zasady.doc

ZASADY PROCESU KARNEGO
by Justin Credible

1.       Znaczenie zasad procesu karnego

Doniosłość zasad procesu karnego jest w literaturze wyjaśniana następującymi powodami:
- uzasadnienie historyczne – zasady jako hasła, postulaty do realizacji w celu reformy procesu karnego (niezawisłość sędziowska, jawność, prawo do obrony) – wskazanie na genezę zasad procesu, obecnie znajdują one miejsce w konstytucjach
- walory naukowe konstrukcji zasad – pozwala ona na uporządkowanie nawet najbardziej skomplikowanych instytucji prawnych, pozwalają na porównanie systemów procesowych, uwydatnianie zmian ewolucyjnych prawa, w powiązaniu ze zmianami społeczno-gospodarczymi
- usprawnienie procesu dydaktycznego – zwięzłe przedstawianie instytucji procesowych
- praktyczne względy formułowania zasad – dostarczają podstaw dla formułowania określonych dyrektyw interpretacyjnych, zapełniają luki konstrukcyjne, wyznaczają racjonalną pracę legislacyjną
 

2.       Pojęcie zasad procesu karnego

Dwojakie rozumienie zasad procesu w literaturze:
- dyrektywy (postulowane wzorce) – postulaty pod adresem ustawodawcy, rozumiane jako zasady-idee, określają rozwiązania o charakterze idealnym, nie przewidującym wyjątku – są to zasady w sensie abstrakcyjnym
- wiążąca zasada procesu wymaga odniesienia do oznaczonego systemu prawa procesowego, są to dyrektywy wynikające z oznaczonego systemu prawa procesowego – są to zasady procesowe w sensie konkretnym, odtworzonym.

Kryteria wyróżniające spośród norm prawnych danego systemu karnego prawa procesowego, tych które można zaliczyć do zasad procesu:
Brak jednomyślności w literaturze, niektórzy rozumieją zasady jako cechy procesu odróżniające go od innej formacji społeczno-politycznej. Według innych są to podstawowe idee prawne dla procesu karnego. Inni uznają za takie normy postępowania, która stanowi regułę dla procesu, ale także wyraża podstawowe jego założenia i przez fakt swego obowiązywania charakteryzuje dany proces. Teoria prawa za zasady w znaczeniu ścisłym uznaje normy danego systemu prawa pozytywnego, które mają charakter zasadniczy, sprowadza się to do czterech kryteriów:
- kryterium hierarchicznej nadrzędności norm (zasadniczy charakter mają normy konstytucyjne)
- kryterium nadrzędności treściowej (norma stwarzająca „rację” dla całej grupy norm)
- kryterium szczególnej roli spełnianej przez daną normę w ramach konstrukcji pewnej instytucji
- kryterium funkcjonalne (zwane kryterium doniosłości społecznej)

Dalsze wywody skryptu będą odnosiły się tylko do zasad w sensie konkretnym, zasad odtworzonych. Zasada stanowi normę prawa, może być wyraźnie oznaczona w obowiązujących przepisach lub też wyinterpretowana z nich.




Definicja Marszała -> Przez zasady należy rozumieć normy prawne:
- wypowiadające idee będące wyrazem panujących poglądów ideologiczno-społecznych
- ulegające zmianom na przestrzeni rozwoju historycznego prawa procesowego
- stanowiące podstawowe założenia i kształtujące dany model procesu karnego

Z tego ujęcia wynika, że zasadnicze cechy procesu karnego mogły być i były na przestrzeni historii kształtowane z określonego punktu widzenia co najmniej na dwa różne, często wykluczające się, sposoby. Ta możliwość alternatywnego ujęcia stanowi podstawę do wyróżnienia w doktrynie prawniczej przeciwstawnych sobie zasad (w sensie abstrakcyjnym). Ustawodawca musi dokonać wyboru między alternatywami, kierując się panującymi poglądami społeczno-ideologicznymi. Ustawodawca może przyjąć rozwiązania idealne, lecz może także zdecydować się na wskazanie pewnych wyjątków od przyjętej reguły, dopuszczalnych w zakresie przewidywanym przez ustawę. Czasami mówi się o zasadzie dominującej i zasadzie uzupełniającej.

