Reformacja i jego główne nurty
Jednym z najistotniejszych wydarzeń ideowych, społecznych i politycznych XVI stulecia była reformacja. Mianem tym określa się ruch religijno-społeczny, który stawiał sobie za cel uzdrowienie sytuacji w Kościele katolickim. Początkowo ograniczała się ona jedynie do krytyki istniejących porządków i propagowania odnowy, lecz w konsekwencji doprowadziła do trwałego rozłamu i wyodrębnienia się nowych nurtów chrześcijaństwa zachodniego.
Początki reformacji tkwią w omawianych już w rozdziale traktującym o średniowieczu ideach Kościoła ubogiego, odwołującego się do ewangelicznej ascezy i równości wszystkich wiernych. Z tego nurtu narodził się w początkach XV w. czeski husytyzm. Jednak dopiero w XVI w. za sprawą wystąpienia Marcina Lutra reformacja stała się ruchem ogólnoeuropejskim. W 1517 r. wystąpił on z krytyką odpustów sprzedawanych przez władze kościelne. W dniu 31 października 1517 roku Luter ogłosił w Wittenberdze 95 tez przeciw odpustom. Krytykował w nich ideę sprzedawania pewnych usług kościelnych, ponadto podważał samą możliwość odpuszczania grzechów przez papieża. Wystąpienie to spotkało się z żywym oddźwiękiem w krajach niemieckich, a wkrótce także i w całej Europie. Luter krytykował Kościół, a to, co głosił trafiało wiernym do przekonania. Kościół przeżywał w owym czasie poważny kryzys wewnętrzny. Kolejni papieże byli wybitnymi władcami Państwa Kościelnego, ale nie sprawdzali się jako autorytety moralne. Zeświecczenie duchowieństwa, żądza bogactwa, niemoralny tryb życia pozostawały w oczywistej sprzeczności z głoszonymi ideałami. Widzieli to i krytykowali wierni. Luter początkowo krytykował istniejące porządki z pozycji człowieka Kościoła, a ponieważ jego postulaty zostały odrzucone, a on sam obłożony ekskomuniką, zerwał z oficjalnym Kościołem. Luter swoje poglądy najpełniej wyłożył w “Dużym katechizmie” z 1529 r. Głosił, że najważniejsza dla zbawienia jest szczera wiara w Boga, gdyż człowiek ze swej natury jest grzeszny. Zniósł celibat duchownych, wprowadził język narodowy do liturgii, ograniczył obrzędowość i sakramenty, pozostawiając tylko chrzest i komunię świętą. Jednocześnie uważał, że chrześcijanin jest wolny tylko w sprawach duchowych, w społecznych musi podporządkować się władzy świeckiej. Poglądy te popierali przedstawiciele wszystkich warstw społeczeństwa niemieckiego. Dla Lutra ważne było, że poparła go część książąt. Dzięki temu jego poglądy, mimo potępienia ze strony papieża i cesarza w 1520-1521 r., mogły być głoszone w krajach popierających go władców.
Wystąpienie Lutra było naśladowane przez innych reformatorów religijnych. Jednym z nich był Francuz Jan Kalwin. Głosił on swoje poglądy w Szwajcarii, w Genewie. Tam też w 1541 r. założył gminę wyznaniową. Jego poglądy były po części zbieżne z koncepcjami Lutra. Również uważał, że źródłem wiary jest Biblia, a jedynymi dopuszczanymi sakramentami chrzest i komunia. Zupełnie nowym elementem była “nauka o predestynacji”. Kalwin uważał, że Stwórca z góry określił, kto będzie zbawiony, a kto potępiony i daje człowiekowi znak, co do czekającego go losu. Wysoko cenił wartość pracy, gdyż płynące z niej bogactwo mogło być wspomnianym znakiem. Wprowadził bardzo surowy system etyczny i surowo karał za jego łamanie. Potępiał wszelkie rozrywki, jedynym zajęciem dopuszczalnym w czasie wolnym od pracy mogła być modlitwa, bądź lektura Pisma Świętego.
Trzecim nurtem europejskiej reformacji był w XVI w. anglikanizm. Źródła jego narodzin były nieco odmienne. Jego inicjatorem był król angielski Henryk VIII, który w 1534 r. ogłosił “Akt supremacji”. Na jego mocy stał się głową Kościoła angielskiego. Motywy tego kroku były zarówno polityczne, jak i osobiste. Dążył on do rozwiązania swego małżeństwa z Katarzyną Aragońską. Papież jednak ze względów politycznych nie zezwolił na unieważnienie tego małżeństwa, choć istniały uzasadnione z punktu widzenia prawa kościelnego powody. Akt w dziedzinie dogmatycznej nie wprowadzał żadnych zmian, natomiast bezwzględnie występował przeciw organizacji kościelnej: sekularyzowano dobra kościelne, rozwiązano zakony. Król w walce ze zwolennikami Kościoła katolickiego sięgnął nawet do terroru. Krótkie panowanie jego następcy, Edwarda VI, niczego nie zmieniło. Następna królowa Maria Tudor nawiązała ponownie stosunki z Rzymem i usiłowała odnowić Kościół katolicki w Anglii. Stosowane za jej rządów metody sprawiły, iż zyskała sobie przydomek Krwawej (Bloody) Mary. Jej następczyni i przyrodnia siostra, Elżbieta I, powróciła do polityki ojca. Od tego czasu Kościół anglikański jest angielskim kościołem narodowym.
vonavi