Szamanizm a rodzima wiara.pdf

Szamanizm a rodzima wiara

Autor: Arthurius

24.02.2009.

Kiedy zaczynam mówić o szamanizmie, zwykle wyobraźnia odbiorcy przedstawia obrazy

związane ze stereotypowym Indianinem, wyposażonym w bęben, fajkę i masę drobiazgów

o magicznym charakterze. O wiele rzadziej kojarzy się ten temat z ludami Syberii, choć w

ostatnim czasie, gdy głośniej jakby o odrodzeniu się etnicznych narodów z północy Rosji,

jakby trochę bardziej spojrzenie jest skłonne pobiec gdzieś daleko w kierunku tajgi i

tundry.

Niestety z kompletnym niedowierzaniem spotykają się moje napomknienia o szamanizmie

tkwiącym u podstaw naszej rodzimej kultury słowiańskiej, czy szerzej bałto-słowiańskiej.

Ba! Nawet gdyby opowiadać o czasach dawniejszych, sprzed przybycia Słowian czy

Prusów, a nawet Celtów i Gotów, traktowane jest to jak bajka, hipoteza. Szamanizm jawi

się jako coś obcego, z pogranicza ezoteryki rodem z "nju ejdżowych” pism i kursów

błyskawicznego osiągania nirwany. Nie jest to dziwne, zważywszy na stan wiedzy

przeciętnego obywatela i jego gust kształtowany przez media - pobieżne wiadomości

zaczerpnięte z sieci internetowej czy z modnych i tak samo chwilowych czasopism...

Jak to więc jest z szamanizmem tutaj, na terenach obecnie należących do naszego kraju?

Czy naprawdę jest on li tylko importowaną ciekawostką, jeszcze jednym gadżetem ery

wodnika mającym pomóc w osobistym rozwoju? A może był i może być czymś więcej,

czymś równie bliskim jak każda inna rodzima tradycja?

Szamanizm w prehistorii

Na obecność szamanizmu w przeszłości wskazuje wiele wyobrażeń symbolicznych i

plastycznych, których znaczenie odczytujemy poprzez analogie do żywych kultur i

zapisów historycznych. Od epoki neolitu zawartość kurhanów i symbolika ceramiki

interpretowana jest w powiązaniu z kompleksem szamańskim. Spotyka się więc w

wykopaliskach kurhany z niezwykłym wyposażeniem (gliniane flasze z kryzą

makówkopodobną, fajki do palenia psychoaktywnych substancji, resztki ziół )lub

specjalnie usytuowane, jak np. grób ciałopalny szamana z wczesnej epoki żelaza w

Piórkowie (byłe woj. elbląskie). Jego kurhan o unikatowej konstrukcji związanej z

symbolika solarną, promieniście rozchodzącymi się rzędami kamieni stanowi niezwykłe

świadectwo przemian religijno-doktrynalnych schyłku II tysiąclecia p.n.e. Podstawą

obrządku ciałopalenia który wtedy zdobywał popularność była wiara w oczyszczającą moc

ognia, uwalniającego nieśmiertelną duszę z ciała. Natomiast wędrówka słońca

utożsamiana była z wędrówką duszy- z jej wyzwalaniem się i ponownym przybieraniem

ziemskiej powłoki. Kult słońca był ściśle związany z kultem zmarłych. Wczesna epoka

żelaza to sporadyczne pochówki szkieletowe, znane głównie z Małopolski i Górnego

Śląska, a łączy się je z lokalną grupą kultury łużyckiej i penetracją naszych ziem przez

plemiona celtyckie lub italo-celtyckie. Na terenie północno-wschodniej Polski zajętej przez

ludność kultury kurhanów zachodniobałtyjskich ciałopalenie jest już wtedy wyłączną formą

obrządku pogrzebowego. Wyobrażenia figuralne znajdowane w grobach to przede

wszystkim gliniane ptaszki z symboliką solarną i księżycową. Przedstawienia ptaków które

wiodły zmarłych ku słońcu były wszechobecnym motywem. Znajduje się także

wyobrażenia postaci niby ludzkich z twarzami ptaków które odczytuje się bądź jako

bóstwa ale raczej jako postaci szamanów. Figurka z Glinian woj. wrocławskie, to postać o

Strona 1

Szamanizm a rodzima wiara

nieproporcjonalnie wydłużonej głowie, długim i spłaszczonym nosie w kształcie dzioba

oraz dziwnym nakryciu głowy w formie stożka. Cechy te pozwoliły wysnuć przypuszczenie,

ze postać ta ma założoną ptasią maskę kultową. Jak wiemy, ptakom przypisuje się

unoszenie zmarłych w zaświaty, pomoc bohaterom oraz często występują jako szamańscy

pomocnicy. Znaleziska tego rodzaju są rozpowszechnione w epoce żelaza na całym

obszarze Polski. Zważywszy również na interpretację zapisów rzymskich kronik odnośnie

działalności celtyckich druidów, gdzie pewne czynności wskazują na elementy lub wręcz

praktyki szamańskie, obecność Celtów na naszych terenach może wskazywać na

przeniesienie i tutaj ich zwyczajów religijnych. Także i następne plemiona wędrujące

poprzez ziemie obecnej Polski znały instytucję szamana. Cmentarzysko ludności gockiej

w Weklicach niedaleko Elbląga dostarcza dowodów niezwykłego rozpowszechnienia

amuletów oraz pochówki wybitnych osobistości jak np. wróżka z Weklic z zestawem

magicznych przedmiotów.

III i IV wiek n.e. to pojawienie się Hunów, koczowników azjatyckich którzy okupowali

nawet południowe obszary naszego kraju za czasów Attyli. Po nich byli jeszcze Awarowie

w VI i VII w. W religii tych plemion wybitną rolę odgrywał szaman i trójdzielny świat

połączony drzewem kosmicznym oraz ptaki jako znani nam pomocnicy i przewodnicy

dusz. Szamanizm rejestrowany jest również wśród plemion scytyjskich i sarmackich,

bezpośrednich sąsiadów jeśli nie współtwórców kultur słowiańskich.

Szamanizm u Bałtów i Słowian

A jak to wyglądało u samych Słowian? Tutaj już z pomocą przychodzą średniowieczne

źródła pisane np. Powiest Wremiennych Liet czy Latopis Nestora, obie pozycje dotyczą

Słowian Wschodnich a wspomina się tam dość szeroko o żercach, wołchwach i

kudiesnikach. Martti Haavio w "Mitologii fińskiej" w rozdziale poświęconym szamanizmowi

przytacza interesujący wywód znaczenia wyrazu "kudiesnik". Staroruski czasownik kuditi

znaczy potępiać, zawstydzać, co kojarzy się z greckim oczerniać. Rosyjskie kud to

czarownik, staroruskie kudies to czarowanie, rosyjskie kudiesy to czary ale również bęben

szamana. Sofijski wremiennik, zapis z czasów średniowiecza, przekazuje, że kudiesnik

przywoływał do siebie złe duchy bijąc w bęben. Między kudiesnikami a wołchwami musiała

już rysować się jakaś różnica, skoro ci pierwsi postrzegani byli negatywnie, natomiast o

wołchwach wyrażano się niemal z szacunkiem.

Wołchw, wołszebnik jest terminem ruskim oznaczającym również czarowanie ale także

wpadanie w ekstazę, przeciągłe mruczenie lub wycie, co wskazywało by na umiejętność

kamłania czyli posługiwania się specyficzną techniką śpiewu gardłowego. Szyjewski w

"Religii Słowian" pisze o związkach tej grupy wykonawców kultu z Welesem w którego

władzy było podziemie, lasy i magia również magiczna ekstaza. Inna wersja mówi, że jest

to zapożyczenie z fińskiego o podobnym znaczeniu, dość ze ta pożyczka dotarłaby aż na

Pomorze, tam bowiem Słowińcy znali słowo vołchvjanie w znaczeniu czarowanie. Jeszcze

jedna teoria wywodzi pochodzenie słowa wołchw od germańskiego volva czyli wieszczba

lub wieszczka. Wołchwowie przewodzili też powstaniom ludowym na Rusi jeszcze w XI w,

interweniowali w przypadku nieurodzaju,wywoływali cuda, natomiast źródła milczą o ich

udziale w ofiarach i modłach, co tłumaczy się za np. Łowmiańskim ustaniem zbiorowych

obrzędów plemiennych w tamtym czasie, albo odmiennym zakresem zajęć. Jak czytamy w

Powiesti Wremiennych Liet wołchwowie potrafili tańcem w kółko i środkami

oszałamiającymi wprowadzić się w stan ekstazy, zyskując wtedy zdolność wieszczenia i

uzdrawiania. Szyjewski wspomina w "Religii Słowian" bylinną powieść o wołchwie Wołchu

Strona 2

Szamanizm a rodzima wiara

Wszesławliewiczu, synu żmija, który był zdolny do zmiany własnej postaci i rzucania

niszczących czarów na wrogów. Nieobecność zapisów odnośnie szamanizmu na

zachodnich obrzeżach słowiańszczyzny jest wyjaśniana wykształceniem się warstwy

kapłańskiej czyli żerców np. na Połabiu, gdzie pojecie żyrzec, żerca, pochodzi od

słowiańskiego żrti- ofiarować, staroindyjskiego-grnati, wzywać i w litewskim girti –

wysławiać. Za Gieysztorem można rzec, ze idzie tu o znawstwo modłów i umiejętność ich

recytacji oraz składanie ofiar.

Ślady szamanizmu uchwytne są także w warstwie mitologicznej. Trójdzielność kosmosu

pojawia się w zapisach o Trygławie szczecińskim, który miał zawiadywać podziemiem,

ziemią i niebem, trójstrefowy podział zaznaczony jest na tzw. Światowidzie zbruckim, w

micie o Górze Triglav na Słowenii oraz w całej rozbudowanej symbolice troistości wśród

Bałtów i Słowian. Są więc w opowieściach elementy takie jak kosmiczne drzewo, u

którego korzeni czuwa Weles w postaci złotego króla wężów, a w koronie drzewa siedzi

gromowładny orzeł (Perun) i uwalnia wody na wiosnę, są motywy herosów którzy

wyruszywszy po żywą wodę albo uwięzione księżniczki (również symbolika wody) szukają

sprzymierzeńców w świecie podziemnym lub podniebnym i potem dzięki nim opuszczają

podziemie np. na grzbiecie orła, albo żar-ptaka, gęsi albo łabędzi czy wręcz w łabędzie

się zamieniając.

Zwraca też Szyjewski uwagę na pewien rodzaj duszków powodzenia, szczególnie w

postaci zoomorficznej jak np. żmije ogniste,kłobuki, atwory i raraszki, bowiem mogą

stanowić odpowiedniki szamańskich duchów opiekuńczych.Na całej słowiańszczyźnie

funkcjonuje motyw mlecznych braci, zwierzęcego i ludzkiego, np. dziecka które pije mleko

z piersi matki razem z wężem i umiera po zabiciu węża. Jest też specjalna kategoria

zaklinaczy pogody, znanych jako płanetnicy czy chmurnicy, odbywających klasyczne loty

szamańskie.

Trójdzielny kosmos jako charakterystyka świata szamańskiego pojawia się również jako

potrojenia, np. trzy zorze, troje rodzeństwa, potrójne znaki oraz popularne powiedzenie

trzy światy. Niebo określane jest w mitologii jako miejsce do którego wędrują dusze m.in.

po drodze mlecznej w nocy, gdzie znacząca jest gwiazda polarna jako szczyt, wierzchołek

drzewa-osi, wędrują tam także po tęczy w dzień. W koronie kosmicznego drzewa, która

jest niebem często złożonym z wielu warstw np. z siedmiu, żyją bogowie, ich pomocnicy i

część dusz które są zamknięte za bramą Wyraju ptasiego w koronie drzewa. Kraina

podziemi to Wyraj wężowy do którego trafiają dusze zimą oraz ptaki takie jak kukułki,

jaskółki a także krukowate, one bowiem zimą zastępują bociany w roznoszeniu dzieci.

Część naukowców twierdzi, ze podział na raj górny i dolny dokonał się pod wpływem

chrześcijaństwa a pierwotnie był tylko jeden, w podziemiach, do którego trzeba było

przebyć ognistą rzekę zapomnienia. W wielu opowieściach ludowych pojawia się motyw

wędrówki po drzewie lub wpadania do studni, motyw ukrytej duszy szamana w np. jaju jak

to jest w bajce o Kościeju, i w wyprawach po księżniczki, skarby itp. zamienniki dawnych

uprowadzonych dusz które to uprowadzania były przyczyną chorób i wypraw szamańskich

do zaświatów. Pozostałości misteriów inicjacyjnych w których pobrzmiewają echa

szamańskiego rozczłonkowania, tortur doświadczanych ze świata demonów mamy do dziś

widoczne w obrzędach otrzęsin, inicjacji zbójeckich czy w obrzędach weselnych. Jest tam

również pewien motyw przekazywania mocy poprzez np. uściśnięcie dłoni. Nawet majowe

słupy po których wspinają się śmiałkowie mogą być odzwierciedleniem szamańskich

podróży do górnych światów a z kolei odosobnienia nabierają charakteru odwiedzin

Strona 3

Szamanizm a rodzima wiara

światów dolnych. Pozostaje jeszcze cała masa wyobrażeń graficznych, które obecne na

pisankach, w koronkach, haftach i innych przedmiotach ludowej twórczości przedstawiają

kosmiczne drzewo, ptaki-pomocników, mieszkańców świata podziemnego bądź górnego.

Ważnym elementem szamańskiego światopoglądu jest obcowanie z duszami zmarłych.

Niesamowita ilość zabiegów stosowanych przed i w czasie pogrzebu, oraz spora ilość

świąt związanych z nawiedzaniem przez zmarłych świadczy o rozbudowanych

wierzeniach dotyczących obcowania z przodkami a co za tym idzie również uchwytnym

tzw. kompleksem szamańskim szczególnie w odniesieniu do takich pojęć jak "życzliwy

zmarły" czy "gniewny zmarły" zakładających istnienie fachowców którzy z takimi duchami

umieli postępować.

Z ziem bałtyjskich do których zalicza się tereny północno-wschodniej Polski mamy także

sporo średniowiecznych świadectw jeszcze lepiej pokazujących obecność szamanizmu w

bezpośrednim sąsiedztwie Słowian oraz wykazujących rodzimość tego typu praktyk.

Miedzy innymi tzw. Traktat Dzierzgoński zawiera opis działań podejmowanych podczas

pogrzebów pruskich przez Tuliszy i Ligaszy, których odczytuje się jako tłumaczących

znaki (tulissones) i leczących choroby, kapłanów od choroby (Ligassones). Owi ludzie

relacjonowali zebranym swoje widzenia, odprowadzali dusze zmarłego która jechała na

koniu poprzez niebo w orszaku bogini Sauli (słońce u Prusów jest rodzaju żeńskiego) w

towarzystwie sokołów i innych dusz. Sami uprzednio wprowadzali się w trans. Krzyżacy

nie umieli zidentyfikować tego typu działań i nazywali ich niby-kapłanami, oraz stwierdzali

że posługiwali się krzykiem, dosłownie histriones i exclamantes. Zakonnikom obcy był

trans szamański i z zakłopotaniem widocznym w tekście pisali o tych których religijny

charakter był widoczny, lecz nie przystawał do chrześcijańskiego zasobu pojęć.

Wspominano też o duchach w postaci koni, niedźwiedzi i sokołów które to wyobrażenia

identyfikuje się na całym obszarze Eurazji jako duchy opiekuńcze. Również legendy

potwierdzają istnienie szamanów np. epos o Sowim. XIII wieczne traktaty z Dzierzgonia

wskazują na istnienie w tym czasie jeszcze żywych elementów szamanizmu pruskiego a

analiza innych dzieł skłoniła Łucję Okulicz-Kozaryn do postawienia tezy o postępującej

specjalizacji wśród szamanów bałtyjskich, dzielących się na specjalistów od chorób, od

wieszczenia, od tłumaczenia znaków i tradycji oraz na krystalizującej się grupie kapłanów

zwanych kriwwe. Być może taki sam etap poprzedził wykształcenie się warstwy żerców na

Połabiu.

Ze względu na ramy tematyczne referatu nie mogę zamieścić tu szerzej całej gamy

rozmaitych dowodów na istnienie u podstaw naszej kultury szamańskich źródeł. Poza

opracowaniami mediewistów i religioznawców, sporo śladów w ludowej obrzędowości

można wychwycić studiując dzieła Moszyńskiego, Bartmińskiego czy Kolberga. Ale to inna

pasjonująca historia. W każdym razie szamanizm jak, mam nadzieję, wynika z

przedstawionego choć tak pobieżnie materiału może być traktowany jako kulturotwórczy

czynnik rodzimy, w nawiązaniu do bałto-słowiańskich korzeni, można tez

stwierdzić,traktując temat bardziej uniwersalnie, że był obecny stale na naszych ziemiach,

towarzysząc coraz to innym kulturom etnicznym, także i naszej. Ale nic dziwnego

skoro,cytując Andrzeja Szyjewskiego "Religię Słowian", "tego typu doświadczenia nie

wynikają z jakiejś linii przekazu pochodzącej z czasów przedchrześcijańskich, są

wytworem struktur mózgowych właściwych człowiekowi jako istocie biologicznej. Ich

obecność wskazuje, że nic nie stało na przeszkodzie, by ujawniały się w obrębie religii

słowiańskiej,wręcz przeciwnie, w obrębie paradygmatu pogańskiego mogły funkcjonować

Strona 4

Szamanizm a rodzima wiara

z całą otwartością".

Dodam, mogły, i mogą również nadal funkcjonować właśnie w obrębie owego

pogańskiego paradygmatu.

Szamański model dzisiejszej rzeczywistości

Przypatrzmy się teraz modelowi świata szamańskiego, jego kosmologii i możliwościom

egzystowania w dzisiejszej rzeczywistości. W obrębie szamańskiego modelu kosmosu

pojawiają się symbole, które jak się przypuszcza, należą do najstarszych idei ludzkości.

Oparte są na elementach otoczenia przyrodniczego czyli rzeźbie krajobrazu, sklepieniu

nieba, ruchach ciał niebieskich,zwierzętach i roślinach. To co spaja wszystkie te symbole i

idee jest widzenie kosmosu jako żyjącej istoty. Dla szamana wszystko żyje, ma swojego

ducha, wolę, nie tylko chodzi o zwierzęta ale także o skały, rośliny i zjawiska

atmosferyczne.

We wszystkich systemach szamańskich spotkamy też przekonanie o dwudzielnym

charakterze rzeczywistości, tzn. to co jest obserwowalne jest czymś zewnętrznym wobec

rzeczywistości wewnętrznej czy zaświatowej która nadaje sens oraz istnienie temu co

widzialne. Jak pisze Andrzej Szyjewski w "Szamanizmie" – " Szaman jest mistrzem obu

światów, potrafi poruszać się zarówno między duchami, jak i wśród ludzi. W oczach

szamana oba światy przenikają się ". Świat szamana to albo szereg koncentrycznych sfer

lub układ oparty na osi pionowej, osi kosmicznej czy kosmicznym drzewie.

Innym częstym układem jest trójdzielność kosmosu. Mamy więc świat górny, dolny i

między nimi środkowy czyli ziemię. Ziemia stanowi przedmiot zmagania sił kosmicznych

obu pozostałych światów i jest miejscem zmieszania tych porządków.

Wszystkie te wyobrażenia wcale nie stoją w sprzeczności z dzisiejszymi wyobrażeniami

czy to religijnymi, czy też związanymi z budową naszej świadomości itp. Idea żywego

wszechświata ciągle przewija się w co bardziej ekologicznie nastawionych filozofiach. O

dwudzielnej rzeczywistości mówi większość religii oraz podstawowy podział dzisiejszego

świata na świat materii i ducha. Nawet nauka zdaje się potwierdzać zmienność gry sił

kosmicznych, tworzenie wszechświata czy nawet innych światów. Odniesienia do

szamanizmu znajdujemy w psychologii i różnych systemach terapeutycznych. Potrójność

świata jest trwale wbudowana w nasz ogląd, coś jest jak w niebie, albo idzie do ziemi, a

my pośrodku między młotem a kowadłem. Nawet dosłownie, bo w niektórych

wyobrażeniach szaman aby dostać się do któregoś ze światów musi przejść przez

strażników mogących przybierać formy wymagające wykazania się przed nimi dużą

zręcznością. Na nich podobno dobrzy szamani tracą siły a mierni szamani – życie lub

dusze.

Może to trochę uproszczone odniesienia ale chyba najważniejsze. Świadczą o tym, że

szamanistyczny model może się wpasować we współczesność bez żadnego kłopotu.

Szamanizm a główne kierunki rodzimej wiary

Jako rodzimy system światopoglądu religijnego dołącza zatem szamanizm z animizmem

do takich kierunków rodzimej wiary jak panteizm, henoteizm i politeizm. Na tym tle, wobec

swojego otwartego podejścia do świata przyrody może współgrać z wyobrażeniami

panteistycznymi, które utożsamiają boga z naturą i wszechświatem, traktując wszystkie

istoty jako manifestację jego sił twórczych. Gorzej sprawa wygląda z henoteizmem i

politeizmem, jako że trudno nawet rodzimowiercom te poglądy pogodzić z realnością i

Strona 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: