Rozdział 3.docx

Rozdział 3. Osobowość

3.1 Kontrowersje wokół pojęcia osobowości

Poznawanie osobowości człowieka uważane jest za jedno z głównych zadań psychologii, zaskakujące jest więc, jak wiele trudności przysparza jednoznaczne zdefiniowanie tego terminu. Łatwiej to zrozumieć, gdy uwzględni się różnorodność kontekstów, w jakich to pojęcie jest używane. Według Allporta, osobowość może być definiowana zarówno z perspektywy prawnej, filozoficznej, socjologicznej, biospołecznej, jak i psychologicznej, a w każdym z tych kontekstów można wyróżnić oddzielne typy definicji (Allport, 1949; za: Siek 1993). Dopiero w ramach tych typów

znajdują się definicje właściwe. Samych typów definicji psychologicznych Allport

przytacza pięć. Są to:

„- Definicje ujmujące osobowość jako ZESPÓŁ, sumę, agregat różnych cech i

właściwości;

- Definicje ujmujące osobowość jako ZORGANIZOWANY zespół cech i właściwości.

- Definicje ujmujące osobowość jako zespół cech i właściwości zorganizowany

HIERARCHICZNIE.

- Definicje ujmujące osobowość jako WYTWÓR I STYL PRZYSTOSOWANIA jednostki.

- Definicje określające osobowość jako coś, co odróżnia jednego człowieka od drugiego, jako coś, co indywidualizuje.” (Allport, 1949; za: Siek 1993 s.8).

Hall i Lindzey przytaczają nieco inny podział typów definicji osobowości:

„-Definicje biospołeczne

-Definicje biofizyczne

-Definicje zbiorcze

-Definicje kładące nacisk na integrującą funkcję osobowości

-Definicje kładące nacisk na przystosowawczą funkcję osobowości

-Definicje odnoszące osobowość do indywidualnych aspektów zachowania

-Definicje traktujące osobowość jako istotę kondycji ludzkiej.” (Hall, Lindzey, 1994)

Kolejne przykłady podziałów można by mnożyć. Ograniczając się do ujęcia czysto psychologicznego, problematyka osobowości rozpatrywana jest w ujęciu zarówno teoretycznym jak i praktycznym. Anna Gałdowa pisze: „W myśleniu teoretycznym problemem zasadniczym jest całościowe ujęcie mechanizmów stojących za zachowaniem się podmiotu, opis i wyjaśnianie swoistej instancji nadrzędnej, integrującej różnorakie mechanizmy, decydującej o transsytuacyjności pewnych zachowań czy czynności człowieka, o występującym u jednostki poczuciu własnej ciągłej tożsamości i zróżnicowaniu interindywidualnym.”(Gałdowa, 1999 s.9)

Dlatego ważne jest by ustalić konkretny aspekt pojęcia osobowości, który bierze się pod uwagę w rozważaniach. Warto się w tym przypadku skłonić ku jednej, lub ewentualnie ku kilku wybranym definicjom, które możliwie najpełniej obrazują sposób rozumienia tego terminu. Również ze względu na specyfikę niniejszej pracy, pojmowanie pojęcia osobowości musi zostać zawężone. Osobowość pojmowana jest tu jako zespół cech intrapsychicznych, determinujących zachowania jednostki.

W celu ukazania pełniejszego obrazu różnorodności podejść do zagadnienia

osobowości, przedstawione zostaną teorie wywodzące się z najbardziej znaczących

paradygmatów psychologicznych.

3.2 Osobowość w świetle podstawowych paradygmatów

psychologicznych

Rozważania nad osobowością człowieka były prowadzone już w starożytności, przez myślicieli takich jak Arystoteles, Platon i wielu innych (Hall, Lindzey, 1994).

Jednakże w niniejszej pracy skupiono się na psychologicznym podejściu, jakie pojawiło się dopiero w XIX wieku. Na przestrzeni lat rozwoju psychologii, w jej ramach powstało kilka głównych paradygmatów, które nadawały kierunek rozważaniom teoretycznym jak i badaniom. W ramach poszczególnych paradygmatów zwykle tworzony jest pewien system pojęć, za pomocą którego podejmowane są próby wyjaśniania ludzkiego zachowania i funkcjonowania. Większość głównych paradygmatów odnosi się także, a może przede wszystkim, do psychicznej struktury człowieka, w tym też do osobowości. Często różnice pomiędzy poszczególnymi podejściami są tak wielkie, że nie da się ich w żaden sposób pogodzić. W innych przypadkach natomiast, różne paradygmaty kładą po prostu nacisk na inne aspekty funkcjonowania człowieka i jego psychiki, choć między sobą się nie wykluczają. W ramach poszczególnych paradygmatów powstaje też zwykle wiele teorii, różniących się od siebie pod pewnymi względami, jednak uznających wspólny mianownik. Zgłębiając więc osiągnięcia psychologii w dziedzinie badania osobowości,

warto zacząć od przyjrzenia się tym nurtom, które przyniosły najwięcej pożytku i

zdobyły uznanie.

3.2.1 Paradygmat psychodynamiczny

Podejście psychodynamiczne znajduje swoje początki w XIX wieku, w

psychoanalitycznych koncepcjach Zygmunta Freuda (Drat-Ruszczak, 2001). Ujmował on dynamikę procesów psychicznych człowieka z kilku perspektyw, w ramach których powstały podstawowe teorie psychoanalityczne. Są to:

-Teoria popędów: głosi ona, że człowiekiem kierują dwie główne siły .popęd

libidinalny (eros) i popęd agresywny (tanathos) (por. rozdział 2.3.1). Popędy te są główną

siłą motywującą wszelkie zachowania ludzkie. Eros popycha człowieka ku życiu -wiąże

się zarówno z seksem, jak i z przyjemnością oraz pozytywną emocjonalnością. Jest

aspektem twórczym, tym co w człowieku konstruktywne. Tanathos natomiast popycha

nas ku śmierci, destrukcji i wrogości.

-Teoria energii psychicznej: zakłada ona, że popędy stanowią pewnego rodzaju

energię psychiczną, dążącą do rozładowania na właściwym sobie obiekcie (tzw.

kateksja). Owa energia, gdy nie może zostać rozładowana poprzez osiągnięcie celu, na

który jest pierwotnie ukierunkowana, ma tendencje do przemieszczania się i ujawniania

w innej formie.

-Teoria motywów nieświadomych: według tej teorii, aktywność psychiczna

składa się z następujących komponentów:

-świadomość .obejmuje bezpośrednie doświadczenia

-przedświadomość .obejmujące fakty i zdarzenia pozostające w nieświadomości, jednak

możliwe do stosunkowo łatwego wolicjonalnego przywołania i odtworzenia,

-nieświadomość .zawiera te fakty i doświadczenia, których nie akceptujemy. Zostają one umieszczone poza dostępem świadomości przez mechanizm obronny, zwany wyparciem.

-Teoria stadiów rozwojowych: teoria ta zakłada, że człowiek podczas rozwoju od niemowlęctwa aż do dorosłości przechodzi przez szereg faz rozwoju, zwanych stadiami psychoseksualnymi. Stadia te to kolejno: faza oralna, faza analna, stadium falliczne, okres latencji i faza genitalna. Każdy z tych okresów charakteryzuje swoisty konflikt popędów, który musi zostać rozwiązany w celu prawidłowego rozwoju. Konflikt taki może ulec w danym stadium tzw. fiksacji, czyli zostać .zamrożony. na swoim poziomie. Jest to przyczyną różnych zaburzeń w dorosłości.

-Teoria id, ego, superego: jest chyba najbardziej znaczącą z teorii Freuda dla

kwestii osobowości. De facto, id, ego i superego są niczym innym, tylko podstawowymi strukturami osobowości, regulującymi funkcjonowanie. Id odpowiada za sferę popędów i impulsów. Kieruje się zasadą dążenia do przyjemności, nie zważając na wymagania i ograniczenia świata zewnętrznego. Ego odpowiada za ukierunkowywanie energii płynącej z id na społecznie akceptowane obszary. Kieruje się zasadami obiektywnej rzeczywistości. Superego jest reprezentacją wpojonych człowiekowi norm moralnych. Ogranicza zachowania człowieka do tych, które uważa on za właściwe i słuszne (Drat-Ruszczak, 2001).

Id jest w nieustannym konflikcie z superego, natomiast ego stara się pogodzić w

optymalny sposób ich sprzeczne dążenia, przez co nieustannie znajduje się w opozycji do obydwóch. Ta wewnętrzna wojna powoduje lęk, który Freud uważa za ważny czynnik przy rozwoju osobowości normalnej, ale i w powstawaniu zaburzeń. Ego może radzić sobie z lękiem poprzez rzeczywiste rozwiązywanie problemów, bądź też metodami irracjonalnymi. Do tych drugich należą mechanizmy obronne ego. Jest to szereg mechanizmów psychologicznych, zniekształcających postrzeganie rzeczywistości tak, by zmniejszało to lęk płynący z konfliktu pomiędzy strukturami osobowości. Podstawowym mechanizmem obronnym według Freuda jest wyparcie, czyli represjonowanie

niewygodnych treści ze świadomości do nieświadomości. Inne często przytaczane mechanizmy to zaprzeczanie, reakcja upozorowana, projekcja, przemieszczenie, sublimacja, izolacja, intelektualizacja, racjonalizacja, anulowanie, regresja, identyfikacja z agresorem (Drat-Ruszczak, 2001).

Koncepcje Freuda były przez jego następców rozwijane i modyfikowane. Wielu

badaczy koncentrowało się na poszczególnych aspektach jego teorii, inni natomiast na ich podstawie rozwijali nowe kierunki (Hall, Lindzey, 1994). Wtedy też pojawiło się określenie podejścia psychodynamicznego. Istnieje bardzo wiele teorii związanych z tym podejściem, a większość z nich jest niezwykle rozbudowana. Z tego powodu w niniejszej pracy przedstawiony został jedynie powierzchowny szkic niektórych wybranych koncepcji. Jednej ze znaczących rewizji teorii psychoanalitycznej dokonał Carl Gustav Jung. Starał się on połączyć psychologię zarówno z wiedzą antropologiczną, jak i mistyczną. Jung badał człowieka w kontekście doświadczeń całego gatunku ludzkiego. Wprowadził pojęcie nieświadomości zbiorowej, której składnikami są „archetypy - najbardziej pierwotne idee lub formy danych rzeczy, podobne u wszystkich ludzi,

związane z uniwersalnymi tematami dobra, zła, płci, narodzin i śmierci.” (Drat-Ruszczak, 2001 s.618).

W ramach archetypów wyróżnił cztery, stanowiące oddzielne systemy wewnątrz

osobowości. Są to: anima - kobieca strona męskiej psychiki; animus - męska strona psychiki kobiecej; .persona. .sposób adaptacji jednostki do świata, pośredniczący

pomiędzy ego a otoczeniem; .cień. .reprezentacja zwierzęcych i pierwotnych

instynktów człowieka.

Jung wyodrębnił także część centralną osobowości, którą nazwał .self.. Jest ona

odpowiedzialna za równowagę i stabilność w osobowości, do której dąży poprzez proces

indywiduacji. Polega on na stawaniu się psychologiczną całością, potrafiącą godzić

przeciwieństwa. Główną siłą sprawczą tego procesu jest dążenie do samorealizacji.

Dziełem Junga było również rozróżnienie typów charakteru pod kątem

introwersji . ekstrawersji, oraz pod kątem podstawowych funkcji psychicznych:

myślenia, uczuć, wrażeń i intuicji. (Drat-Ruszczak, 2001).

Kolejnym istotnym krokiem w rozwoju koncepcji psychodynamicznych jest

dorobek Alfreda Adlera. Zakładał on, że rozwój i działanie człowieka napędzane są

.dążeniem do mocy.. Źródła energii psychicznej upatrywał on nie w libido, a w popędzie

agresji. Mechanizmem skłaniającym człowieka ku dążeniu do mocy miła by być

kompensacja poczucia niższości.

Adler sformułował też koncepcję celów. Mówi ona o tym, że osoby zdrowe

w dążeniu ku mocy stawiają sobie realistyczne cele, natomiast osoby nieprzystosowane

(nerwicowe) stawiają sobie cele fikcyjne, niemożliwe do osiągnięcia, lub też uciekają

w chorobę, która zapewnia im wtórne korzyści (Drat-Ruszczak, 2001).

54

Inną znaczącą postacią był Erich Fromm, który zwrócił uwagę na rolę kultury i

relacji w kształtowaniu się u jednostki świadomości jej odrębności i niezależności

(proces indywiduacji) i Harry Sullivan, który pojmuje osobowość jako system dążący do

redukcji napięcia poprzez wykształcenie wzorców zachowań przywracających

równowagę. Źródeł napięcia Sullivan upatruje w potrzebach i w lęku, które związane są z

dążeniem do satysfakcji i dążeniem do bezpieczeństwa. W radzeniu sobie z lękiem oraz

w obronie przed nim, kluczową rolę odgrywa .dynamizm self., będący utrwalonym

zbiorem wzorców reagowania (Drat-Ruszczak, 2001).

Ważnym krokiem w rozwoju teorii psychodynamicznych było powstanie

psychologii ego. Jej główną postacią był Heinz Hartman. W swoich rozważaniach

przeniósł on punkt ciężkości z id (jak to miało miejsce w psychoanalizie) na ego, które

pojmował jako niezależną, centralną funkcję osobowości. Sednem działania ego miałaby

być zdolność do neutralizowania części energii psychicznej, płynącej z popędów.

Zdolność do neutralizowania tej energii miałaby zależeć od siły ego. Silne ego sprzyja

rozwojowi człowieka, słabe natomiast predysponuje do zaburzeń.

Miarą integracji osobowości i zarazem wskaźnikiem adaptacji, miała by być

równowaga pomiędzy jednostką a otoczeniem (zewnętrzna), a także równowaga

pomiędzy id, ego i superego, oraz między funkcjami ego (wewnętrzna) (Drat-Ruszczak,

2001).

Dalszym etapem rozwoju koncepcji psychodynamicznych było powstanie teorii

relacji z obiektem. Głosi ona, że podstawową rolę w kształtowaniu się osobowości

odgrywa zawiązana we wczesnym dzieciństwie relacja z obiektem, pojmowanym jako

psychiczna reprezentacja drugiej osoby, w domyśle matki.

Podstawowe założenia tej teorii głoszą że:

-Siłą motywacyjną człowieka jest dążenie do obiektu.

-Self, rozumiane jako synonim osobowości, kształtuje się we wczesnych relacjach z

obiektem, przemierzając kontinuum od zależności ku niezależności. Self jest sumą

doświadczeń, zarówno zewnętrznych jak i wewnętrznych.

-Relacje z obiektem kształtowane są przez mechanizmy uwewnętrzniania.

Wyróżnione zostały także stadia rozwojowe, w czasie których jakość relacji z

obiektem stanowi podstawę do prawidłowego rozwoju, jak i do zaburzeń. Stadia te to:

-Autyzm (1 miesiąc życia)

55

-Symbioza (2-5 miesiąc)

-Stadium separacji-indywiduacji (6-30 miesiąc).

To ostatnie stadium dzieli się na 4 fazy:

-faza różnicowania (6-9 miesiąc)

-faza praktyki (10-15 miesiąc)

-faza ponownego zbliżenia (15-23 miesiąc)

-faza konsolidacji (24-30 miesiąc)

Zakłócenia prawidłowości relacji z obiektem w każdym z powyższych stadiów i

faz skutkować może specyficznymi zaburzeniami w dorosłym życiu

(Drat-Ruszczak, 2001).

Na podstawie teorii relacji z obiektem, Heinz Kohout sformułował założenia tzw.

psychologii self. Jednym z jego podstawowych założeń było stwierdzenie, ze relacje z

innymi ważnymi osobami (obiektami) są ważne nie tylko w dzieciństwie, ale także w

późniejszym życiu są one kluczowe dla rozwoju i funkcjonowania człowieka.

Centralnym punktem w teorii Kohouta był narcyzm, rozumiany jako zespół

przyjemnych odczuć dotyczących własnej osoby. Narcyzm jest przeżywany w związku z

obiektem, a konkretnie z .self-obiektem., czyli obiektem, który dla danej osoby jest

postrzegany jako .rozszerzenie. self. Zwykle odbywa się to w relacji z matką, która z

jednej strony potwierdza ważność i wyjątkowość dziecka, a z drugiej strony dziecko

przypisuje jej jako self-obiektowi wyidealizowane właściwości. Z tej .dwustronności.

relacji wynikają dwa bieguny self: biegun ambicji i celów, oraz biegun ideałów. Tworzą

one tzw. łuk napięcia twórczego, decydujący o spójności self. Zdrowe i spójne self wiąże

się z zaufaniem do siebie, jak i z umiejętnością budowania związków z innymi (Drat-

Ruszczak, 2001).

Podejście psychodynamiczne jest tylko jedną z wielu propozycji sposobów

badania osobowości człowieka. Koncepcje wywodzące się z tego kierunku dały jednak

znaczący wkład do teorii osobowości, polegający na wskazaniu następujących zjawisk i

procesów (Drat-Ruszczak, 2001):

-Istnienie procesów nieświadomych

-Rola konfliktu intrapsychicznego i kompromisu w determinowaniu zachowań.

56

-Znaczenie cielesności człowieka na podstawie popędu seksualnego i agresywnego.

-Mechanizmy obronne

-Pojęcie struktury osobowości

-Interpretowanie znaczenia zachowania

3.2.2 Paradygmat humanistyczny

Psychologia humanistyczna powstała w latach sześćdziesiątych XX wieku, będąc

alternatywą dla podejścia psychoanalitycznego i behawiorystycznego. W jej obrębie

powstało wiele teorii wyjaśniających ludzkie zachowanie i funkcjonowanie, jednakże

wszystkie one mają pewne wspólne cechy. Są to:

-Pogląd, że w naturze człowieka leży dążenie do urzeczywistnienia własnych

możliwości, czyli do samorealizacji.

-Uznanie, że społeczeństwo i kultura narzucają jednostce swoje wymagania i

oczekiwania, które hamują lub uniemożliwiają proces samorealizacji.

-Podejście fenomenologiczne, podkreślające istotność bycia w kontakcie z własnym

doświadczeniem. Świadomość własnego doświadczenia jest konieczna dla zdrowia

psychicznego, a także dla realizacji własnych możliwości.

-Podejście subiektywistyczne .uznaje ono świadomość własnego doświadczenia za

jedyne kryterium poznawania rzeczywistości. Rzeczywistość obiektywna stanowi jedynie

zewnętrzny układ odniesienia.

-Sprzeciw wobec metod eksperymentalnych, traktujących człowieka bezosobowo.

Humaniści postulują podejście kliniczne, które według nich jako jedyne może dotrzeć do

.natury człowieka.

-Podejście organicystyczne lub holistyczne, polegające na traktowaniu psychiki i ciała

...