4.1.Teoria relacji z obiektem jako koncepcja zaburzeń psychicznych okresu preedyplnego.
Teoria relacji z obiektem to najbardziej dynamicznie rozwijający się nurt współczesnej psychoanalizy i praktyki klinicznej, który czerpie z wielu źródeł: teorii popędów S. Freuda, psychologii ego A. Freud i H. Hartmanna, teorii przywiązania Bowlby'ego, a nawet neurofizjologii. Warunkiem przetrwania psychoanalizy jako metody leczenia było wypracowanie skutecznej strategii leczenia nie tylko pacjentów neurotycznych, ale też osób z głębszymi zaburzeniami psychicznymi, np. z zaburzeniami osobowości. W latach 40. w Ameryce i Anglii zachodziły ogromne zmiany społeczno-kulturowe obejmujące funkcjonowanie rodziny w różnych sferach jej życia. Narody doświadczone wydarzeniami II wojny światowej oswoiły się z różnymi obliczami erotyzmu i seksu z jednej strony, agresji i śmierci z drugiej. Metaforycznie rzecz ujmując, można powiedzieć, że w społecznościach tych większe problemy przeżywały i stwarzały „dzieci opuszczone i porzucone" niż „dzieci seksualnie stłamszone". Przed psychoanalizą jako teorią i praktyką kliniczną stanęło nowe wyzwanie opisania i wyjaśnienia istoty zaburzeń psychicznych, których źródeł, jak przypuszczano, należało szukać wcześniej niż w okresie edypalnym.
Teoria relacji z obiektem to trzy szkoły współczesnej psychoanalizy, zwane brytyjską, amerykańską i francuską. Szkołę brytyjską tworzą psychoanalitycy skupieni wokół M. Klein i tzw. grupa niezależnych, czyli W. D. R. Fairbairn, H. Guntrip i M. Balint; amerykańską - przede wszystkim E. Jacobson, M. Mahler i O. Kernberg; francuską zaś - J. Lacan i jego zwolennicy. Różnią się one pod wieloma względami, niemniej przyjmują wspólne założenia, które najlepiej można scharakteryzować przez odniesienie do przesłanek klasycznej psychoanalizy.
Pojęcie obiektu było używane przez Freuda na wiele sposobów i w bardzo różnych kontekstach, choć najczęściej na oznaczenie: rzeczywistej osoby lub rzeczy, wyobrażenia jakiejś osoby lub rzeczy oraz konstruktu teoretycznego wskazującego na pewną trwałą organizację struktury psychicznej. Przedstawiciele teorii relacji z obiektem, np. Fairbairn czy Kernberg, przyjmując tę klasyfikację, wyróżnili równocześnie obiekt zewnętrzny, czyli realną rzecz lub osobę oraz obiekt wewnętrzny, czyli intrapsychiczną reprezentację obiektu zewnętrznego z odzwierciedleniem jego rzeczywistych i wyobrażeniowych cech emocjonalnych, fizycznych i poznawczych. Fairbairn dokonał też dalszych podziałów reprezentacji obiektu, np. na obiekt akceptowany (gratyfikujący), który jest zapamiętywany i konstytuuje obiekt idealny w strukturze psychicznej dziecka, i obiekt nieakceptowany (frustrujący), który z pozostałymi aspektami relacji zostaje rozszczepiony na obiekt pobudzający i odrzucający.
Intrapsychiczną relację z obiektem Freud opisał przy okazji próby wyjaśnienia mechanizmu przeżywania i utrzymywania się żałoby i melancholii. Żałoba z powodu śmierci ukochanej osoby odnosi się do pewnego rzeczywistego, w świecie zewnętrznym, wydarzenia. Proces żałoby realizuje się jednak stopniowo; osoba psychicznie przedłuża istnienie utraconego obiektu, pielęgnując każde ze wspomnień. W końcu dochodzi do porzucenia obiektu i wycofania z niego libido. Wtedy ego staje się znowu wolne i nie zahamowane. Melancholia jest również reakcją na utratę ukochanego obiektu, lecz ta strata wynika np. z porzucenia. Osoba taka, choć wie, togo straciła, to jest nieświadoma, co w nim utraciła. O ile osoba przeżywająca żałobę cierpi z powodu utraty obiektu, o tyle melancholik z powodu utraty poczucia własnej wartości. Freud wyjaśnia, że uwolnione libido (z obiektu - osoby, która porzuciła) nie zostało przeniesione na inny obiekt, ale zostało wycofane i skierowane na ego. W wyniku przeniesienia energii psychicznej dochodzi do identyfikacji z obiektem; odtąd ego może być osądzane i poniżane tak, jak gdyby robił to obiekt.
Teorie te generalnie koncentrują się na opisaniu istoty i warunków kształtowania się aparatu psychicznego i osobowości, wyjaśnieniu źródeł powstania zaburzeń w okresie preedypalnym oraz wypracowaniu efektywnego modelu leczenia tych zaburzeń. Oto podstawowe założenia znakomitej większości teorii relacji z obiektem:
1. Ego to pierwotna, istniejąca od urodzenia, struktura dynamiczna, która jest źródłem energii psychicznej skierowanej na tworzenie relacji z obiektem; rozwój ego jest wyznaczony głównie rzeczywistą, a nie wyfantazjowaną relacją z matką.
2. Celem libido jest utworzenie relacji z obiektem; dziecko doświadcza przyjemności w wyniku nawiązania, odpowiedniej do wymagań wieku, relacji z matką, lub frustracji i agresji w przypadku braku takiej relacji.
3. Rzeczywiste relacje z matką są w dzieciństwie internalizowane (uwewnętrzniane) i stają się podwaliną intrapsychicznych pozytywnych i negatywnych reprezentacji diad self-obiekt, które w przebiegu rozwoju ulegają przekształceniom, stając się podstawą tworzącej się struktury osobowości.
4. Na wcześniejszych etapach prawidłowego rozwoju aparatu psychicznego dominują mechanizmy obronne typu: rozszczepienie, projekcja i identyfikacja projekcyjna, które w późniejszym stadium zastąpione są wyparciem.
5. Zaburzenia osobowości są wynikiem niepowodzenia w procesie rozwoju reprezentacji self w relacji z obiektem i struktur intrapsychicznych oraz dominacji pierwotnych obron, np. rozszczepienia, projekcji, identyfikacji projekcyjnej, nad obronami bardziej dojrzałymi, np. wyparciem, stłumieniem czy racjonalizacją.
Podobnie jak w klasycznej psychoanalizie, także w ramach teorii relacji z obiektem założenia wielu koncepcji można uporządkować z perspektywy modelu dynamiczno-ekonomicznego, rozwojowego czy strukturalnego. Szczególne miejsce zajmują tu rozważania nad adaptacyjną naturą związków między ego i superego a światem zewnętrznym, w kontekście kształtowania się charakteru jednostki w okresie preedypalnym.
4.2. Koncepcje rozwoju - od symbiozy do dojrzałej zależności
Generalnie, brytyjska szkoła teorii relacji z obiektem koncentruje swoje zainteresowania kliniczne wokół wyjaśnienia genezy zaburzeń depresyjnych i schizoidalnych oraz wypracowania odpowiednich strategii ich leczenia, natomiast amerykańska poświęca uwagę opisaniu źródeł zaburzeń seksualnych i zaburzeń osobowości, szczególnie zaburzeń z pogranicza nerwicy i psychozy. Przy okazji wyjaśniania genezy i mechanizmu kształtowania się zaburzeń, autorzy zazwyczaj formułują własną koncepcję rozwoju aparatu psychicznego. Za najbardziej znaczące, z różnych powodów, uznać należy koncepcje rozwoju W. R. D. Fairbairna, M. Mahler i D. Winnicotta, w których freudowskie „koleje losu popędów" zostały zastąpione modelem opartym na zmiennych „kolejach relacji z obiektem", czyli zależności i niezależności dziecka od matki.
Rozwój internalizowanych relacji z obiektem, będących pochodną rzeczywistej i wyobrażeniowej relacji dziecka z matką , Fairbairn (1952) przedstawił w trzech następujących po sobie podstawowych fazach:
· pełnej zależności,
· ąuasi-niezależności,
· oraz dojrzałej zależności.
Pierwsze stadium, zwane okresem niedojrzałej zależności, obejmuje najwcześniejsze miesiące życia dziecka, czas całkowitej jego bezradności i zależności od matki. Gdy dziecko pozostaje z matką w stanie pełnej fuzji, wówczas zachodzi proces pierwotnej identyfikacji, w postaci inkorporacji, czyli brania do wewnątrz tego, co pochodzi od obiektu i zlewania się z self. Proces ten rozpoczął się już w okresie płodowym i wiąże się z doświadczaniem przez dziecko poczucia bezpieczeństwa, będącego podstawą relacji z zaspokajającą matką. Przy optymalnej frustracji dążeń libidalnych dziecka, struktura intrapsychiczna dająca poczucie bezpieczeństwa i stałości umacnia się, co pozwoli na zapoczątkowanie procesu wyłaniania się self.
W stadium niedojrzałej zależności Fairbairn (1952) wyróżnił dwa podokresy: wczesno- i późnooralny.
Okres wczesnooralny, zwany też preambiwalentnym, przebiega wtedy, gdy dziecko pozostaje w relacji z piersią matki (tzw. obiekt częściowy), a agresja nie została jeszcze wyodrębniona z libido. Choć w okresie tym dominują dążenia libidalne, to ich skutkiem jest destrukcja, bowiem działania dziecka - ssanie, połykanie - prowadzi do znikania self-obiektu. Stan ten jest źródłem konfliktu: jak kochać, nie niszcząc miłością - który leży u podłoża pozycji schizoidalnej.
Okres późnooralny, ambiwalentny - gdy dziecko pozostaje w relacji z matką-z-piersiaf, gdy pojawiają się tendencje do gryzienia, wskazujące na dążenia agresywne, których celem jest zniszczenie. Teraz nie tylko libido, ale też agresja mogą być kierowane do obiektu. W konsekwencji dziecko staje wobec dylematu: jak kochać bez niszczenia nienawiścią. Dylemat ten jest charakterystyczny dla pozycji depresyjnej.
W stadium drugim, ąuasi-niezależności (zwanym też przejściowym), dominuje identyfikacja z obiektem, ale jednocześnie pojawia się proces stopniowego separowania i różnicowanie self od obiektów. Wprawdzie przejście od całkowitej zależności od obiektu do zupełnej autonomii jest niemożliwe, to jednak, aby osiągnąć większą dojrzałość self, jednostka musi zrezygnować zarówno z zależnościowych relacji z rodzicami, jak również z więzi z kompensacyjnymi, zapewniającymi poczucie bezpieczeństwa, obiektami wewnętrznymi. Generalnie, w tym momencie rozwoju struktury intrapsychicznej dziecka dominuje konflikt między progresywnymi dążeniami do niezależności od obiektu a regresywnym dążeniem do utrzymania postawy identyfikacji i zależności od rodziców. Oba dążenia wywołują lęk: to pierwsze lęk przed izolacją i odrzuceniem, a to drugie lęk przed pochłonięciem przez obiekt. W zależności od stopnia nasilenia tego przejściowego konfliktu oraz intensywności związanych z nim lęków, dochodzi do uaktywnienia przez ...
makaronowo