Gwara podhalańska.pdf

Gwara podhalańska

Gwara podhalańska – jedna z gwar dialektu małopolskiego , występująca na terenie Podhala . Spośród wszystkich

gwar małopolskich najbardziej znana i najlepiej zachowana po dzień dzisiejszy. Posiada ona wiele cech wspólnych z

innymi gwarami południowej Małopolski , np. z gwarą żywiecką c zy sądecką . Najbardziej zbliżone do niej są

sąsiednie gwary spiska i orawska .

Gwara ta została spopularyzowana na przełomie XIX i XX wieku przez Kazimierza Przerwę-Tetmajera , który wydał

cykl opowiadań pt. Na skalnym Podhalu .

Słownictwo

• słownictwo rodzime. Cechą charakterystyczną gwary podhalańskiej jest obecność w niej wielu wyrazów

rodzimych, typowo podhalańskich. Są to m.in. takie wyrazy: ciupaga , wyzdajać (wymyślić, ułożyć,

przygotować), złóbcoki (instrument podobny do skrzypiec), nomowiać (radzić komuś małżeństwo), kumoterki

(ozdobne sanki), pytac (starszy człowiek pełniący funkcję osoby zapraszającej na wesele gości [1] ) i wiele

innych. Wyrazów właściwych gwarze Zakopanego jest znacznie więcej – tych rodzimych, jak i obcego

pochodzenia. W języku górali podhalańskich znajdziemy wiele słów nazywających rzeczy poza górami nie

istniejących: piargi (usypiska skalne), perć ( górska ścieżka), siklawa (wodospad górski), czy też nazywających

czynności związane z pasterstwem i życiem ludzi gór: bacówka (szałas pasterski w górach), bryndza (ser owczy),

koliba (szałas), watra (ognisko pasterskie), zawaterniok (kłoda do podtrzymania ognia), dutki (pieniądze),

dziedzina (wieś), moskol (placek z gotowanych ziemniaków i mąki), serdok (kożuszek barani bez rękawów),

styrmać sie (wspinać się, wdrapywać) i wiele jeszcze innych wyrazów.

• spotyka się wyrazy o tym samym brzmieniu, lecz innym znaczeniu niż w polszczyźnie ogólnej, np. obora -

podwórko, pytać - prosić, siwy - niebieski.

• w niektórych przypadkach dotyczących życia gospodarczego słownictwo podhalańskie jest bogatsze (bardziej

precyzyjne) niż język ogólnopolski. Przykłady: siano (= siano z pierwszego pokosu) vs. potrow (= siano z

drugiego pokosu); watra (= ognisko pasterskie w szałasie) vs. ogiyń (= ognisko w polu); honielnik , juhas , baca (=

pomocnik pasterza, pasterz, kierownik pasterzy).

• w innych przypadkach słownictwo podhalańskie jest uboższe (mniej precyzyjne) niż język ogólnopolski, tzn.

pewne wyrazy mogą mieć więcej znaczeń, np. wyraz zając oznacza zarówno zająca jak i królika, zaś wyraz woda

oznacza zarówno wodę (ogólnie), potok ( woda idzie - potok płynie), a współcześnie także - dowolny napój

butelkowany ( kup jakomsi wode - kup jakiś napój).

• stosunkowo liczne zapożyczenia z innych języków: niemieckiego: hamry ( = kuźnie ), węgierskiego : baca , juhas ,

słowackiego: frajirecka (= dziewczyna, kochanka), hore (= w górę), héboj (= chodź), pościel (= łóżko) .

Szczególną grupą zapożyczeń jest słownictwo pochodzenia rumuńskiego , przyniesione pod Tatry przez

wołoskich pasterzy (np. wspomniane już watra , bryndza ). Zdarzają się także słowa pochodzenia z innych jeszcze

języków, np. z bułgarskiego всички ( wsićko ) = wszystko

Gramatyka i słowotwórstwo

• końcówka -ek; -ak w formach 1 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego (pozostałość aoryst u, tj. jednego z

czasów przeszłych obecnych w języku prasłowiańskim ), np. miołek (= miałem);

• obecność honorowej liczby mnogiej ( pluralis maiestaticus ): zamiast wyrażenia Pan/Pani, zwłaszcza przy

zwracaniu się do starszych osób: Dziadku, kaście byli/był? , Babko, coście robiyli/robiyła? (więcej informacji w

dziale "Zwyczaje językowe"),

• końcówka -me w 1 os. liczby mnogiej: robime ,

• różne specyficzne formy i konstrukcje gramatyczne, często archaiczne lub niekiedy pochodzenia słowackiego np.

nie wiém ci pedzieć ( nie potrafię ci powiedzieć ), stoi przy Staskowi (= stoi przy Staszku), siadojze przy niemu

Gwara podhalańska

(=siadaj przy nim), idem ku Hance (= idę do Hanki), jo tego nie naucony (= nie jestem do tego przyzwyczajony),

podoł sie na Jyndrzka (=jest podobny do Jędrka tj. Andrzeja /o dziecku/), u o dwa tyźnia (= za dwa tygodnie), co

tam u Hele, Broniy ; wróciył sie zo granice (=co tam u Heli, Broni; wrócił z zagranicy), czy rzadka już konstrukcja

byłek Frankowi na weselu .

• różnice w odmianie czasowników lub forma zwrotna w miejsce ogólnopolskiej niezwrotnej np. mierzać , mierzali

(= mierzyć, mierzyli, ( słow. meriať ); wrócić sié (= wrócić);

• końcówka -ować w miejsce ogólnopol. -ywać, charakterystyczna dawniej dla dialektów dla całej południowej

Polski: podskakować , grować , obiecować (= podskakiwać, grywać, obiecywać);

• niekiedy następuje wydłużenie formy czasownika, np. odkurzować , uwazować (1 os. lp: odkurzujem, uwazujem )

(lit. odkurzać, uważać ), końcówka -ować używana jest też do tworzenia form wielokrotnych np. chodzowoł

(=zwykł chodzić, często chodził), śpiywowoł (=często śpiewał).

• zaimek ty przyjmuje dopełniacz i biernik tobié np. jo tobié nie widzem (= ja ciebie nie widzę);

• formy z przedrostkiem choć- (wymawianym h u oć lub upraszczanym do h u oj )) zastępującym ogólnopolski

przyrostek -kolwiek : choćkie (= kiedykolwiek), chojco (choć-co = cokolwiek), chojto (choć-kto = ktokolwiek),

choćka , choćkany (= gdziekolwiek)

• partykuła nie przy czasownikach móc i mieć przyjmuje postać ni , np. nimogem , nimom , nimiołek ("nie miałem").

To samo dotyczy zwrotu nima w znaczeniu "nie ma czegoś, brak jest", np. béła wojna, ale juz jyj nima . Zwrot

nima w tym znaczeniu odróżnia się od formy nimo w znaczeniu "on nie ma" np. Jasiek nimo casu .

Fonetyka

• mazurzenie t j. wymowa spółgłosek "sz" jako "s", "cz" jako "c" i "ż" jako "z".

• spółgłoska "rz" zachowuje swoje brzmienie lub niekiedy przechodzi w "r" np. rucać (= rzucać), bier! (=bierz!),

wiyrba (=wierzba). Dawniej była ona wymawiana jako tzw. "rz" frykatywne (z lekkim "r" w tle) podobnie jak

współcześnie w języku czeskim , np. za d r żewsyk casów ;

• wymowa wygłosowej spółgłoski "ch" jako "k",

• wymowa spółgłoski "k" przed przedniojęzykowo-zębową "t" jako "f": ftory (=który); w piśmie stosuje się

zależnie od autora albo zapis ftory , albo też wtory .

• tzw. archaizm podhalański, czyli wymowa typu: c'isty, z'icie, chłopc'i, s'ićko (=wszystko). Cecha ta odróżnia

gwarę podhalańską od spiskiej i orawskiej. Niestety u młodego pokolenia cecha ta szybko zanika.

• grupa i + ł = ył .Taką realizację owej grupy spotyka się w gwarze najczęściej: piyła (= piła), robiyła (= robiła),

nosiyła (= nosiła), puotrefiył (= potrafił). Jest też możliwa realizacja i + ł = ieł, np. robieła, nosieła, puotrafieła,

jeżeli przed grupą i+ł występuje głoska l, wówczas i zmienia się na y, np. spalił – spolył.

• podwyższenie artykulacyjne wymowy samogłoski "e" do "y"/"i" w niektórych pozycjach np. syr , biyda ,

oznaczane na piśmie przez "y" bądź "é".

• podwyższenie artykulacyjne wymowy samogłoski "a" do "o", np. mom , godom w pozycjach kontynuujących

dawne długie "á". W dawniejszych zapisach oznaczane przez "á", obecnie zwykle przez "o". Samogłoska ta nie

podlega labializacji (tj. wstawieniu krótkiego "u") w przeciwieństwie do zwykłego "o", np. k u osulka ("koszulka")

ale kora / kára ("kara").

• akcent inicjalny n p. dziyw c-inka , także w złożeniach z przyimkiem oraz partykułą nie , np. na pościeli (tzn. "na

łóżku"), nie widzem

• labializacja i dyftongizacja s amogłoski nagłosowego i śródgłosowego "o".

• zachowana wymowa ó (głoska pomiędzy o/u): wyraz wrócić brzmi inaczej niż wrucić (= wrzucić). Jest to

archaizm, dawniej taka sytuacja występowała w języku ogólnopolskim.

• specyficzna, dźwięczna wymowa zarówno głoski h jak też ch; artykulacja tej głoski jest dość słaba: gwarowe

chodzili brzmi huodziyli lub prawie jak uodziyli .

• starsze pokolenie zachowuje jeszcze ł przedniojęzykowe ( cłowiék brzmi prawie jak clowiék ),

• również u najstarszego pokolenia można usłyszeć miękkie "l" przed samogłoską "e" np. w skal i e (= w skale).

Gwara podhalańska

Zwyczaje językowe

W gwarze podhalańskiej funkcjonował do niedawna tradycyjny system zwrotów grzecznościowych, wywodzący się

z tradycji chrześcijańskich i staropolskich:

• Pozdrowienie osoby przychodzącej do cudzego domu: Niek bedziy pokwolony (Jezus Krystus) , na co odpowiada

się Na wieki wieków ,

• Osoba wychodząca żegna się słowami Ostońciy z Bog i em , na co odpowiada się Boze prowodź / Boze Ciy prowodź

/ Boze Wos prowodź ,

• Osobę wykonującą jakąś pracę, szczególnie w polu, należy pozdrowić słowami Scyńść Boze , na co odpowiada się

Dej Boze , Dej Paniy Boze ,

• Podziękowanie można wyrazić słowami Bóg Wom zapłoć , Boze Ci zapłoć itp.

• Do osób starszych zwraca się w drugiej osobie liczby mnogiej Kaz to idzieciy? (= gdzie pan\pani idzie?). W

czasie przeszłym można powiedzieć Cyście słysoł albo Cyście słyseli (obie formy oznaczają czy pan słyszał , przy

czym druga może też oznaczać liczbę mnogą czy słyszeliście? ). Zwyczaj ten w zasadzie przetrwał do dziś, choć

niekiedy używa się w gwarze formy Pan dla podkreślenia dystansu i oficjalności sytuacji np. w stosunku do

przyjezdnych, albo np. w urzędzie.

• Również w liczbie mnogiej (przez wy ) zwracają się dzieci do rodziców i dziadków. Zwyczaj ten utrzymuje się do

dziś, choć coraz więcej dzieci używa formy ty .

• Podobnie przez wy zwracają się zięciowie i synowe do teściów; nie przyjął się tu ogólnopolski zwyczaj mówienia

mamo i tato .

• W rozmowach raczej nie używa się nazwisk, lecz imion w odpowiedniej do statusu (zdrobnionej lub pełnej)

formie, np. Słuchojze Józuś ale Słuchojciyz Józefie . Ten ostatni zwrot jest półoficjalny - w celu pełnego

podkreślenia szacunku do osób starszych raczej nie używa się imion w ogóle np. Wiycie co, przysełek siy Wos

cosi spytać . Spotyka się też (choć coraz rzadziej) zwroty krzesnyojce / krzesnomatko używane w znaczeniu proszę

Pana / proszę Pani .

• W rozmowach dotyczących na przykład sąsiadów lub znajomych też nie używa się nazwisk, ale przywołując w

rozmowie daną osobę powie się Józek od Bani/Banie zamiast Józef Bania, Franek Józków Franek, syn Józefa.

Obecnie opisane zwyczaje zanikają na rzecz ogólnopolskich (choć wymawianych z gwarową intonacją) Dziyń dobry ,

Do widzenia , Dobranoc , czy młodzieżowego No to na raziy .

Nadużywanie i błędy

Ze względu na dużą popularność gwara podhalańska często pojawia się w sztuce, w szczególności w filmie,

kabarecie i piosence, a ostatnio także w reklamie. Niestety, w większości wypadków używany język bądź w ogóle

nie przypomina gwary, bądź też popełniane są kardynalne błędy. Do najbardziej irytujących należą:

• mazurzenie rz np. niepoprawne (!) psysed zamiast poprawnego przysed lub przyseł (w jeszcze dawniejszej

wymowie: prziseł )

• zamiana na o etymologicznie krótkiego a np. (!) śpiywoć zamiast śpiywać

• wymowa (!) pikny śnig mliko zamiast poprawnych piykny , śniyg , mléko

• przekonanie, że każde zdanie należy zakończyć słowem hej . W rzeczywistości słowo to (w formie hej lub ej )

używane jest częściej na początku frazy, szczególnie w śpiewkach (pieśniach) np. ej, pódźmez juz du domu .

Jedynie w niektórych miejscowościach, podobnie jak w języku słowackim , używa się (i to niekiedy) hej w

znaczeniu "tak", np. w zdaniu Przydzies jutro, hej? - Hej, przydem .

• (nie jest to błąd tylko językowy): przekonanie, że każdy góral to "baca".

Odrębna sprawa dotyczy używania gwary przez samych Górali Podhalańskich. We współczesnym piśmiennictwie

podhalańskim, w audycjach radiowych, ale także w języku mówionym spotyka się zbytnie nasycenie gwary

elementami języka literackiego:

• źle: pytomé na posiady, ftore odbedom sié we cwortek o godzinié sesnostej .

Gwara podhalańska

• lepiej: pytomé na posiady, co bedom we cwortek o cwortyj po połedniu .

Prawdopodobnie w dawnej gwarze góralskiej nikt nie podawałby daty i godziny, a zdanie takie brzmiałoby:

• e dy przydźciéz h u oćkie ku nom na jakié posiady coby my sié tyz troske uweselyli. (dosł. "Hej, zajrzyjcie kiedyś

do nas na jakąś imprezę, żebyśmy się też troszkę rozweselili")

Zobacz też

• Gwara góralska

Przypisy

[1] zapraszać na wesele po góralsku brzmi pytać na wesele – podczas wesela pytace jadą na koniach na przedzie w charakterystycznych szarfach

w kolorze biało – czerwono – niebieskim głośno śpiewając. Pytac to inna funkcja niż drużba – góralskie druzba

Źródła i autorzy artykułu

Gwara podhalańska Źródło : http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24865994 Autorzy : Andrzej Zymbion, AndrzejzHelu, Aranea, BartekChom, David2009, Dodsosk, EMeczKa, Gotar,

Grubel, Grzexs, Gładka, JDavid, Kola 99, Mathiasrex, Michał Sobkowski, Mohyła, Mzopw, Ogrodnik, Pablo000, Pepa, Piotr J, Plati, Ptok Bentoniczny, Shuriken, Siedlaro, Sverigekillen,

Vindicator, Wkost, 17 anonimowych edycji

Licencja

Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported

http:/ / creativecommons. org/ licenses/ by-sa/ 3. 0/

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: