Patrycja Prygiel
Filologia Polska
Rok 2
Konstrukcje przestrzeni w Zbrodni Olgi Arbeliny Andreja Makine’a.
Badaniami nad przestrzenią literacką zajmowało się wielu uczonych teoretyków literatury, a także filozofów. Każdy z nich miał swój indywidualny pogląd na ten temat. Jest to niezwykle interesujące zagadnienie, dlatego tematem mojej pracy jest konstrukcja przestrzeni w Zbrodni Olgi Arbeliny Andreja Makine’a.
Według Janusza Sławińskiego przestrzeń „stanowi ośrodek semantyki dzieła i podstawę innych występujących w nim uporządkowań”. Pochodnymi kategorii przestrzeni są: fabuła, świat postaci, konstrukcja czasu, literacka sytuacja komunikacyjna i ideologia dzieła[1].
Organizowanie się przestrzeni przedstawionej przebiega na trzech płaszczyznach dzieła:
„na brzegu leżał mężczyzna z dużą brunatną plamą na łysej czaszce, ze szklanym wzrokiem, rozwartymi ustami; na zrobaczywiałym pniaku, wyrzuconym przez prąd, siedziała kobieta, której uroda i bezwstydna nagość stanowiły niezwykle przykry widok”(26).
Równie precyzyjnie opisany jest pokój Li, która jest przyjaciółką Olgi, mieszkającą w Paryżu:
„Wąski pokój, nieprawdopodobna ilość sprzętów, szafa z czarnego drewna, […] a wszędzie pełno książek, bibelotów, statuetek, wazonów z wiechciami zeschłych kwiatów”(48).
Znaczna część powieści rozgrywa się w domu Olgi, który stanowi „niekształtna przybudówka, długa na dwadzieścia metrów, przyparta do ściany browaru od strony rzeki” (157). Wrażenie otwartości i dynamiczności świata przedstawionego wywołuje stosunkowo duża mobilność przestrzenna Olgi i jej czternastoletniego syna, którzy dosyć często opuszczają swój dom, a czasem wyjeżdżają poza Villiers-la-Foret. Dodatkowo pogłębia to wrażenie pojawianie się coraz to nowych bohaterów wraz z biegiem akcji. Każdy wyjazd Olgi do Paryża stanowi moment kiedy przestrzeń – droga jest środkiem czasowego rozwijania akcji[4], natomiast akcja źródłem wizji przestrzennej.
Dualizm przestrzeni przedstawionej w dziele literackim odnosi się do świadomości człowieka. Teoretycy literatury ujawniają następujące rozróżnienia dualizmu: „przestrzeń fizyczna” i „przestrzeń symboliczna” (M. Porębski); „przestrzeń podporządkowana człowiekowi” i „przestrzeń panująca nad nim” (M. Głowiński). W powieści Zbrodnia Olgi Arbeliny ukazane jest rozdwojenie przestrzeni przedstawionej na świat wewnętrzny i zewnętrzny. Świat wewnętrzny tworzy zamknięty krąg domu Olgi i jej syna. Główna bohaterka, spędzając czas w domu, odczuwa izolację od otaczającego ją świata: „I zrozumiała, że >>tam<< zaczyna się teraz za progiem jej domu” (197). Natomiast do świata zewnętrznego można zaliczyć jej pracę w bibliotece czy podróże do Paryża. Wrażenie przestrzenności wywołują wspomnienia o życiu w Rosji, które rozszerzają miejsce akcji właściwej. Cały świat zewnętrzny jest wobec przestrzeni przedstawionej jej przedłużeniem, rozszerzeniem. W porównaniu z zamkniętym kręgiem domu Olgi przestrzeń świata jest wszechstronnie otwarta. Przestrzeń wewnętrzna jest tożsama z sensem naddanym.
Znaczenie przestrzeni w dziele literackim według S. Wysłouch jest uzależnione od rodzaju prozy. W prozie dziewiętnastowiecznej przestrzeń wykazywała niesamodzielność i była zdominowana przez takie elementy, jak fabuła czy bohater, natomiast w prozie współczesnej można zaobserwować dominację czasu i przestrzeni nad fabułą. Również H. Meyer zwraca uwagę na takie zróżnicowanie roli przestrzeni. Znaczenie tej kategorii w dziele literackim stanowi dla tego autora kryterium przeciwstawienia prozy „o tonacji realistycznej” utworom należącym do „nowoczesnej sztuki narracyjnej o orientacji awangardowej i w pewien sposób surrealistycznej”. Wszyscy autorzy zajmujący się problematyką przestrzeni dostrzegają jej ścisły związek z pozostałymi kategoriami dzieła narracyjnego: bohaterem, narracją, czasem[6].
W Zbrodni Olgi Arbeliny źródłem informacji o przestrzeni jest postrzeganie jej przez tytułową bohaterkę i aktualne poczucie przestrzenne Olgi. Prezentowana w ten sposób przestrzeń występuje zawsze jako przestrzeń wokół obserwatora. Skoncentrowanie uwagi na danym fragmencie okolicy Villiers-la-Foret lub Paryża jest każdorazowo uzasadnione obserwowaniem go przez Olgę. Przedstawienie poszczególnych elementów przestrzeni jest również umotywowane widzeniem ich przez główną bohaterkę.
Analizując dystans narracyjny i punkt widzenia spostrzeżono zależność między typem narracji a przestrzenią. Narratorem w powieści Andreja Makine’a jest wrażliwy obserwator znający wszystkie, nawet najbardziej skrywane uczucia i myśli Olgi. Jest to narracja personalna, ponieważ perspektywa narratora jest zawsze perspektywą jednej z postaci[7], w tym wypadku Olgi. Przestrzeń powieści prezentowana jest z pozycji Olgi, a więc tylko od wewnątrz. Przez ten typ narracji ukształtowany został rodzaj przestrzennego dystansu narratora wobec świata przedstawionego. Jest to bliski dystans przestrzenny, który wytwarza bezpośrednią więź narratora z rzeczywistością przedstawioną. Każdy opis okolicy małego francuskiego miasteczka czy Paryża jest uzasadniony widzeniem go przez tytułową bohaterkę.
Złożonym problemem jest relacja między przestrzenią a czasem. Większość teoretyków literatury uważa, że powinno się badać te kategorie wspólnie. W Zbrodni Olgi Arbeliny rolę dominującą odgrywa przestrzeń, czas jest przedstawiony za jej pośrednictwem, a jego cechy odsłaniają się poprzez organizację przestrzenną. Informacje przestrzenne znacznie częściej zastępują informacje czasowe. Czas w powieści Andreja Makine’a toczy się spokojnym rytmem. Prawie każdy dzień w życiu Olgi wygląda tak samo. Rano idzie do biblioteki, wysłuchuje opowieści bywających tam ludzi, wraca do domu, pije napar z chmielu, jest gwałcona przez syna. Tę rutynę zakłócają jedynie wyjazdy do Paryża, choroba chłopca lub odwiedziny kogoś znajomego. Narrator wplatając wspomnienia Olgi z dzieciństwa burzy jednostajność czasu.
Miasteczko Villiers-la-Foret czy Paryż to nie jedyne przedstawione w powieści przestrzenie. Przestrzeń świata stanowią także te obszary, które Olga pozostawiła za sobą, przyjeżdżając do francuskiego miasteczka. Stają się one uobecnione w utworze wyłącznie poprzez wspomnienia, rozmyślania. Miejsca przywoływane przez główną bohaterkę są szczególne, ponieważ specyficznie wiążą się z określoną epoką w jej życiu. Wspomnienia życia w Rosji przypominają o zupełnie innym życiu Olgi. Niezależnie od sposobu rozumienia kategorii przestrzeni i oceny jej znaczenia w dziele literackim, teoretycy literatury są zgodni co do tego, że przestrzeń stanowi konieczny warunek zaistnienia i prezentacji świata przedstawionego.
BIBLIOGRAFIA:
I. Literatura podmiotu:
- A. Makine, Zbrodnia Olgi Arbeliny, Warszawa 1999.
II. Literatura przedmiotu:
- J. Abramowska, Peregrynacja [w:] Przestrzeń i literatura. Studia, red. M. Głowiński i A. Okopień-Sławińska, Wrocław 1978 s. 125-158.
- J. Sławiński, Przestrzeń w literaturze: elementarne rozróżnienia i wstępne oczywistości [w:] Przestrzeń i literatura. Studia, red. M. Głowiński i A. Okopień-Sławińska, Wrocław 1978, s.9-32.
- T. Wójcik, Kategoria przestrzeni we współczesnych badaniach literackich, „Przegląd Humanistyczny” 1985, s.142-157.
6
[1] J. Sławiński Przestrzeń w literaturze: elementarne rozróżnienia i wstępne oczywistości [w:] Przestrzeń i literatura. Studia, Wrocław 1978, s. 10.
[2] Ibidem, s. 16-17.
[3] A. Makine, Zbrodnia Olgi Arbeliny, Warszawa 1999, s. 25-26.
[4] J. Abramowska Peregrynacja [w:] Przestrzeń i literatura. Studia, Wrocław 1978, s. 125-126.
[5] J. Sławiński, op.cit., s. 21.
[6] T. Wójcik, Kategoria przestrzeni we współczesnych badaniach literackich, „ Przegląd Humanistyczny” 1985, s. 149.
[7] Ibidem, s. 150.
patruniaaa