dlaczego więc

Kościół zwrócił się przeciwko tej oddanej Jezusowi kobiecie i przez wiele stuleci

oczerniał jej imię? Czy duchowni naprawdę uważali każdą grzesznicę za kobietę

nierządną, czy może, postępując w ten sposób, starali się ukryć jakąś inną prawdę?

Na kolejnych stronach zajmiemy się całym dziedzictwem Marii Magdaleny –

jej obrazem w Biblii, obecnością w ewangeliach niekanonicznych, jej życiem

w relacjach kronikarzy, jej pozycją w Kościele i nauce, jej przedstawieniami

w świecie sztuk pięknych i jej znaczeniem dla dzisiejszego świata.

Niezwykłe w pozycji Marii Magdaleny jest to, że choć w dziejach chrześci−

jaństwa pełniła rolę wspierającą, okazuje się jedną z ich najważniejszych posta−

ci. W jednej z ewangelii niewłączonych do Nowego Testamentu Maria Magda−

lena jest nazywana tą, która wiedziała wszystko o Jezusie, tą, którą Chrystus

„kochał bardziej niż innych uczniów”, apostołką, która wiedzą, wizją i świado−

mością znacznie przewyższała świętego Piotra.

Po raz pierwszy spotkałem się z Marią Magdaleną w latach 80. Byłem wtedy

właścicielem studia renowacji obrazów i konsultantem do spraw konserwacji

Fine Art Trade Guild (Stowarzyszenia Marszandów Sztuki) w Londynie. Do

mojego studia trafił obraz zatytułowany Pokutująca Maria Magdalena , XVIII−

−wieczne płótno z bolońskiej szkoły Franceschiniego Marcantonia. Podczas po−

przedniej próby renowacji obraz został niewprawnie naciągnięty na inne płótno,

z którego należało go teraz zdjąć (patrz il. 3 i 4).

W ramach kursu konserwacji malarstwa, który prowadziłem w owym czasie,

dokładnie opisałem proces renowacji tego obrazu. Artykuł ukazał się w „Guild

Journal”. Interesowały mnie jednak głównie fizyczne aspekty renowacji, a nie

tematyka dzieła. Dopiero później, kiedy po ukończeniu prac oglądałem zdjęcia,

zacząłem się zastanawiać nad pewnymi cechami obrazu. Maria Magdalena zo−

stała na nim przedstawiona z klejnotami i lustrem – a jednak w tytule nazwano

ją pokutnicą, co wydało mi się niekonsekwentne. Jedną ręką unosiła do góry

włosy, w drugiej trzymała perłowy kolczyk, wyglądała na zadowoloną i nic nie

sugerowało, że odbywa pokutę. Skąd więc ten tytuł?

Kiedy zbadałem pochodzenie obrazu, okazało się, że tytuł zapisany w doku−

mentach – Pokutująca Maria Magdalena – jest określeniem typu przedstawie−

nia, a nie został nadany przez twórcę. Dla malarza jego dzieło było po prostu

stylizowanym portretem Marii Magdaleny.

Nazwy typów przedstawień są powszechne w świecie sztuki, gdyż artyści,

chociaż zazwyczaj podpisywali swoje dzieła, przeważnie nie opatrywali ich ty−

tułem. Tytuły nadawali obrazom właściciele, galerie i marszandzi – i to takie,

które może nigdy nie przyszłyby do głowy ich autorom. Dobrym przykładem

jest Mona Lisa Leonarda da Vinci, która pod tym imieniem zasłynęła w świecie

angielskojęzycznym, ale we Francji (gdzie należy do zbiorów Luwru) nazywa

się ją La Joconde , a we Włoszech – La Gioconda . (Wrócimy jeszcze do tego

fascynującego renesansowego arcydzieła). Inny, bardziej współczesny przykład

to obraz Jamesa Whistlera zatytułowany przezeń Kompozycja w szarości i czer−

ni , który po śmierci artysty stał się powszechnie znany jako Matka .

Obrazy przedstawiające Jezusa, choć często nie poddają się klasyfikacjom,

zwykle zalicza się do kilku kategorii. Pierwszą jest temat „Boże Narodzenie”,

który dzieli się na podtypy: „Pokłon pasterzy” i „Pokłon Trzech Króli”. Kolejne to

portrety „Madonny z Dzieciątkiem” oraz sceny „Odpoczynku podczas ucieczki do

Egiptu”, a następnie wyobrażenia „Ofiarowania w Świątyni” i wiele momentów Jego

misji, aż do „Ukrzyżowania”, „Zmartwychwstania” i „Wniebowstąpienia”.

Istnieją także romantyczne portrety Jezusa, takie jak jego przedstawienie z la−

tarnią na obrazie Williama Holmana Hunta Światłość świata (1853) oraz Tłocz−

nia wina Johna Spencera Stanhope’a (1864). Tematy te jednak wywodzą się

również z tradycji ewangelii: „Ja jestem światłością świata” (J 8,12) i „Ja jestem

prawdziwym krzewem winnym” (J 15,1). Większość wyobrażeń Chrystusa na−

wiązuje do ważnych wydarzeń opisanych w ewangeliach, ale w przypadku Ma−

rii Magdaleny jest inaczej. Wiele z jej popularnych przedstawień – wśród nich

te, które ilustrują tajemniczy temat „pokutującej Marii Magdaleny” – nie ma nic

wspólnego z historią znaną z Nowego Testamentu.

Większość twórców sztuki religijnej na którymś etapie swojej kariery arty−

stycznej wykonała portret Marii Magdaleny. Jej postać wyobrażano w rzeźbie,

witrażu i wielu innych technikach. Maria Magdalena jest jedną z najczęściej przed−

stawianych bohaterek biblijnych. Znamy wiele jej portretów pod krzyżem czy przy

grobie. Ulubionym tematem artystów była dramatyczna scena opisana w Ewange−

lii według świętego Jana (J 20,17), w której padają słowa Noli me tangere 8 * .

Ponadto istnieją liczne przedstawienia Marii Magdaleny pokutującej lub

skruszonej, które nie mają związku ze zdarzeniami opisywanymi w Biblii. Maria

* Według Biblii Tysiąclecia : „Nie zatrzymuj mnie (…)”, jednak bardziej poprawne

tłumaczenie brzmi: „Nie dotykaj mnie” (przyp. tłum.).

Magdalena siedzi zazwyczaj sama przy toaletce lub w grocie na pustyni, a towa−

rzyszą jej takie rewizyty, jak lustro, świeca, klejnoty, czaszka i księga.

Klejnoty i lustra, które zyskały popularność w XVII−wiecznym malarstwie

barokowym i we włoskiej szkole zapoczątkowanej przez Lukę Giordano, sym−

bolizowały odrzucenie przez Marię Magdalenę ziemskiej próżności. Jako prze−

ciwstawienie występują świeca i księga, które podkreślają znaczenie światła i wie−

dzy, a także czaszka (patrz il. 2), przypominająca o nieuniknionej śmierci.

Ulubiony przez artystów i najczęściej obecny w przedstawieniach Marii Mag−

daleny jest flakon z wonnym olejkiem, który odróżnia jej postać od pozostałych,

zwłaszcza gdy wyobrażono ją obok innej kobiety. W Ewangelii według święte−

go Marka (Mk 16,1) czytamy, że Maria Magdalena przybyła wraz z kobietami

do grobu Jezusa, przynosząc wonności, jednak flakon nie jest nawiązaniem do

tej sceny. Pojawia się on w najbardziej poruszającym momencie, kiedy to – na

krótko przed ukrzyżowaniem – Maria Magdalena namaszcza głowę i stopy Je−

zusa w domu Szymona w Betanii.

Wbrew konwencjom historycznym i odwiecznej tradycji ludowej Kościół rzym−

ski przez długi czas utrzymywał, że Maria Magdalena−grzesznica nie jest tą samą

osobą, która namaściła Jezusa. Teolodzy twierdzili, że Jezus nie mógłby zostać

namaszczony przez grzesznicę. Odniosę się do tego w odpowiednim czasie, ale

już teraz – aby podważyć powszechne przekonanie – muszę powiedzieć, że

w Ewangelii według świętego Łukasza (Łk 7,37–38) czytamy, iż pierwszego

namaszczenia dokonała w domu Szymona faryzeusza „kobieta, która prowadzi−

ła (…) życie grzeszne”.

Mówiąc o drugim namaszczeniu Jezusa – w domu Szymona trędowatego – Jan

(J 11,2) podkreśla, że dokonała go ta sama kobieta. Szymon faryzeusz i Szymon

trędowaty to ta sama postać, podobnie jak – co znacznie ważniejsze – Maria−

−grzesznica i Maria z Betanii. Uznawał to papież Grzegorz I (590–604), byli o tym

przekonani artyści i kronikarze, wreszcie w 1910 roku potwierdziła ten fakt The

Catholic Encyclopedia (Encyklopedia katolicka) 9 .

Dlatego właśnie alabastrowy flakon stał się znakiem rozpoznawczym Marii

Magdaleny w sztuce. Artyści umieszczali go na jej przedstawieniach niezależ−

nie od ich tematyki: na płótnach wyobrażających ukrzyżowanie czy zmartwych−

wstanie, na portretach pokutującej Marii Magdaleny, na wspólnych przedsta−

wieniach Magdaleny z Martą z Betanii i na wyobrażeniach namaszczenia

Mesjasza.

Przedstawienia Marii Magdaleny dzieli się na dwie kategorie: „Maria Magda−

lena u stóp krzyża” (wraz ze scenami „Zdjęcia z krzyża”) i „Maria Magdalena

przy grobie” (wraz z „Opłakiwaniem”, „Zmartwychwstaniem” i Noli me tange−

re ), natomiast przedstawienia rytualnego namaszczenia należą do kategorii „W do−

mu Szymona”. Istnieje także wiele portretów znanych jako „Maria Magdalena

z alabastrowym flakonem” oraz przedstawień „Jezusa w domu Marty”. Równie

wiele powstało portretów „Pokutującej Marii Magdaleny” i „Skruszonej Marii

Magdaleny”, które nie są oparte na wątkach biblijnych. Inne przedstawienia –

jak „Maria Magdalena w Prowansji”, „Maria Magdalena unoszona przez anio−

ły” oraz rozmaite sceny z „Jezusem i Marią Magdaleną” – nie mają nic wspólne−

go z kanonem ewangelii. Stosuje się niekiedy inne klasyfikacje, ale, ogólnie

rzecz biorąc, mamy do czynienia z około tuzin tematów, a w ich ramach – z ty−

siącami przedstawień.

Maria Magdalena pojawiła się w kalendarzu świętych dopiero w 1969 roku,

kiedy za jej dzień uznano 22 lipca. Dzień Marii Magdaleny świętowano na Za−

chodzie od VIII wieku, a w samej tylko Anglii istnieje 187 starych kościołów

pod jej wezwaniem 10 , jednak jej status kanoniczny został sformalizowany dopie−

ro w XX wieku – chociaż Mszał Rzymski (decydujący o kształcie liturgii w Ko−

ściele rzymskokatolickim) wciąż zaprzecza, jakoby Maria Magdalena i Maria

z Bretanii były tą samą osobą.

Zmiana kanonicznego statusu Marii Magdaleny z 1969 roku opierała się na

założeniu o jej pokucie, która – jak uznano – trwała wystarczająco długo, aby

być skuteczna. Najwyraźniej Maria Magdalena pokutowała za to, że była pro−

stytutką – chociaż w żadnym z tekstów Nowego Testamentu nie znajdujemy na to

potwierdzenia. Wróciliśmy więc do pytania postawionego już wcześniej: dlaczego

Kościół postanowił poniżyć Marię Magdalenę? Wydaje się, że hierarchów musia−

ły zaniepokoić jakieś fakty związane z jej obecnością w życiu Jezusa. Niebawem

okaże się, że tak było w rzeczywistości, choć fakty te stały się niepokojące tylko

dlatego, że Kościół przybrał formę instytucji opartej na celibacie i dominacji męż−

czyzn. A to z kolei wynikło z obaw, że wpływy Marii Magdaleny mogą w jakiś

sposób zaszkodzić owemu sztucznie utworzonemu chrześcijaństwu.

Aby uzasadnić oczernianie Marii Magdaleny i uczynić z niej byłą nierządni−

cę, pokutującą za swój grzech, teolodzy powiązali jej osobę z inną postacią z ewan−

gelii, z którą nie miała nic wspólnego. Było to potrzebne do wyjaśnienia prze−

miany Marii Magdaleny−grzesznicy w towarzyszkę matki Jezusa. Za jedyne

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: