Edukacja i terapia osób z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualną
Ograniczenia w sferze intelektualnej oraz w rozumieniu pociągają za sobą trudności w nauce, czyli: rozumienie siebie, innych ludzi, otoczenia, funkcjonowania w życiu. Dlatego edukacja osób niepełnosprawnych intelektualnie jest czynnikiem bardzo ważnym zarówno w rehabilitacji jak i terapii osób dotkniętych niepełnosprawnością.
W. Dykcik definiuje edukację jako „ogół przebytych doświadczeń, znaczących dla kształtowania się kompetencji i tożsamości człowieka lub też ogół jego interakcji ze światem życia, znaczącym dla optymalnego rozwoju osobowości.”[1]
Edukacja według Z. Kwiecińskiego to „prowadzenie drugiego człowieka ku wyższym stanom rozwojowym i jego własna aktywność w osiąganiu pełnych i swoistych dlań możliwości. To ogół czynności i procesów sprzyjających rozwojowi oraz stan ich efektów, czyli osiągnięty poziom kompetencji, tożsamości i podmiotowości.”[2]
Z definicji tych wynikają wspólne cele i zadania, zarówno w pedagogice ogólnej jak i pedagogice specjalnej, chociaż osiąganymi różnymi metodami. Praca edukacyjna z uczniami z niepełnosprawnością intelektualną jest pracą bardzo specyficzną. Odrębność jej wyraża się w „niemożności przypisania z góry pewnych zadań i treści edukacyjnych do poszczególnych etapów edukacji oraz opisania sylwetki absolwenta, w niemożności wytyczania procedur osiągania celów czy oceniania według obowiązującej skali ocen.”[3]
Na początku należy scharakteryzować pojęcie kształcenia specjalnego, które odczytuje się jako „planowy, systematyczny, zamierzony proces oddziaływań, mający właściwą dla siebie specyfikę, wynikającą z:
· specyfiki podmiotu oddziaływań
· zachodzących procesów edukacyjno – rehabilitacyjnych
· stosowanych metod postępowania, doboru treści kształcenia oraz wykorzystanych środków dydaktycznych
· nakreślonych wspólnych i swoistych oddziaływań.”[4]
Obowiązkiem każdego państwa jest zapewnienie edukacji i odpowiednich warunków do nauki, tak aby każdy człowiek nawet niepełnosprawny intelektualnie miał możliwość rozwoju pod każdym względem. Dlatego bardzo ważnym elementem jest stworzenie odpowiedniej oferty edukacyjnej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie. W Polsce system szkolnictwa dla dzieci młodzieży niepełnosprawnej obejmuje:[5]
· oddziały przedszkolne i szkolne zorganizowane w przedszkolach i szkołach ogólnodostępnych
· oddziały przedszkolne i szkolne zorganizowane w zakładach opieki zdrowotnej i domach pomocy społecznej
· przedszkola specjalne, szkoły podstawowe specjalne
· specjalne szkoły przysposabiające do pracy zawodowej
· szkoły zasadnicze specjalne
· indywidualne nauczanie i wychowanie
· integracyjne oddziały przedszkolne i szkolne
· integracyjne przedszkola i szkoły
· ośrodki szkolno – wychowawcze
· zespoły pozalekcyjne zajęć wychowawczych organizowane w zakresie opieki zdrowotnej i lecznictwa uzdrowiskowego.
Istotą systemu kształcenia specjalnego jest „dążenie do powszechności nauczania w dostępnych dla wszystkich uczniów szkołach i zapewnienia uczniom z niepełnosprawnościami warunków realizacji obowiązku szkolnego w sposób dostosowany do tempa ich rozwoju. To potrzeby ucznia wyznaczać powinny sposób realizacji zadań w zakresie nauczania, wychowania i kształcenia.”[6] W procesie nauczania należy wziąć pod uwagę specyficzne cechy osób niepełnosprawnych intelektualnie, przede wszystkim: „wolniejsze tempo wytwarzania odruchów warunkowych, mniejszą trwałość i plastyczność związków czasowych, dużą stereotypowość i brak plastyczności w zachowaniu się, braki w zakresie funkcjonowania I i II układu sygnałowego, słabsze powiązywanie i nieprawidłowości w zakresie związków między tymi układami, trudności w wykorzystywaniu słowa w nauczaniu.”[7]
W edukacji ważną osobą jest pedagog, który poza sprawowaniem czynności dydaktycznych, powinien być również terapeutą. Nauczyciel - terapeuta powinien korygować zaburzone funkcje oraz stymulować możliwości rozwojowe osoby niepełnosprawnej intelektualnie, poprzez zastosowanie różnorodnych metod, technik i narzędzi. Nauczyciel powinien „aktywizować wszystkie zahamowane lub zaburzone czynności dziecka, co przyczynia się do lepszego zrozumienia i przyswajania treści programowych. Nauczyciel terapeuta powinien wypracować z dzieckiem odpowiednią postawę do procesu uczenia się (…). Od nauczyciela terapeuty wymaga się pogłębienia znajomości ucznia.”[8] Nauczyciel powinien przede wszystkim znać dobrze swojego ucznia, być w stosunku do niego empatycznym i wyrozumiałym, a także rozumieć jego potrzeby, zauważać przede wszystkim możliwości a nie ograniczenia.
Edukacja jest niezbędnym czynnikiem utrzymania dobrego funkcjonowania dorosłych osób niepełnosprawnych intelektualnie, ponieważ wiedza zdobyta w dzieciństwie w szkole jest bardzo przydatna do radzenia sobie w codziennym życiu osób dotkniętych niepełnosprawnością intelektualną.
Praca edukacyjna z osobami z głębszą niepełnosprawnością intelektualną
Edukacja osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębszym polega na integralnej realizacji funkcji wychowawczej, dydaktycznej i opiekuńczej szkoły. Uwzględnia ona specyficzne formy i metody pracy, zasady nauczania oraz cele edukacyjne.
Dla dzieci i młodzieży z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualna powstały także przedszkola specjalne, sześcioletnie szkoły podstawowe, trzyletnie gimnazja i oddziały przysposabiające do pracy. Obecnie obowiązuje podstawa programowa kształcenia ogólnego dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym w szkołach podstawowych, gimnazjach i oddziałach przysposabiających do pracy, z rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 13 stycznia 2005 roku (załącznik 1 DZ. U. poz. 165).
Kształceniem specjalnym obejmuje się osoby, u których stwierdzono specjalne potrzeby edukacyjne na podstawie kompleksowych badań diagnostycznych przeprowadzonych przez zespół orzekający, składający się z lekarzy, psychologów, pedagogów, logopedów, powołanych w poradniach psychologiczno – pedagogicznych. Potrzeby te są zapisane w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego.
Na każdym etapie nauczania, osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu umiarkowanym i znacznym, potrzebują stworzenia odpowiednich warunków do indywidualnych potrzeb i możliwości. Szczególnymi warunkami są:
· „ specjalne metody nauczania
· indywidualne programy dostosowane do tempa ich rozwoju i przyswajania wiedzy
· nauczyciele specjaliści
· specjalne standardy lokalowe i oprzyrządowanie miejsca nauki
· specjalne formy sprawdzania ich wiedzy oraz przeprowadzania egzaminów zewnętrznych.”[9]
Edukacja osób głębiej niepełnosprawnych intelektualnie jest specyficzna, odrębność jej wyraża się niemożnością przypisania z góry pewnych zadań i treści edukacyjnych do pewnych etapów edukacji. Nie można wytyczyć także procedury osiągnięcia celów według skali ocen. Każdy człowiek ma indywidualne możliwości i predyspozycje, dlatego nie możemy oceniać pracy ucznia stopniami, możemy za to nagrodzić, na przykład cukierkiem za swoje mniejsze lub większe osiągnięcie. W pracy z osobami głębiej niepełnosprawnymi intelektualnie obowiązuje ocena opisowa. Na każdym etapie obowiązuje nauczyciela stosowanie zasad ortodoksyjnych. Nauczyciel powinien bardzo dobrze znać swojego ucznia oraz dostosować wszelkie działania, zadania, metody i formy pracy do możliwości i potrzeb. Dlatego ważne jest zastosowanie indywidualizacji wymagań, przystępności trudności, aktywizowania dziecka, wiązania teorii z praktyką oraz stosowanie zasady systematyczności i konsekwencji. Specyfika pracy z uczniami z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualna polega także na tym, że nie można przewidzieć ile czasu zajmie uczniowi opanowanie jakieś umiejętności. Jeden uczeń opanowuje umiejętność szybciej a drugi potrzebuje więcej czasu na opanowanie tej samej umiejętności. Podmiotem działania nauczyciela jest uczeń, a nie program, najważniejszym celem jest realizacja zadań, które służą rozwijaniu osobowości dziecka w wymiarze społecznym i personalnym.
Specyfika nauczania dzieci i młodzieży z głębszą niepełnosprawnością intelektualną „polega na wychowaniu i nauczaniu całościowym, zintegrowanym, opartym na zmysłowym poznawaniu otaczającego świata – w całym procesie edukacji (…). Należy uznać prawo osób niepełnosprawnych do rozwoju we własnym tempie i uwzględnić to prawo podczas ustalania kierunków pracy. Z opisanego wyżej powodu podstawa programowa nie przypisuje kolejnym etapom edukacyjnym w szkole podstawowej i gimnazjum odrębnych celów i nie wyróżnia dla nich odrębnych zadań ani treści.”[10]
Podstawowym celem edukacji każdego dziecka jest przygotowanie do samodzielnego funkcjonowania zgodnie ze swoimi potrzebami, możliwościami, zainteresowaniami. Taki cel wyznacza sobie także praca pedagogiczna z osobami ze znaczną i umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną. Zakres zainteresowań i możliwości jednostek głębiej niepełnosprawnych intelektualnie jest ograniczony. Dlatego te osoby powinny być przygotowane do pełnienia ról możliwie realnych dla siebie, czyli wyposażenie w takie umiejętności i wiadomości, aby:
· „mogły porozumiewać się z otoczeniem w najpełniejszy sposób, werbalnie lub pozawerbalnie
· zdobyły maksymalną niezależność życiową w zakresie zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych
· był zaradne w życiu codziennym adekwatnie do własnego, indywidualnego poziomu sprawności i umiejętności oraz miał poczucie sprawczości
· mogły uczestniczyć w różnych formach życia społecznego na równi z innym członkami danej zbiorowości, znając i przestrzegając (w ramach swoich możliwości) ogólnie przyjętych norm współżycia społecznego, zachowując przy tym prawo do swojej inności.”[11]
Ważnym celem edukacyjnym jest przygotowanie tych osób do funkcjonowania w najbliższym środowisku, w placówkach, do których uczęszczają, dlatego ważne jest organizowanie różnych form życia towarzyskiego, a także rozwijanie twórczej aktywności, sprawności fizycznej (poprzez organizowanie różnych gier, zabaw). Koniecznością jest także przygotowanie młodzieży do prostych prac zarobkowych i zatrudnienia ich na odpowiednich stanowiskach pracy (pod kontrolą opiekunów) lub przygotowanie ucznia do wykonywania prostych czynności, uwzględniając indywidualne potrzeby i doświadczenia społeczne.
Zakres treści nauczania i wychowania w edukacji z osobami ze znaczną i umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną odpowiadają indywidualnym potrzebom i możliwością intelektualnych ucznia. Przy realizacji treści nauczania i wychowania należy wykorzystać możliwości, jakie stwarza środowisko społeczno-kulturowe ucznia oraz baza materialno-dydaktyczna szkoły. Zakres treści nauczania i wychowania ulega poszerzeniu w miarę nabywania przez uczniów wiadomości, umiejętności i sprawności.[12] Treści nauczania dotyczą przede wszystkim kształtowania i nabywania umiejętności:
· umiejętności pisania i czytania
· przekazywanie, odbiór i wykorzystywanie różnych form informacji
· doskonalenie umiejętności porównywania, segregowania, klasyfikowania oraz posługiwania się pieniędzmi, wykonywanie prostych działań matematycznych
· doskonalenie stosunków przestrzennych, czasowych, ilościowych, wielkościowych
· samoobsługi oraz dbałości o zdrowie
· umiejętności porozumiewania się z otoczeniem
· twórczości artystycznej
· poznawanie przyrody, własnego regionu, kultury, tradycji
· zajęcia ruchowe, manualne
· kształcenie techniczne
· i inne.
W edukacji osób z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualną jest przygotowanie osób do samodzielnego życia na miarę indywidualnych możliwości oraz zgodnie z zainteresowaniami oraz oczekiwaniami społeczeństwa. Osiąganie celów pracy edukacyjno – wychowawczych sprowadza się do zadań:
· „usprawniania niezaburzonych funkcji psychicznych i fizycznych
· korygowanie nieprawidłowości rozwojowych
· kompensowanie braków w rozwoju psychicznym i fizycznym
· stworzenie warunków do uzyskania wiadomości o przyrodzie i środowisku
· stworzenie warunków do adaptacji społecznej, wyrabianie umiejętności i nawyków niezbędnych dla kontaktów i współżycia z innymi ludźmi
· przygotowanie (na miarę możliwości) do udziału w gospodarce i kulturze, wdrażanie do poszanowania mienia społecznego
· wdrażanie do dbania o własne zdrowie i bezpieczeństwo.”[13]
W pracy z osobami umiarkowanie i znacznie niepełnosprawnymi intelektualnie, opieka, wychowanie, rehabilitacja i nauczanie są ze sobą powiązane i obowiązują podstawowe zasady wychowania, dydaktyki oraz terapii, „specjalne potrzeby edukacyjne obejmują sprawdzone zasady rzetelnego nauczania, z których mogą skorzystać wszystkie dzieci. Zakłada to, że różnice między ludźmi są czymś normalnym, a nauczanie musi być odpowiednio dostosowane do potrzeb dziecka, a nie dziecko musi dostosowywać się do z góry przyjętych założeń dotyczących tempa i charakteru procesu uczenia się. Pedagogika zorientowana na dziecko służy wszystkim uczniom”[14].Spośród wielu zasad terapeutycznych można wymienić kilka podstawowych:
· zasada wczesnej diagnozy i normalizacji życia, czyli tworzenie optymalnych warunków rozwojowych
· zasada poszerzenia autonomii osób wychowywanych
· zasada akceptacji i tolerancji
· zasada podmiotowości i indywidualizacji, czyli dostosowania pozytywnych postaw i działań terapeutyczno – wychowawczych do kategorii upośledzeń i charakteru osób wychowywanych
· zasada wielospecjalistycznego podejścia i współpracy z rodziną
· zasada refleksyjności – systematyczne analizowanie podejmowanych działań, modyfikacji przyjętych programów i stosowanych metod
· zasada systematyczności i konsekwencji
· zasada komfortu psychicznego – podkreślająca pozytywny stosunek osoby niepełnosprawnej z terapeutą
· zasada terapii pedagogicznej – polega na poznaniu dziecka i opracowaniu diagnozy, wspólnej współpracy ze środowiskiem, stosowanie środków terapeutycznych, leczenie, terapii
· zasada całościowego, komplementarnego, wszechstronnego, zintegrowanego podejścia do człowieka niepełnosprawnego.[15]
Aby można było osiągnąć wszechstronny rozwój i przystosowanie do życia społecznego w granicach indywidualnych możliwości każdego dziecka, należy przestrzegać zasad pracy pedagogicznej. Jest to pomocne w planowaniu pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie.
Moim zdaniem ważne jest także stosowanie się do zasady wychowania Decrolyego „ do życia przez życie.” W przypadku osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną, ta zasada jest potrzebna, ponieważ osoby te szybciej uczą się danej umiejętności, zastosowanej w praktyce na materiale konkretnym, niż w samej teorii, która nie jest dla nich zrozumiała. Przygotowanie „ do życia przez życie” zmierza nie tyle, co do zdobycia rzetelnej wiedzy o otaczającym świecie, ile do opanowania umiejętności skutecznego radzenia sobie w życiu.
Terapia osób umiarkowanych i znacznie niepełnosprawnych intelektualnie
Każda jednostka z niepełnosprawnością intelektualną oraz z różnymi zaburzeniami funkcjonowania wymaga specjalistycznej opieki terapeutyczno- edukacyjnej. Podstawą planowania pracy edukacyjno-terapeutycznej jest przede wszystkim dobra znajomość każdego dziecka. Wiedza o stopniu niepełnosprawności intelektualnej, możliwościach i potrzebach. Aby praca terapeutyczna przebiegała prawidłowo i można było zaobserwować efekty, konieczne jest nawiązanie pozytywnego kontaktu terapeuty z dzieckiem.
Praca terapeutyczna według A. Czapigi to „specyficzna, emocjonalna i intelektualna, relacja osoby dorosłej z dzieckiem, które traktowane podmiotowo znajduje warunki do rozwoju, w tym również do rozwoju struktury Ja.”[16] Oznacza to odnalezienie przez osobę niepełnosprawną intelektualnie własnego miejsca w świecie, które go otacza. Osoba niepełnosprawna intelektualnie odnajdzie samego siebie, jeśli będzie czuła się akceptowana i darzona szacunkiem przez innych członków społeczności. Kiedy te warunki zostaną spełnione będzie chciała ona chętniej podejmować aktywność zarówno w procesie terapii jak i edukacji.
A. Maciarz charakteryzuje terapię jako „celowe, z zastosowaniem odpowiednich metod, technik, oddziaływanie pedagogiczne na dziecko lub małą grupę dzieci prowadzące do zlikwidowania czy zmniejszenia ich trudności i opóźnień w nauce, jak również zaburzeń w zachowaniu się.”[17]
Pojęcie terapii przyjęło się na gruncie pedagogiki specjalnej, która wyrosła z medycyny. Według M. Grzegorzewskiej i J. Doroszewskiej, w pedagogice specjalnej wyróżnia się następujące formy terapii: „terapię odciążającą (spoczynkową), łagodzącą skutki cierpień wywołanych chorobą i eliminującą napięcie emocjonalne oraz terapię aktywizującą (czynnościową), uaktywniającą siły biologiczne i psychiczne organizmu, a także dające dziecku przyjemne przeżycia.”[18]
Na każdym etapie procesu terapeutycznego ważnym elementem działania jest przede wszystkim zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka oraz podejście do niego w sposób indywidualny, pomimo iż czasami terapia ma charakter grupowy. Dokładane poznanie możliwości każdego dziecka jego potrzeb, ograniczeń pozwala nauczycielowi – terapeucie na zaplanowanie pracy terapeutycznej tak, aby „maksymalnie wykorzystać naturalny potencjał dziecka, a także stworzyć mu warunki i możliwości doświadczania w różnych warunkach i sytuacjach, by usprawniać lub kompensować zaburzone czy też opóźnione funkcje. Ważnym elementem prowadzenia terapii jest integrowanie dziecka z otoczeniem, jego środowiskiem rówieśniczym.”[19]
Aby terapia osób głębiej niepełnosprawnych intelektualnie była efektywna trzeba realizować następujące zadania rewalidacyjne:
1. Nawiązanie kontaktu z dzieckiem na miarę jego możliwości, oparte na wzajemnej akceptacji i szacunku.
2. Kształtowanie emocjonalnych więzi z dzieckiem. Empatyczny stosunek wobec dziecka, umiejętność współdziałania, rozumienia stanów emocjonalnych innych ludzi, możliwości przewidywania uczuć i ich rozumienie.
3. Kształtowanie sposobu komunikowania się z otoczeniem poprzez komunikaty werbalne a także niewerbalne na przykład: gest, mimikę, wyzwalanie odruchu orientacyjno – badawczego.
4. Uruchamianie i utrwalanie wrażliwości sensorycznej i aktywności ruchowo – wokalnej, umożliwianie asymilacji bodźców.
5. Usprawnianie psychoruchowe, doskonalenie chwytania, manipulowania, lokomocji, odtwarzania wzorców ruchowych.
6. Stwarzanie warunków do polisensorycznego poznawania otoczenia dzieci z dysfunkcjami globalnymi; u dzieci sprawniejszych, pomoc w osiąganiu niezależności, szczególnie w zakresie czynności elementarnych, nauka rozumienia prostych sytuacji codziennych.
7. Umożliwienie dziecku „bycia sprawcą” działań w otoczeniu, dzięki czemu będzie ono poszukiwało nowych aktywności.
8. Zapewnienie dzieciom warunków do rozwoju kontaktów interpersonalnych z innymi dziećmi oraz dorosłymi.[20]
Skuteczna terapia jest uzależniona od rodzaju, charakteru i głębokości niepełnosprawności intelektualnej. Praktycy doszli do wniosku, że „wielość, różnorodność i atrakcyjność podejmowania działań oraz wczesna interwencja najlepiej spełniają wymagania praktyki dotyczącej kosztów terapii i skuteczności leczenia.”[21] Jeśli wcześniej zostaną zauważone u dziecka nieprawidłowości tym wczesna terapia będzie skuteczniejsza. Najważniejszym elementem w tym procesie jest poznanie dziecka, tak, aby można dobrać odpowiednio i indywidualnie metody, techniki i narzędzia terapeutyczne. Istotą terapii jest pobudzanie, wzmacnianie i stymulacja, które będą zmniejszały deficyty, uszkodzenia a przede wszystkim będą wzmacniały nieuszkodzone procesy i czynności, ale także aktywności oraz zdolności indywidualne jednostki niepełnosprawnej intelektualnie. Kolejnym ważnym czynnikiem w procesie terapeutycznym jest sam terapeuta, którym jest zarówno pedagog – terapeuta jak i rodzic. Działania terapeutyczne pedagogów i rodziców powinny być przybliżone a nawet jednakowe, ponieważ aby mówić o lepszych efektach terapeutycznych należy integrować swoje siły. To rodzice znają najlepiej swoje dzieci, znają ich potrzeby możliwości i ograniczenia. Pedagodzy potrafią dostosować odpowiednie metody, techniki tak, aby stymulować, usprawniać zaburzone sfery. Dlatego tak ważna w terapii jest integracja sił rodziców z terapeutą.
...
mpwjs