Gwara sądecka.pdf

Gwara sądecka

Gwara sądecka – część dialektu małopolskiego, gwara mieszkańców Beskidu Sądeckiego i Wyspowego , w

uogólnieniu – mieszkańców powiatów: nowosądeckiego, gorlickiego i limanowskiego o raz południowej części woj.

podkarpackiego. Jest to, po dialekcie śląskim, gwarze podhalańskiej jedna z bardziej żywych odmian języka

polskiego, używana na co dzień przez dużą część mieszkańców regionu. Jakkolwiek coraz częstsze jest tu zjawisko

tzw. dyglosji, tak w ostatnich latach pojawiło się tu wiele nowych słów, nieużywanych, bądź nawet nieznanych w

innych częściach Polski. Gwara sądecka rozwinęła się jako specyficzny język Lachów i Górali Sądeckich .

Fonetycznie i gramatycznie przypomina inne gwary Małopolski, np. gwarę podhalańską. Warstwę leksykalną,

odróżniającą ją od literackiego języka polskiego stanowią słowa, związane z życiem codziennym w górach,

miejscowymi zwyczajami i tradycją. W materii gramatycznej, fonetycznej i leksykalnej zauważalne są też pewne

wpływy języka słowackiego, ukraińskiego i niemieckiego . Jest do pewnego stopnia zróżnicowana wewnętrznie, w

całym regionie występują nieznaczne różnice. Dlatego np. pewne słówka, używane w południowej części rejonu,

mogą nie być znane mieszkańcom jego północnej części itp.

Cechy dialektu

Fonetyka

Gwara sądecka posiada kilka istotnych cech fonetycznych, odróżniających ją od oficjalnej polszczyzny. Niektóre z

nich są charakterystyczne wyłącznie dla tej gwary, inne z kolei odnaleźć można również w innych gwarach,

występujących na terenie Polski.

1. Mazurzenie, tzn. wymawianie sz, cz, dż jako s, c, dz

• sc elina zamiast szczelina

• dz em zamiast dżem

2. Silna, przedniojęzyczna artykulacja nosowych samogłosek "ą", "ę". W gwarze tej wymawia się je jako połączenie

o z "głuchym" n

• m ą dry – m oŋ dry Wikipedia:Weryfikowalność

• mi ę dzy – mj oŋ dzy

3.1. Udźwięcznianie głosek na styku dwóch wyrazów, np.:

• tak jakby – ta g jagby

• z dziećmi – ź dziećmi

• Wiesz, że... – Wie ż , że...

3.2. Udźwięcznianie głosek wewnątrz wyrazów, np.:

• Ź dzisław – Zdzisław

• jeste ź my – jesteśmy

• śli zg o – ślisko

3.3. Wymawianie "trz" jako "czsz", "strz" jako "szcz", a "drz" jako "dż"

• trzeba – czsz eba

• strzec – szcz ec

• drzwi – dż wi

• mistrz – mi szcz

4. Charakterystyczna, "labialna" artykulacja o i u po bezdźwięcznych głoskach i na początku wyrazu:

• ona – o na

• kot – k o t

Gwara sądecka

• u nas – u nos

5. staropolskie " a pochylone" , wymawiane jako o np.:

• kwi o tek

• pt o k

6. staropolskie " e ścieśnione" jest wymawiane jako y np.:

• j y choł

• pj y nknie

7. Zacieranie głosek l oraz ł w ostatnich sylabach, np.:

• tyko

• widziaem

8.1. Charakterystyczna, krtaniowa a rtykulacja ch wewnątrz wyrazu. Dźwięk w takiej pozycji jest wymawiany bardzo

słabo, jest on wręcz pomijany w artykulacji

8.2. Ch na początku wyrazu przed spółgłoską wymawiane jest jako k , np.:

• K ryste Ponie zamiast Chryste Panie

• k rzan zamiast chrzan

• K rząszcz zamiast chrząszcz

• K rystianizacja zamiast chrystianizacja

8.3. Przejście f w chw

• Ch walejówka zamiast Falejówka

9. Długie i ( wym. ji ) po samogłosce

• kraina – kra ji na

10. Zmiana końcówki -ie czasownika w 3 os. l.poj., np.:

• on umie – on um i

11. Niekiedy zbitka je może być wymawiana jako jy , np.:

• nie zje – nie zj y

12. Końcówka -ej jest skracana do i lub y , a -aj do -ej , np.

• więcej – wjonc y

• rzadziej – rzadz i

• gdzieś indziej – dzie ińdz i

• tutaj – tut ej

Morfologia i słownictwo

1.1. Ludzie, posługujący się gwarą sądecką, używają końcówki o w pierwszej osobie l. poj. i l. mn., np.:

• Jo jado

• Widzo

• Pojadoma

• Bedoma

1.2. W czasie przeszłym niektóre czasowniki mają skróconą formę, np.:

• poszłem zamiast poszedłem

• zamkłem zamiast zamknąłem

• my byli zamiast my byliśmy

1.3. Pewne czasowniki, w czasie teraźniejszym, mogą posiadać wydłużoną postać, np.:

Gwara sądecka

• śnije się zamiast śni się

• kipjeje zamiast kipi

1.4. Niektóre czasowniki mają inną formę trybu rozkazującego

• brać np. Bier mi to

• być np. Cicho że być

2. Wyjątkowo częste, wręcz nagminne używanie partykuły że w prośbach i poleceniach

3.1. W dopełniaczu rzeczowniki rodz. żeńskiego posiadają często końcówkę e

• Ido do kuchnie zamiast Idę do kuchni

3.2 Specyficzna forma celownika, występująca też w innych rejonach Polski (m.in. na Górnym Śląsku), np. :

• tatowi

• bratowi

• koniowi

• kotowi

3.3. W bierniku rzeczownik rodzaju żeńskiego i narzędniku rodzaju męskiego i nijakiego ogólnopolskie e przechodzi

w o , np.:

• podej że mi śklanko zamiast podaj mi szklankę

• Jado rowerom zamiast jadę rowerem

4. Ruchomy akcent w wołaczu, zarówno l.poj. jak i mn. Akcent przypada, niezależnie od jego pozycji w innych

przypadkach zawsze na ostatnią sylabę. Sylaba ta jest wymawiana o wiele silniej w stosunku do pozostałych.

5. Przyimek do jest często zastępowany przyimkiem na :

• do Sącza – na Sonc

• Idę do domu – ido na chato

6. Tworzenie za pomocą końcówki ka form żeńskich, z ogólnopolskich form męskich (jak w innych gwarach

małopolskich, także miejskich, np. Krakowie i Zagłębiu Dąbrowskim)

• krawat – krawatka

• parasol – parasolka

7. Dokładanie do zdań twierdzących sformułowania no nie i co nie (gwara krakowska):

• To jest fajne, no nie?

• To jest fajne, co nie? Odpowiedź twierdząca "No"

Źródła i autorzy artykułu

Gwara sądecka Źródło : http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=24327602 Autorzy : Alojzy Żubrowski, Andrzej Dernakow, AndrzejzHelu, BartekChom, Beno, Enzo, Grubel, JDavid,

Jadwiga, Kb, LION, LukKot, Mohyła, Niki K, Nolik, Palkin, Patrol110, Qilin, Radomil, Serdelll, Shuriken, Slaweks, Swohmeck, Topory, Vindicator, Yenidai, 262 anonimowych edycji

Źródła, licencje i autorzy grafik

Plik:U accent lower.svg Źródło : http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:U_accent_lower.svg Licencja : nieznany Autorzy : Masur

Licencja

Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported

http:/ / creativecommons. org/ licenses/ by-sa/ 3. 0/

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: