15
POLITYKA FRANCJI W XVII I XVIII WIEKU
Modelowym przykładem państwa absolutnego była w XVII w. Francja. System ten ukształtował się w I połowie stulecia pod rządami wybitnego polityka, kardynała Armanda de Richelieu. W 1624 r. został on pierwszym ministrem na dworze Ludwika XIII. Rządził w imieniu króla, faktycznie zastępując go w sprawowaniu władzy. Był on twórcą systemu absolutnego we Francji. Jego polityka spowodowała narastanie opozycji, głównie z szeregów arystokracji, która nie chciała zaakceptować odsuwania jej od steru rządów. Kardynał, dążąc do centralizacji państwa, ograniczył także prawa hugenotów, nadane im w edykcie nantejskim przez Henryka IV. Wojna stoczona z hugenotami zakończyła się ich klęską. Przywileje zostały im cofnięte, ale na mocy specjalnego edyktu łaski z 1629 r. otrzymali oni prawo do swobodnego wyznawania kultu religijnego. Kardynał jest uważany za twórcę koncepcji “racji stanu”, czyli nadrzędnego interesu państwa, któremu powinny być podporządkowane inne sprawy. Zorganizował nowoczesną armię i silną flotę. Popierał ekspansję kolonialną w Afryce i Ameryce. Za jego czasów Francja stała się rywalką Anglii na morzach i oceanach świata. Wspierał rozwój handlu i manufaktur. Polityka w tej dziedzinie określana jest mianem merkantylizmu. Kardynał wiele uwagi poświęcał polityce zagranicznej. Była ona skierowana ku wzmocnieniu pozycji Francji na arenie międzynarodowej oraz przeciw stałemu rywalowi Francji – Habsburgom. Polityka ta doprowadziła do przekształcenia Francji w mocarstwo. Z drugiej jednak strony, była ona przyjmowana przez społeczeństwo z niezadowoleniem. Rządy były surowe, czy wręcz represyjne, rosły ceny, a mocarstwowość nie na wiele przydawała się społeczeństwu borykającemu się z problemami życia codziennego. Stąd też bunty, jakie wybuchły po śmierci kardynała de Richelieu i po objęciu rządów przez kolejnego pierwszego ministra, kardynała Juliusza Mazariniego. Miały one miejsce w latach 1648-1649 i zostały nazwane mianem frondy.
W 1643 r. objął władzę we Francji syn Ludwika XIII, Ludwik XIV. Od śmierci kardynała Mazariniego sprawował rządy osobiste. Jego panowanie uważane jest za szczytowy moment rozwoju absolutyzmu francuskiego. Wraz z gronem trafnie dobranych doradców zreorganizował zarządzanie państwem i zapewnił mu pomyślność. Podstawą potęgi politycznej Ludwika XIV była dobrze rozwijająca się gospodarka. Kierujący nią generalny intendent J. B. Colbert, rozwinął koncepcje gospodarcze kardynała de Richelieu. Jego największą zasługą było przeniesienie ciężaru utrzymania monarchii i jej wojen na produkcję przemysłową, której zwiększenie przyczyniało się do dalszego rozwoju Francji. Jednak ogromne dochody uzyskiwane dzięki prawidłowo rozwijającej się gospodarce, były marnotrawione na olbrzymie koszty, jakie pochłaniała monarchia. Ustrój polityczny państwa został oparty na zasadzie pełnej realizacji woli króla. Ludwik mawiał “państwo to ja”. Miało to wyrażać całkowite uzależnienie władz i społeczeństwa od monarchy. Król kierował wszystkimi sprawami państwa, ministrowie byli od niego całkowicie zależni, wykonawcami woli króla były rady i urzędy centralne. Wyrazem bezwzględnych dążeń centralistycznych było całkowite odwołanie edyktu nantejskiego w 1685 r. i zniesienie swobody wyznaniowej dla hugenotów. Spowodowało to emigrację wielu tysięcy francuskich protestantów, co z pewnością osłabiło państwo. Król zbudował wspaniały pałac w Wersalu pod Paryżem, do którego przeniósł się w 1682 r. Zgromadził tam większość arystokracji. Nadał jej tytuły i uzależnił od siebie, pozbawiając jednocześnie wpływu na władzę i uniemożliwiając działalność opozycyjną. Wyrazem ambicji króla było prowadzenie polityki mecenatu artystycznego. Wsparcie dla artystów owocowało powstaniem licznych znakomitych dzieł. Ludwik interesował się sztuką i za jego czasów Francja stała się jednym z centrów kulturalnych Europy. Od tego czasu panowała powszechnie moda na sztukę, obyczaje i język francuski. Jednocześnie król prowadził agresywną politykę zagraniczną. Dysponując wielkimi, jak na swoje czasy, środkami materialnymi, uczynił Francję jedną z pierwszych potęg Europy Zachodniej. Dzięki zwycięskim wojnom z sąsiadami powiększył terytorium francuskie, głównie na granicy północno-wschodniej. Jednak zaborczość Ludwika wywołała kontrakcję innych państw. W latach 1702-1714 toczyła się wojna o sukcesję hiszpańską. Jej przedmiotem było obsadzenie tronu hiszpańskiego po wygaśnięciu tamtejszej gałęzi Habsburgów. Ludwik miał zamiar osadzić tam jednego ze swych potomków. Wojna zakończyła się zdobyciem tronu dla wnuka Ludwika XIV, Filipa V. Jednak była to klęska Francji, która utraciła wszystkie inne zdobycze. Po śmierci Ludwika XIV państwo pogrążyło się w kryzysie. Jego przyczyną była polityka monarchy, który maksymalnie wyeksploatował siły społeczeństwa.
Burbonowie, Bourbon, wielka dynastia europejska. Właściwym jej założycielem był Robert z Clermont (1256-1317), szósty syn Ludwika IX, króla francuskiego, ożeniony z dziedziczką majątku
Burbonów. Pierwszym księciem był ich syn Ludwik I (1279-1341). Tytuł książęcy przeszedł w 1503 na linię Montpensier, a w 1527 na linię Marche-Vendôme. Antoni de Bourbon (1518-62), książę de Vendôme, został królem Nawarry, brat jego zaś Ludwik (1530-69) księciem Condé (Kondeusze). Po śmierci ostatniego króla z dynastii Walezjuszy na tron francuski wstąpił syn Antoniego, który panował w latach 1589-1610 jako Henryk IV.
Henryk IV (1553-1610), król Nawarry (1572-89, jako Henryk III) i pierwszy z Burbonów król Francji (1589-1610). Wychowany w duchu kalwińskim, głównie za sprawą matki, królowej Jeanne d’Albret z Nawarry.
G. de Coligny uważał tego czołowego arystokratę-protestanta za nominalnego przywódcę hugenotów. W 1572 poślubił Małgorzatę de Valois, córkę Katarzyny Medycejskiej i kilka dni później cudem ocalił życie podczas nocy św. Bartłomieja, przeszedłszy na katolicyzm. Odtąd był właściwie więźniem dworu, z którego umknął w 1576, powrócił do poprzedniej wiary i odegrał czołową rolę we francuskich wojnach religijnych.
Brał udział w wojnie trzech Henryków zapewniając sobie dostęp do tronu francuskiego. W 1593 ponownie przeszedł na katolicyzm, od 1598 wprowadził we Francji okres wewnętrznego pokoju. Edyktem nantejskim zapewnił hugenotom prawa polityczne i wolność religijną. Z pomocą pierwszego ministra, hugenoty M. Sully’ego, wprowadził reformy w rozdartej wojną królestwo, lecz kontynuował politykę wymierzoną przeciwko Habsburgom. Uznawany jest przez niektórych uczonych za twórcę absolutnego, scentralizowanego reżimu, jaki zapanuje we Francji pod koniec XVIII w., lecz załamanie się władzy królewskiej po jego zabójstwie, dokonanym przez katolickiego fanatyka, dowiodło, że podstawą władzy Henryka IV była jego osobista popularność w społeczeństwie.
Sully Maximilien de Béthune, książę (1560-1641), francuski mąż stanu. Wychowany w duchu hugenockim, niemal cudem uniknął śmierci podczas nocy św. Bartłomieja (1572). W 1576 przyłączył się do armii Henryka z Nawarry; wyróżnił się jako dowódca i znacznie przyczynił się do zdobycia przez Henryka tronu francuskiego. Gdy ten ostatni uzyskał już koronę jako Henryk IV, wtedy pomógł spacyfikować państwo, zreorganizował finanse, wprowadził politykę oszczędzania, zwalczał nadużycia i zachęcał do rozwoju rolnictwa. W 1606 został księciem Sully. Wkrótce po zabójstwie Henryka IV w 1610 zmuszony był zrezygnować z urzędu.
Henryk II de Bourbon (1588-1646) był wychowany w duchu katolickim; spiskował podczas regencji Marii Medycejskiej i wyróżnił się tylko tym, że był ojcem Ludwika II de Bourbon, zwanego Wielkim Kondeuszem (1621-86). Ludwik poślubił krewniaczkę kardynała A. J. Richelieu i wsławił się jako dowódca w ostatniej fazie wojny trzydziestoletniej. Podczas pierwszej Frondy stał po stronie partii dworskiej; spory z J. Mazarinem doprowadziły go do aresztowania i uwięzienia (1650). Po nieudanej insurekcji przeciwko rządowi (1651-52), zbiegł i zaciągnął się na służbę w armii hiszpańskiej, stacjonującej w Niderlandach. Pozwolono mu w 1660 powrócić do Francji i w 1668 zdobył dla Ludwika XIV Franche-Comté i otrzymał wysokie stanowisko w armii podczas wojny przeciwko Zjednoczonym Prowincjom Niderlandów (1672); Ludwik jednakże nigdy nie zapomniał o jego udziale we Frondzie i przejściu na służbę Hiszpanów, co miało nawet znamiona zdrady.
Anna Austriaczka (1601-66), żona Ludwika XIII, króla Francji, którego poślubiła w 1615. Była córką Filipa III, króla Hiszpanii. Jej przyjaciółka księżna de Chevreuse była wciągnięta w spiski przeciwko kardynałowi A.J. Richelieu, ona sama zaś była oskarżona o ośmielanie księcia G. Buckinghama do czynienia jej zalotnych awansów. Kiedy jej 4-letni synek wstąpił w 1643 na tron jako Ludwik XIV, objęła regencję i w pełni poparła kardynała Mazarina podczas Frondy. Chociaż w 1651 złożyła regencję, to jednak wywierała na syna wpływ aż do swojej śmierci.
Richelieu Armand Jean du Plessis de, książę (1585-1642), kardynał, w latach 1628-42 pierwszy minister za panowania Ludwika XIII, króla francuskiego, architekt królewskiego absolutyzmu i przodującego stanowiska Francji w Europie. W 1607 był konsekrowany na biskupa Luçon, ok. 1616 wszedł do rady regentki Marii Medycejskiej. Ludwik XIII, po dojściu do władzy, odsunął go do spraw kościelnych, lecz w 1624 Richelieu zyskał zaufanie króla i odtąd obaj współpracowali ze sobą do końca życia. Na froncie wewnętrznym zniszczył siłę polityczną i wojskowe możliwości hugenotów oraz kontynuował politykę zmierzającą do wprowadzenia scentralizowanych rządów absolutnych, zapoczątkowaną przez Henryka IV. Zraził sobie katolickie stronnictwo ,,dewotów’’, arystokrację i hierarchię sądowniczą, lecz udało mu się uniknąć śmierci mimo całej serii spisków i sprzysiężeń organizowanych przeciwko niemu. Nadmierne obciążanie podatkami niższych warstw społecznych stworzyło w wielu prowincjach endemiczny stan buntu. Tymczasem pieniądze były konieczne dla sfinansowania aktywnej polityki Francji na arenie międzynarodowej, wymierzonej przeciwko Habsburgom. Podczas wojny trzydziestoletniej subsydiował walkę protestantów holenderskich, duńskich i szwedzkich z Habsburgami. W 1635 Francja wypowiedziała wojnę Hiszpanii i poparła antyhiszpańskie powstania w Katalonii i Portugalii (1640). Jego następcą został Mazarin, którego Richelieu przygotował do kontynuowania wytyczonej przez siebie polityki.
Fronda (franc. fronde, proca, strzelanie chłopców z procy), nazwa, jakiej po raz pierwszy użył kardynał de Retz na określenie walk ulicznych w Paryżu; odnosi się zwłaszcza do dwóch buntów przeciwko absolutyzmowi korony francuskiej, które wybuchły między 1648 a 1652, podczas małoletności Ludwika XIV. Pierwsza Fronda zaczęła się od protestu parlamentu Paryża, popartego przez lud paryski, przeciwko opodatkowaniu na cele wojenne. Do buntu przyłączyła się zrażona do rządu szlachta, która wszczęła pertraktacje z Hiszpanią, wrogiem Francji. Pokój przywrócono w marcu 1649. Druga Fronda rozpoczęła się w 1651 po aresztowaniu, z rozkazu J. Mazarina, aroganckiego i butnego księcia de Condé (Kondeusze). W całej Francji szlachta używała sobie w nieodpowiedzialnej walce, wywołanej sprzysiężeniem, w którym czołową rolę odgrywały wielkie damy, madame de Longueville i kuzynka króla, La Grande Mademoiselle. Mazarin uciekł z Francji. Wkrótce książę de Condé i popierająca go zbuntowana szlachta stracili popularność. W tej sytuacji mógł powrócić do kraju Mazarin. Przekazał on dowództwo armii H. Turenne’owi, który przeszedł na stronę rojalistów i szybko odzyskał dla króla Paryż. Fronda zakończyła się w Paryżu w październiku 1652. Była to ostatnia próba zbrojnego przeciwstawienia się szlachty królowi. W konsekwencji doprowadziła do wzmocnienia pozycji monarchy i napełniła Ludwika XIV taką niechęcią do Paryża, że postanowił zbudować pałac w Wersalu, położonym w pewnym oddaleniu od miasta.
Ludwik XIV (1638-1715), król Francji (1643-1715) z dynastii Burbonów. Po śmierci ojca w 1643 regencję przejęła matka Anna Austriaczka; pierwszym ministrem był wówczas J. Mazarin. Ludwik przeżył kryzys wywołany przez Frondę. W 1651 uznany został za pełnoletniego, w 1660 poślubił hiszpańską infantkę Marię Teresę. Rządy przejął w swoje ręce po śmierci Mazarina w 1661 i sprawował je osobiście przez długi okres.
Jego polityka wewnętrzna zmierzała do wprowadzenia i utrzymania systemu władzy absolutnej, w którym król nie byłby krępowany przez instytucje reprezentujące grupy społeczne, lecz rządził przy pomocy ministrów i rady królewskiej całkowicie zależnych od jego woli. Nie zwoływano Stanów Generalnych, parlament w dużym stopniu ignorowano, wielkich arystokratów z zasady nie dopuszczano do piastowania stanowisk politycznych, które powierzano ludziom pochodzącym z warstwy lojalnych, bogatych mieszczan. Jean-Baptiste Colbert powiększył flotę handlową i wojenną, popierał rozwój manufaktur i handlu; nie powiodły mu się w dużym stopniu próby poprawienia systemu podatkowego. Skuteczniejszą kontrolę królewską w prowincjach zapewnili intendenci. Powiększono armię francuską i lepiej ją uzbrojono; w późnych latach swojego panowania Ludwik mógł wysłać w pole 300-400 tys. żołnierzy. Największe zwycięstwa odniósł we wcześniejszych latach swoich rządów, gdy armią dowodzili H. Turenne i Condé (Kondeusze). Zwycięsko zakończyły się dla niego wojna dewolucyjna i wojna holenderska. Granice Francji umocniły się dzięki zdobyciu szeregu terytoriów o znaczeniu strategicznym, a także fortyfikacjom S. Vaubana. W wojnie dziewięcioletniej i wojnie o sukcesję hiszpańską Francja mogła przekonać się, z jaką siłą ma do czynienia, gdy Europa zjednoczyła się, żeby dać odpór agresywnej polityce Ludwika. Po 1700 Francja doznała wielu miażdżących porażek. Kraj uciskany brzemieniem podatków zubożał.
Ludwik narzucał z całą bezwzględnością swoim poddanym katolicyzm, zwłaszcza po odwołaniu Edyktu nantejskiego (1685). Do przejścia na katolicyzm zmuszano hugenotów, z których ponad 200 tys. opuściło kraj mimo prawnego zakazu. Prześladowano także jansenistów, kwietystów i inne odgałęzienia powstałe w łonie Kościoła katolickiego. Pozytywną stroną panowania Ludwika XIV były osiągnięcia w zakresie literatury i sztuki, dla których oparciem był dwór w Wersalu; dlatego okres ten nosi nazwę Le Grand Siecle. Jednakże i na tym polu zaczął się upadek pod koniec panowania Ludwika, który umierając pozostawiŁ swojemu prawnukowi Ludwikowi XV szereg trudnych do rozwiązania problemów politycznych, gospodarczych i społecznych.
Dziewięcioletnia wojna (1688-97), nazywana też wojną Wielkiego Przymierza, rozpoczęła się w rezultacie najazdu Francuzów na Nadrenię i następnie przekształciła w poważny konflikt zbrojny między Ludwikiem XIV, królem Francji, a Wilhelmem III Orańskim, królem Anglii. Gdy w 1688 armie francuskie zaatakowały Kolonię i Palatynat, wtedy członkowie Ligi augsburskiej (Augsburg) chwycili za broń. Tymczasem Wilhelm zrzucił z tronu angielskiego Jakuba II i w 1689 zawiązano Wielkie Przymierze, złożone z Anglii, Zjednoczonych Prowincji, Austrii, Hiszpanii i Sabaudii, wymierzone przeciwko Francji. Francuzi wycofali się z Palatynatu. Jakub II, któremu Francja udzieliła zbrojnego wsparcia, poniósł w Irlandii porażkę w bitwie pod Boyne. W 1690 flota francuska zwyciężyła pod Beachy Head, lecz w 1692 rozbiła ją burza przy La Hogue; jednakże francuscy korsarze kontynuowali walkę, podcinając handel przeciwników. Francuzi prowadzili zwycięskie kampanie w północnych Włoszech i w Katalonii, natomiast wojna w hiszpańskich Niderlandach utknęła w martwym punkcie, przekształciwszy się w serię wzajemnych oblężeń. Sytuację zmieniło zwycięstwo Wilhelma pod Namur. Wojna zakończyła się ciężką porażką Francji, mimo zasługujących na uwagę czynów wojennych jej floty i armii polowych, ale jej zasoby finansowe nie dorównywały tym, którymi dysponowały Anglia i Zjednoczone Prowincje. Zawarto pokój podpisaniem traktatu w Rijswijk.
Boyne, bitwa (1 VII 1690), poważna klęska Jakuba II, która przesądziła o sprawie Stuarta, natomiast umocniła panowanie Wilhelma III Orańskiego nad Irlandią. Bitwa rozegrała się w pobliżu Drogheda, gdzie irlandzkie i francuskie oddziały, dowodzone przez nieco wcześniej złożonego z tronu Jakuba II, stanęły naprzeciw znacznie liczniejszej armii protestanckiej pod dowództwem Wilhelma III. Kiedy Wilhelm rzucił swoje oddziały do ataku przez rzekę Boyne, wtedy szyki armii Jakuba załamały się i została zmuszona do odwrotu. Jakub powrócił na wygnanie do Francji, pozycja zaś Wilhelma jako króla Anglii, Szkocji i Irlandii niepomiernie wzmocniła się. Zwycięstwo to do dziś jest co roku upamiętniane przez Orange Order – towarzystwo polityczne założone w 1795, którego celem jest wspieranie protestantyzmu w Irlandii.
Rijswijk, traktat (1697) kończący wojnę dziewięcioletnią. Ludwik XIV uznał w nim Wilhelma III królem Anglii, zrezygnował z prób rozciągnięcia swojej władzy na Kolonię i Palatynat, przerwał francuską okupację Lotaryngii i wyraził zgodę na zwrócenie Hiszpanii Luksemburga, Mons, Courtrai i Barcelony. Traktat pozwalał Holendrom obsadzić swoimi garnizonami twierdze w hiszpańskich Niderlandach, żeby mogli utworzyć zaporę przed francuskimi atakami. Jedynymi nabytkami, które po traktacie w Nijmegen pozostały przy Francji był Strasburg i kilka miast w Dolnej Alzacji.
Wojna o sukcesję hiszpańską (1701-13), konflikt, do którego została wciągnięta Europa po śmierci w 1700 bezdzietnego Karola II, króla Hiszpanii. Jedna z jego sióstr poślubiła Ludwika XIV, druga cesarza Leopolda, co umożliwiło francuskim Burbonom i austriackim Habsburgom zgłoszenie pretensji do rządów w imperium hiszpańskim, które poza samą Hiszpanią obejmowało południowe Niderlandy, Mediolan, Neapol oraz duże połacie Ameryki Środkowej i Ameryki Południowej. Jeszcze przed śmiercią Karola II, żeby zapobiec kryzysowi, doszło z inicjatywy Wilhelma III Orańskiego do negocjacji i podpisania między nim i Ludwikiem XIV traktatu (1698), postanawiającego, że Hiszpania i jej posiadłości zostaną podzielone między Francję, Austrię i Józefa Ferdynanda, siemioletniego syna elektora bawarskiego i wnuka Leopolda. Tymczasem Karol II pozostawiał całe imperium hiszpańskie Józefowi Ferdynandowi. Jednakże Józef Ferdynand zmarł w następnym roku (1699). Ludwik i Wilhelm podpisali więc drugie porozumienie w sprawie podziału, ale okazało się, że Karol II tuż przed śmiercią (1700) zapisał w testamencie całe imperium drugiemu wnukowi Ludwika XIV, późniejszemu Filipowi V. Ludwik XIV uznał testament i zamiast uspokoić obawy Europy przed dominacją Francji, zaczął mieszać się w sprawy Hiszpanii, zajął holenderskie fortece pograniczne, uznał syna Jakuba II za króla Anglii i nie zgodził się na odebranie Filipowi praw do dziedziczenia tronu francuskiego.
Wilhelm III doprowadził do utworzenia w 1701 wielkiej koalicji, złożonej z Anglii, Holandii, cesarza Leopolda I i większości książąt niemieckich, która miała osadzić na tronie hiszpańskim rywala, kandydata Austrii, arcyksięcia Karola; do koalicji przystąpiły później także Sabaudia i Portugalia, początkowo sprzyjająca Francji. Wilhelm zmarł w 1702, ale jego politykę kontynuowała Anna (królowej Anny wojna). Walki toczyły się w Niderlandach, we Włoszech, w Niemczech i Hiszpanii. Jedynymi sojusznikami Francji były Bawaria i Kastylia, popierająca Filipa V, gdy natomiast Katalonia opowiedziała się po stronie arcyksięcia Karola. Marlborough i Eugeniusz Sabaudzki odnieśli szereg wspaniałych zwycięstw, m.in. pod Blenheim. Wojska koalicyjne najechały w 1709 Francję. Sojusznicy byli także silniejsi na morzu, w 1704 Anglicy zajęli Gibraltar. Nastąpiło jednakże znużenie wojną; Kastylia nie chciała opuścić Filipa V, odebrano dowództwo Marlboroughowi, a nowy, wigowski rząd w Anglii rozpoczął negocjacje, które doprowadziły do zawarcia pokoju w Utrechcie (1713). Filip V zachował tron hiszpański.
Królowej Anny wojna (1702-13), ta część wojny o sukcesję hiszpańską, którą toczono na terenie Ameryki. Francuzi podjęli na nowo zaciekłe ataki na osady położone w pogranicznym pasie Nowej Anglii. W Akadii utracili w 1710 Port Royal, a wkrótce cała Akadia (zwana przez Anglików Nową Szkocją) przeszła pod władzę brytyjską. W następnym roku burze przeszkodziły Brytyjczykom w zdobyciu Quebecu. Na południu Ameryki Północnej wyprawa, która ruszyła z Karoliny Południowej zniszczyła w 1702 St. Augustine i Florydę; odparto też odwetowy atak Francuzów na Charleston (1706). W strefie karaibskiej oderwano w 1702 od Francji St. Christopher; zaatakowana w następnym roku Gwatemala obroniła się. Po tych wydarzeniach aktywne działania prowadzili już tylko kaprowie i bukanerzy. Do głównych nabytków terytorialnych, jakie Anglia zachowała na mocy pokoju w Utrechcie należały: Nowa Szkocja, zachodnia Nowa Fundlandia i St. Christopher.
Eugeniusz Sabaudzki (1663-1736), książę sabaudzki. Urodzony w Paryżu; jego matka, Olimpia Mancini, była siostrzenicą J. Mazarina. Gdy Turcy w 1683 oblegali Wiedeń, wstąpił do armii austriackiej i stał się jednym z najwybitniejszych jej dowódców. W 1697 dowodził armią dunajską i odniósł zdecydowane zwycięstwo nad Turkami w bitwie pod Zente. Podczas wojny o sukcesję hiszpańską stał na czele Rady Wojskowej, jego współdziałanie z J. Ch. Marlboroughem zaowocowało sukcesami w bitwach pod Blenheim i Oudenaarde, po zwycięstwie pod Turynem w 1706 podporządkował Austrii północne Włochy. W latach 1716-17 prowadził zwycięską kampanię przeciwko Turkom i odzyskał Belgrad.
Oudenaarde, bitwa (1708). Pod tym flamandzkim miastem Marlborough oraz jego holenderscy i austriaccy sprzymierzeńcy pokonali armię francuską podczas wojny o sukcesję hiszpańską. Było to trzecie wielkie zwycięstwo tego wodza, które umożliwiło zajęcie Lille. Podczas austriackiej wojny sukcesyjnej Francuzi zajęli w 1745 Oudenaarde i zburzyli jego fortyfikacje.
Blenheim, bitwa (13 VIII 1704). Bawarska wieś, leżąca na północnym brzegu Dunaju, dała nazwę wielkiej bitwie stoczonej podczas wojny o sukcesję hiszpańską. W 1704 armie Ludwika XIV posuwały się w stronę Wiednia. Dowódca francuski, marszałek Tallard, zajął tę wioskę, podczas gdy jego sojusznik, elektor bawarski, zatrzymał się w Lutzingen. John Churchill, książę Marlborough, naczelny wódz armii sprzymierzonych, prowadząc armię w dół Renu połączył się z wojskiem austriackim, dowodzonym przez księcia Eugeniusza Sabaudzkiego; 13 VIII 1704 rozgromił Francuzów, a książę Eugeniusz pokonał elektora. Po ciężkich stratach z obu stron (sprzymierzeńcy stracili 12 tys. żołnierzy, Francuzi ok. 30 tys.) Tallard poddał się. Wiedeń był ocalony, Bawaria podbita.
Pałac Blenheim (wielki pałac wiejski) zbudowano w Woodstock, w Oksfordshire, jako dar narodu brytyjskiego dla księcia Marlborough.
Utrecht, pokój (1713), zakończył wojnę o sukcesję hiszpańską. Po negocjacjach między Anglią i Francją, zebrał się w Utrechcie kongres i podpisano szereg traktatów między Francją a Anglią, Portugalią, Sabaudią, Prusami i Holandią. Austria nie brała udziału i cesarz Karol VI toczył jeszcze samotnie wojnę z Francją. Stwierdziwszy jednak, że nie można jej kontynuować bez sojuszników, zaakceptował w 1714 warunki w Rastadt i Baden. Filip V pozostał królem Hiszpanii, ale zrzekł się swoich praw do tronu francuskiego i utracił hiszpańskie posiadłości w Europie. Południowe Niderlandy, Mediolan, Neapol i Sardynia przypadły Austrii. Anglia zatrzymała Gibraltar i Minorkę i otrzymała prawo do dostarczania murzyńskich niewolników (asiento) do hiszpańskiej Ameryki; od Francji przejęła Nową Fundlandię, tereny nad Zatoką Hudsona, St. Kitts; Francja nadto uznała sukcesję hanowerską. Francja zwracała świeżo podbite ziemie, lecz zatrzymywała wszystkie, które przyznawał jej pokój w Nijmegen w 1679 i miasto Strasburg. Książę Sabaudii dostał Sycylię wraz z tytułem królewskim i fortece w północnych Włoszech. Holandia uzyskała zgodę Austrii na obsadzenie wojskami,,bariery’’ złożonej z twierdz w południowych Niderlandach. Dominacja francuska załamała się, jednakże Francja nadal pozostawała wielką potęgą. Anglia zapewniła sobie posiadanie ważnych punktów strategicznych na morzu, korzyści handlowe i nabytki terytorialne w koloniach i zaczęła odgrywać większą rolę w polityce światowej.
Nowa Fundlandia, Newfoundland, wyspa na Oceanie Atlantyckim u wybrzeży Kanady, w Zatoce Św. Wawrzyńca. Zajął ją dla Anglii w 1497 John Cabot. Jej bogate ławice dorszy i głęboko wrzynające się w ląd zatoki szybko przyciągnęły europejskich rybaków. Humphrey Gilbert (1583) i lord Baltimore (1621) usiłowali ją skolonizować, lecz w 1650 było tu tylko 2 tys. osadników. Do wyspy pretensje zgłosiła Francja i Nowa Fundlandia kilkakrotnie przechodziła z rąk do rąk. Francja uznała brytyjskie zwierzchnictwo w pokoju zawartym w Utrechcie (1713). W 1728 Nowa Fundlandia otrzymała status kolonii. Kres pretensjom Francji do tej wyspy położył traktat paryski (1763), chociaż Francuzi zachowali pewne prawa dotyczące połowu ryb.
Paryski traktat (1763), podpisany przez Anglię, Francję i Hiszpanię zakończył wojnę siedmioletnią. Anglia nie wykorzystała w pełni tych sukcesów, jakie osiągnęła w owym czasie, ponieważ W. Pitt Starszy podał się do dymisji, a premier Bute gorąco pragnął pokoju. Na mocy tego traktatu Brytania otrzymała francuską Kanadę i wszystkie francuskie terytoria na wschód od Missisipi. Francja ustępowała jej niektóre wyspy w Indiach Zachodnich, łącznie z Saint-Vincent i Tobago, lecz zatrzymywała Gwadelupę i Martynikę. Francja utrzymała swoje faktorie handlowe w Indiach, ale bez fortów. Utraciła na rzecz Brytanii Senegal w Afryce Zachodniej. Brytania przejęła od Hiszpanii Florydę i odzyskała Minorkę w zamian za Belle Ile. Hiszpania odzyskała Hawanę i Manilę, od Francji otrzymała tę część Luizjany, która leży na zachód od Missisipi; było to odszkodowanie za Florydę, która pozostała w rękach brytyjskich aż do 1783. Anglia stała się największą potęgą na świecie i w tym czasie panowała nad wschodnimi wybrzeżami Ameryki Północnej.
Nijmegen, traktat (1678). Wojnę francusko-holenderską (1672-78) zakończył traktat w Nijmegen, w Niderlandach, podpisany przez Francję, Zjednoczone Prowincje Niderlandów, Hiszpanię i cesarstwo rzymskie narodu niemieckiego, Francja uzyskała znaczne nabytki terytorialne, które zracjonalizowały jej granice.
Vauban Sébastien le Prestre de (1633-1707), marszałek Francji. Wybitny inżynier wojskowy, którego dzieła na temat sztuki oblężniczej studiowano przez stulecia. Zaprojektował dla Ludwika XIV system fortyfikacji bastionowej i zdobył takie twierdze jak Maastricht, Mons i Namur. Jego praca Projet d’une dîme royale (1707), uzasadniająca korzyści płynące z wprowadzenia jednego podatku (dîme royale, dziesięcina królewska) zamiast istniejącego systemu podatkowego, znudziła króla jako nierealna i została przemilczana.
Dewolucyjna wojna. Wybuchła wskutek dążeń Ludwika XIV, króla francuskiego, do zajęcia hiszpańskich Niderlandów. W 1665, po śmierci swojego teścia Filipa IV, króla hiszpańskiego, Ludwik zgłosił pretensje do jego dziedzictwa, powołując się na wątpliwej wartości prawa, opierające się na lokalnych zwyczajach, według których dziecko pierwszej żony, a nie syn z drugiej żony, dziedziczy tytuły i ziemie; w tym wypadku dzieckiem z pierwszej żony była jego własna małżonka, Maria Teresa. Kampania, którą dowodził H. Turenne de la Tour zaalarmowała Europę: Zjednoczone Prowincje, Anglia i Szwecja zawarły obronne trójprzymierze, by powstrzymać działanie Francuzów; Ludwik zawarł wówczas pokój i zwrócił większość podbitych ziem w nadziei, że po śmierci Karola II otrzyma część imperium hiszpańskiego na drodze pokojowej.
Turenne Henri de la Tour d’Auvergne, wicehrabia de (1611-75), marszałek Francji. Wybitnie uzdolniony wódz, zdobył sławę na polach bitewnych podczas wojny trzydziestoletniej. W czasie Frondy przystał na krótko, pod wpływem perswazji Madame de Longueville, siostry Kondeusza, do stronnictwa antykrólewskiego, lecz ostatecznie poparł Mazarina zabiegającego o przywrócenie porządku. W 1658 zdobył Dunkierkę i znakomicie kierował armią, która w 1667 najechała Flandrię, a w 1672 Zjednoczone Prowincje. Kiedy Ludwikowi XIV ze wszystkich stron zagrażali w 1674 nieprzyjaciele, wtedy Turenne wykazał się swoimi niezwykłymi talentami broniąc wschodniej granicy Francji, zaatakowanej przez przeważające siły wrogów. Zginął na polu bitwy.
Intendenci, agenci króla francuskiego w czasach ancien régime’u. Powołanie tego urzędu było reakcją na wzrastające w latach 30. XVII w. nieposłuszeństwo organów prowincjonalnych; powstał na bazie wcześniejszej praktyki wysyłania urzędników królewskich w inspekcyjne objazdy prowincji. Za rządów A.J. Richelieu i Ludwika XIV władza intendentów rozciągała się na wszystkie sfery działalności administracji; byli oni głównym ogniwem łączącym rząd centralny z prowincjami. Nadzorowali przede wszystkim lokalne sądy, funkcjonowanie systemu podatkowego i informowali koronę o politycznej i gospodarczej sytuacji w podległych im jednostkach administracyjnych – généralités. Urząd zlikwidowano podczas rewolucji francuskiej, lecz wiele jego funkcji przejęli później prefekci (préfets).
Merkantylizm, termin używany w XVIII w. na określenie działań praktycznych i rozważań teoretycznych w zakresie ekonomii. Merkantyliści stali na stanowisku, że należy w pełni wykorzystać naturalne zasoby, popierać eksport i ograniczyć import; zamożność kraju utożsamiali z posiadanymi zasobami kruszcu i głosili, że kraje, które nie mają własnych źródeł drogich metali muszą się w nie zaopatrywać poprzez handel. Ten zaś winien być kontrolowany przez popierane przez rząd kompanie handlowe; rząd nadto powinien regulować import poprzez cła i prowadzić wojny handlowe, jakimi były np. wojny angielsko-holenderskie. Merkantylizm łączy się szczególnie z działalnością J. B. Colberta, który miał nadzieję, że wzmocni Francję dzięki poprawie finansów, ale przeciągające się wojny powodowały konieczność zwiększania podatków, co z kolei zmniejszało tempo rozwoju przemysłu. Teorii merkantylnej przeciwstawiali własną zwolennicy wolnego handlu (laissez-faire) twierdząc, że wolumen handlowy jest stały i zwiększenie jakiejś jego części powoduje zmniejszenie innej.
Laissez-faire, wyrażenie oznaczające, że rząd powstrzymuje się od interwencji w gospodarczą działalność jednostki. Żądanie XVIII-wiecznych francuskich fizjokratów (ekonomistów), żeby rzeczy pozostawić ich własnemu biegowi, zostało ujęte w maksymie: laissez faire et laissez passer. Stali na stanowisku, że ingerencja państwa w sprawy gospodarcze jest zbyteczna, opowiadali się za wolnym handlem i za indywidualizmem, przeciwko zaś kolektywizmowi. Zwolennikiem tej polityki był Adam Smith i wprowadzono ją w Brytanii w XIX w.
Smith Adam (1723-90), szkocki ekonomista i filozof. Od 1752 był profesorem filozofii moralnej na uniwersytecie w Glasgow, później wyjechał za granicę jako wychowawca księcia Buccleuch. Odwiedził Paryż, gdzie spotkał się z wieloma ,,filozofami’’, m.in. z Quesnayem, których teorie podtrzymywały jego własne, wrogie stanowisko wobec merkantylizmu. Jego praca Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776, wyd. pol. 1954) atakowała merkantylizm, zawarte zaś w niej myśli stanowiły podstawę dla rozwoju współczesnej teorii ekonomicznej.
Quesnay François (1694-1774), francuski lekarz i ekonomista. Był lekarzem Ludwika XV. Swoje pisma ekonomiczne opublikował po ukończeniu 60. roku życia. Przewodził fizjokratom, grupie ekonomistów przeciwstawiających się merkantylizmowi, opowiadających się zaś za laissez-faire. Utrzymywali, że jedynym źródłem bogactwa jest ziemia i dlatego wszystkie podatki powinny wiązać się z posiadaniem czy uprawą ziemi; winny być przeto zniesione wszystkie zwolnienia z podatków i wszelkie sztuczne ograniczenia narzucone obiegowi bogactwa, utrzymać natomiast należy wolny handel zbożem. Quesnay był protegowanym Madame de Pompadour i ze swoimi zwolennikami spotykał się w Wersalu.
Colbert Jean Baptiste (1619-83), francuski mąż stanu, wywierający wpływ na wewnętrzne życie Francji od połowy XVII w. Syn kupca, który stał się cenionym finansistą w Paryżu, był jednym z głównych ministrów Ludwika XIV. Wykazał się talentami rozbudowując prywatną fortunę J. Mazarina i wyciągając korzyści z upadku N. Fouqueta. Był lojalnym, oddanym i pilnym współpracownikiem króla. Gdy w 1665 objął stanowisko generalnego inspektora finansów, zmniejszył wydatki na ściąganie podatków i doprowadził do znacznego zwiększenia dochodów państwa. Wcielał w życie teorie merkantylne (merkantylizm), popierał rozwój przemysłu, ulepszał drogi i zakładał kompanie handlowe. Jego celem była wielka Francja, ale wielka dobrobytem jej obywateli; na przeszkodzie stały jednak kosztowne wojny prowadzone przez króla. Nie uzdrowił też podstawowej słabości francuskiego systemu fiskalnego, zbytnio obciążył przemysł biurokratycznymi przepisami, prowadził politykę celną, chroniącą rynek francuski. Popierał budowę Kanału Langwedockiego, łączącego Tuluzę z Morzem Śródziemnym. Kierując administracją państwa, odbudował flotę francuską. Nadzorował reorganizację królewskiej wytwórni dywanów, założonej w warsztatach braci Gobelin, założył Akademię Napisów i Literatury (Académie des Inscriptions et Belles-Lettres) i Akademię Nauk (Académie des Sciences), wspierał istniejącą już Królewską Akademię Malarstwa i Rzeźby. Sam był kolekcjonerem dzieł sztuki i swoim praktycznym działaniem przyczynił się w dużym stopniu do rozniecenia ambicji króla, który dążył do przeniesienia artystycznego centrum Europy z Włoch do Francji.
Fouquet Nicolas, wicehrabia de Melun i de Vaux, markiz de Belle-Isle (1615-80), francuski mąż stanu. Był superintendentem finansów do 1653 i hojnym mecenasem sztuki. Po śmierci J. Mazarina w 1661 miał nadzieję, że zostanie pierwszym ministrem i zaprosił Ludwika XIV do swojego pałacu w Vaux-le-Vicomte na wystawne przyjęcie. Jednakże J.B. Colbert przekonał króla, że ambitny Fouquet może być zbyt niebezpieczny dla jego władzy i Ludwik XIV, obawiając się zbytniej kurateli potężnego ministra, polecił go aresztować. Po trzyletnim procesie sąd skazał Fouqueta na zesłanie, lecz Ludwik więził go dożywotnio.
Grand Siecle, wiek Ludwika XIV (1643-1715), najwspanialszy okres w dziejach Francji, która stała się dominującą siłą w Europie, wypierając z tej pozycji Hiszpanię; także kultura francuska odgrywała przodującą rolę w ówczesnym świecie. Owa przewaga Francji nie była czymś zaskakującym, albowiem miała ona wówczas silną władzę polityczną, rozwinięte rolnictwo i ok. 19-20 milionów mieszkańców, czyli więcej niż każde inne państwo europejskie. Geniusz kardynała A. J. Richelieu, pierwszego ministra, doprowadził do wzmocnienia władzy królewskiej i do nadania Francji takiego stopnia wewnętrznej spójności, jakiego nie posiadał żaden z jej rywali. Europa była pod wrażeniem blasku dworu w Wersalu. Przewagę militarną w Europie zapewniły Francji wspaniałe zwycięstwa, odniesione przez takich wodzów jak L. Condé (Kondeusze) i H. Turenne, a także pierwsza nowoczesna, stała armia. Granice Francji wzmocniło zajęcie strategicznych ziem Artois, Alzacji i Franche-Comté. Cała Europa naśladowała francuskie stroje i eleganckie wyroby francuskiego rzemiosła. Dzieła Racine’a, Moliera i La Fontaine’a uznano za klasyczne wzory. Język francuski stał się wytwornym językiem książąt niemieckich i rosyjskich arystokratów, w nim spisywano międzynarodowe traktaty i pisano uczone książki. Ale przygniatający najniższe klasy podatek, któremu Grand Siecle zawdzięczał swój blask, i kosztowne kampanie, jakie Francja prowadziła, sprawiły, że po śmierci Ludwika XIV nastały dla Francji trudne czasy.
Wersal, Versailles, wielki pałac, oddalony o 16 km od Paryża, zbudowany przez Ludwika XIV, króla francuskiego. W 1682 stał się siedzibą rządu. Tutaj Ludwik żył według ściśle opracowanego ceremoniału dworskiego, a obecność na dworze była niemal koniecznością dla każdego arystokraty, który chciał zdobyć łaski króla. Pałac przebudowywano i zmieniano jego wystrój za Ludwika XV, Ludwika XVI i za Marii Antoniny. Król zmuszony został do opuszczenia pałacu w październiku 1789 podczas rewolucji francuskiej. Sam pałac ogołocono z większości jego wyposażenia. Dzisiaj służy jako muzeum.
Francuski okres wojny trzydziestoletniej
W sojuszu antyhabsburskim wystąpiły: Francja, Szwecja, Niderlandy, Siedmiogród i Sabudia. W 1636 r. wojska cesarskie zagroziły Paryżowi. W latach 1637-1640 nastąpiła zmiana na korzyść obozu protestanckiego. W 1638 r. Szwedzi wkroczyli do Czech, flota hiszpańska w 1639 r. została rozbita przez Holendrów, a w 1640 r. działania wojenne rozpoczął władca Siedmiogrodu – Rakoczy. Cesarz Ferdynand III w 1640 r. podjął decyzję o rozpoczęciu rozmów pokojowych. W latach 1542-1648 podczas trwania rozmów pokojowych nadal toczyły się walki. Wojnę zakończył tzw. pokój westfaldzki z 1648 r. Podpisane zostały wtedy dwa traktaty pokojowe w:
Munster – między Francją a cesarstwem,
Osnabruck – między Szwecją a Rzeszą Niemiecką.
Niderlandy w styczniu 1648 r. podpisały w Hadze traktat, w którym Hiszpania uznała ich niepodległość. Postanowienia pokoju westfaldzkiego:
- &#x...
vonavi