W literaturze dzieli się zasady na skodyfikowane i nieskodyfikowane.
 

3.       System zasad procesu karnego

Marszał ujmuje zasady procesu karnego w sposób syntetyczny (tj. skupiając w zasadzie wszystkie istotne składniki danej zasadniczej normy prawnej i jej następstwa). Ujęcie analityczne występuje wtedy kiedy niektóre składniki lub bezpośrednie następstwa normy wyrażającej zasadę postępowania traktuje się jako samodzielne zasady procesowe.

Klasyfikacja zasad:
- kryterium ogólności – naczelne zasady pierwszego (zasady ustrojowe i funkcjonalne – kinetyczne, dynamiczne) i naczelne zasady drugiego stopnia (zasady ogólnoprawne, sprawiedliwości, stałości prawnej, nieformalizmu itd.)
- inne próby klasyfikacji – zasady ogólnoprawne, zasady procesu: ustrojowo-organizacyjne, ściśle procesowe (dynamiczne).
Zasady ogólnoprawne nie stanowią specyficznych cech odnoszących się wyłącznie do procesu karnego (oprócz zasady humanitaryzmu)

Zasady ustrojowo-organizacyjne:
- zasada prawa do sądu
- zasada udziału czynnika społecznego w procesie karnym
- zasada niezawisłości sędziowskiej
- zasada kolegialności sądu
- zasada bezstronności

Zasady ściśle procesowe (na podstawie kryterium funkcjonalności):
- związane ze wszczęciem procesu karnego:
a) zasada oficjalności (ścigania z urzędu)
b) zasada legalizmu
c) zasada skargowości
- zasady dotyczące postępowania dowodowego
a) zasada prawdy
b) zasada bezpośredniości
c) zasada koncentracji materiału dowodowego
d) zasada swobodnej oceny dowodów
- zasady dotyczące formy i sposobu prowadzenia postępowania
a) zasada kontradyktaryjności
b) zasada jawności
c) zasada rzetelnego procesu
d) zasada ustności
e) zasada kontroli
- zasady dotyczące sytuacji prawnej oskarżonego w procesie:
a) zasada domniemania niewinności oskarżonego
b) zasada prawa do obrony oskarżonego
 

4.       Zasada humanitaryzmu

Zasada ta wymaga, aby każdy człowiek, zwłaszcza w kontaktach z organami państwa, był traktowany w sposób odpowiadający godności ludzkiej. Umocniona została przepisami Konstytucji RP i prawa międzynarodowego (Konwencja Europejska, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Konwencja ONZ przeciwko torturom oraz innym formom nieludzkiego traktowania).

Art. 30 Konstytucji RP: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”, art. 40 „Nikt nie może być poddany torturom, ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje się stosowania kar cielesnych”

W dyrektywie tej mieszczą się więc następujące zakazy:
- stosowania tortur
- nieludzkiego traktowania – zakaz lekceważenia godności człowieka i ogólnych wymagań przez nią wyrażanych
- poniżającego traktowania – naruszenie godności człowieka, przez pogardzanie, upokarzanie, doprowadzenie do stanu bezwolności, podejmowania decyzji wbrew jej woli
- zakaz dyskryminacji – ze względu na jakiekolwiek przyczyny (płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne, pochodzenie narodowe, społeczne, przynależność narodowa, urodzenie itd...) – art. 32 Konstytucji RP

Kodeks Karny w art. 3 stwierdza, że „kary i inne środki przewidziane w tym kodeksie stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka”.
 

5.       Zasady ustrojowo organizacyjne procesu karnego

ZASADA PRAWA DO SĄDU – oznacza z jednej strony prawo jednostki dostępu do sądu, a z drugiej strony wymaga, aby sprawę rozpoznał ustanowiony przez ustawę właściwy, niezależny i bezstronny sąd. Zasada wyrażona była już w Konstytucji Marcowej, prawa tego nie wypowiadała Konstytucja PRL, po 89 roku TK wyniósł tą zasadę z zasady demokratycznego państwa prawnego. Istotną rolę w kształtowaniu się zasady prawa do sądu miały konwencje: MPPOiP oraz EKPCZPiPW.
Przepisy te były interpretowane jako wymagania, by sprawy jednostki były rozstrzygane przez sąd właściwy, niezawisły, bezstronny i ustanowiony przez ustawę. Nie mógł być to sąd będący sądem (trybunałem) tylko z nazwy. Orzecznictwo ustaliło, iż sądem jest organ odpowiadający następującym kryteriom:
- niezależny od egzekutywy i od stron postępowania
- złożony z sędziów, którzy nie mogą być w każdej chwili odwołani przez organ nominujący
- przy istnieniu gwarancji praworządności postępowania
Sąd miał być ustanowiony przez ustawę – zakaz tworzenia sądów wyjątkowych, właściwych ex post.
Sąd ma być niezawisły – niezależny od władzy wykonawczej, od stron
Sąd ma być bezstronny – nie może identyfikować się z interesami tylko jednej strony i za tym ma przemawiać ukształtowanie jego składu.
Reguły te dotyczą tylko postępowania sądowego, nie obejmują postępowania przygotowawczego.
Początkowo przepisy te nie były interpretowane jako dające gwarancje dostępu do sądu. Obecnie jednak organy strasburskie uznały, że prawo dostępu do sądu, choć nie wyrażone w przepisach, stanowi ich element składowy.
Zasada prawa do sądu przyjęta jest powszechnie w państwach demokratycznych, w dwóch ujęciach, w jednych dopuszcza się powierzanie funkcji orzecznictwa organom niesądowym (administracyjnym, arbitrażowym) przy założeniu, że od orzeczeń tych organów przysługuje odwołanie do sądu -> kraje skandynawskie, anglosaskie. Drugie ujęcie zakasuje konstytucyjnie powierzania funkcji orzecznictwa ciałom niesądowym, chyba że zapewniona jest pełna kontrola sądowa nad tymi orzeczeniami -> RFN.
Konstytucja RP wyraża dwa zasadnicze przepisy w przedmiocie zasady prawa do sądu.
art. 45 ust. 1 – „Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”, art. 77 ust 2. „Ustawa nie może nikomu zamykać drogi sądowej dochodzenia naruszonych wolności lub praw, otwierając drogę sądową każdej jednostce w razie naruszenia jej wolności i praw”. Przyjęta jest zasada odrębności sądów i trybunałów oraz sądowego wymiaru sprawiedliwości i instancyjności postępowania.

ZASADA UDZIAŁU CZYNNIKA SPOŁECZNEGO W PROCESIE KARNYM
Zasada jest wyrazem demokratyzmu, jest formą udziału obywateli w zarządzaniu państwem, współdecydowania o istotnych sprawach innych obywateli. Można ją wyrazić jako dyrektywę nakazującą rozstrzyganie indywidualnych spraw obywateli z udziałem przedstawicieli społeczeństwa. Czynnik społeczny = nieurzędnik. Udział czynnika społecznego w procesie może przejawiać się:
- w składzie organu wydającego rozstrzygnięcia
- w udziale w procesie podmiotów reprezentujących interes społeczny (przedstawiciel społeczny art. 90 i nast. Kpk)
- w dostępie obywateli do odbywanych publicznie rozpraw (łączy się to z zasadą jawności)
Podstawowe znaczenie ma udział czynnika społecznego w składzie organu rozstrzygającego, można wyodrębnić następujące modele:
- organy sądowe złożone wyłącznie z urzędników
- organy sądowe złożone wyłącznie z czynnika społecznego
- organy sądowe złożone częściowo z jednych i drugich
Rozwiązanie urzędnicze: fachowość, centralizm władzy, możliwość popadania urzędasów w rutynę, brak należytej społecznej oceny rozstrzyganych sytuacji konfliktowych.
Rozwiązanie społeczne: demokratyzm postępowania, lepszą ocenę rozstrzyganego konfliktu, popartą doświadczeniem życiowym przedstawicieli różnych środowisk zawodowych, brak należytego przygotowania zawodowego czynnika społecznego, nieznajomość prawa, bierność.
Udział czynnika społecznego w składzie organów orzekających może przybrać postać:
- sądu przysięgłych (wykształcony w Wielkiej Brytanii, sprowadzony na kontynent przez rewolucję we Francji, czynnik społeczny tworzy radę przysięgłych która wydaje werdykt co do winy lub niewinności oskarżonego, sędzia zawodowy przewodniczy w rozprawie, stosuje prawo, wymierza karę. Ława przysięgłych obraduje bez udziału sędziego – oddzielenie sędziego prawa od sędziego faktu. Szeroki demokratyzm w postępowaniu sądowym, niekiedy jednak padają przypadkowe rozstrzygnięcia. Dlatego nie recypowano go w państwach Europy Środkowej i Wschodniej – także czynniki polityczne za PRLu)
- sądu ławniczego (ławnik jest zarówno sędzią faktu jak i sędzią prawa, równoprawnym z sędzią zawodowym)
Konstytucja RP mówi, iż „Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa” -> reprezentuje opcję udziału obywateli w sprawowaniu sprawiedliwości, nie rozstrzyga jednak formy tego udziału. Prawo o ustroju sądów powszechnych i kpk mówi iż udział czynnika społecznego w rozstrzyganiu spraw karnych przez sądy pozostaje regułą. Ławnicy pochodzą z wyboru, wybierani są przez rady gmin, których obszar jest objęty właściwością sądów okręgowych i rejonowych, w głosowaniu tajnym. Kandydatów na ławników zgłaszają radom gmin prezesi sądów, stowarzyszenia, organizacje i związki zawodowe, zarejestrowane na podstawie przepisów prawa oraz co najmniej 25 obywateli mających czynne prawo wyborcze. Zasadę udziału ławników w składach sądu zastosowano do sądów działających w pierwszej instancji, ławnicy biorą udział w składach sądu wraz z sędziami zawodowymi. Regułą jest 1 sędzia + dwóch ławników.
Krytyka systemu ławniczego: niska aktywność ławników, uchylanie się ławników od obowiązków, system wyłaniania ławników

ZASADA NIEZAWISŁOŚCI SĘDZIOWSKIEJ
Jest to także zasada konstytucyjna. Kształtuje wymiar sprawiedliwości jako odrębną i szczególną funkcję państwową. Konstytucja RP mówi iż „sędziowie w sprawowaniu swego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji i ustawom”, podobnie uregulowanie dotyczy sędziów TS. Jeśli chodzi o sędziów TK to podlegają tylko Konstytucji. Zasada niezawisłości stanowi dyrektywę nakazującą sędziemu orzekania na podstawie Konstytucji RP, ustaw i swego wewnętrznego przekonania, nikt oprócz ustawodawcy nie może wpływać na sędziego w sprawowaniu przez niego wymiaru sprawiedliwości. Składa się z dwóch członów:
- niezawisłości
- podległości ustawom i Konstytucji – wynika stąd zobowiązanie do przestrzegania Konstytucji i ustaw. Nie wynika natomiast z tego nakaz stosowania przez sędziego przepisów niższego rzędu. Powinien je stosować, jeżeli są zgodne z ustawami.
Niezawisłość oznacza orzekanie według wewnętrznego przekonania sędziego, nikt nie może go zastępować w sprawowaniu funkcji, ani wpływać na niego w zakresie rozstrzygania spraw. Sędzia powinien być wolny od wpływu czynnika zewnętrznego w całym przebiegu procesu karnego. Sędzia ma obowiązek samodzielnie dokonywać wykładni przepisów oraz rozstrzygać o wartości i wiarygodności dowodów. Niezawisłość sędziowska oznacza:
- zakaz wywierania jakiegokolwiek wpływu na sędziego co do kierunku rozpoznania sprawy lub treści orzeczeń, które ma wydać
- niezależność w rozstrzyganiu nasuwających się wątpliwości dotyczących zarówno faktycznego, jak i prawnego stanu sądzonej sprawy
- niezależność w wydawaniu wszelkich rozstrzygnięć w toku postępowania, jak i orzeczenia kończącego postępowanie
- brak odpowiedzialności karnej i dyscyplinarnej sędziego za orzeczenia wydane zgodnie z własnym sumieniem, w granicach swobodnej oceny dowodów i na podstawie przepisów ustawy.
Sędzia jest związany ogólnie przyjętymi regułami wykładni i zasadami logicznego myślenia. Ustawy, którym podlega sędzia, decydują o zakresie wyznaczającym zakres niezawisłości sędziowskiej:
- sędziego nie obowiązują rozstrzygnięcia innego sądu zapadłe w innej sprawie, chyba że są to orzeczenia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny
- sąd ponownie sprawę rozpoznający jest związany zapatrywaniem prawnym i wskazaniami sądu odwoławczego co do dalszego postępowania
- w razie rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego związanego z określoną sprawą uchwała SN jest w danej sprawie wiążąca
- uchwały SN nie związane z konkretną sprawą, rozstrzygające kwestie prawne wywołujące rozbieżności w orzecznictwie, jeśli stanowią zasadę prawną to posiadają pewien zakres obowiązywania. Niezawisłość sędziego nie dotyczy sfery administracji sądowej, dotyczy wyłącznie sfery jurysdykcji.
Aby dyrektywa niezawisłości nie była tylko czystą deklaracją, potrzebne są gwarancje. Rozróżnia się gwarancje ustrojowe i procesowe.
Gwarancje ustrojowe:
- odpowiedni poziom etyczno-moralny (nieskazitelny charakter)
- odpowiednie przygotowanie zawodowe pozwalające na samodzielne prowadzenie procesu karnego i rozstrzyganie
- stałość zawodu sędziowskiego – brak obawy o przyszłość zawodową
- niepołączalność stanowiska sędziego z innym zawodem, by nie można było wpływać na niego z tytułu drugiego zatrudnienia lub zawodu
-  niezależność materialna
- immunitet sędziowski
- samorządność sędziowska
Eliminowanie wpływu administracji na sędziów i ich odwołanie dokonano w 1990 przez:
- ustanowienie Krajowej Rady Sądownictwa
- usunięcie możliwości odwołania sędziego z powodu niedawania „rękojmi wykonywania zawodu sędziego”
- przyznanie samorządom sędziowskim prawa do wysuwania kandydatów na sędziego.
Gwarancje procesowe:
- kolegialność składu sędziowskiego
- jawność rozpraw
- swobodna ocena dowodów
- tajność narady sędziowskiej

ZASADA KOLEGIALNOŚCI SĄDÓW
Wyraża ona dyrektywę, by rozstrzygnięcia sądu wydawane były kolegialnie. Jej przeciwieństwem jest jednoosobowy skład sądu.
Walory kolegialności: demokratyzm, wszechstronniejsze rozpoznanie sprawy, zmniejszenie niebezpieczeństwa niedokładności lub błędów, kolegialność wzmacnia także autorytet organu, decyzja kolegialna ma większą wagę moralną dla stron i dla społeczeństwa, zwiększa niezawisłość organu. Zasada ta odnosi się do sądów, nie dotyczy organów ścigania karnego.
Sądy karne powszechne zarówno w pierwszej, jak i drugiej instancji orzekają w składzie trzyosobowym. Niekiedy w pięcioosobowym. Wyjątkowo skład sądu może być jednoosobowy, np. w postępowaniu uproszczonym, wyjątkowo też sąd okręgowy w drugiej instancji może orzekać jednoosobowo.

ZASADA BEZSTRONNOŚCI
Dyrektywa w myśl której organy procesowe są zobowiązane do zachowania bezstronnego stosunku do sprawy i uczestników procesu. Mieści się w tym zakaz stronniczości, tj. sprzyjania jednej ze stron i odnoszenia się z niechęcią do drugiej. Zasada ta dotyczy wszystkich sędziów sądów powszechnych, wojskowych, administracyjnych jak i sędziów SN. Gwarancją obiektywizmu organu procesowego jest instytucja wyłączenia sędziego, przewidziana przepisami prawa procesowego. Są to dwie grupy przepisów: pierwsza to wyłączenie z mocy prawa, przewidziane w art. 40 kpk. Drugą grupę stanowi wyłączenie na wniosek, kiedy istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie. Zasada ta odnosi się także do innych organów państwowych występujących w sprawie, obejmuje oskarżyciela publicznego jak i organy postępowania przygotowawczego. Twierdzenie to znajduje oparcie w przepisach o wyłączeniu prokuratora, osób prowadzących postępowanie przygotowawcze oraz do innych oskarżycieli publicznych, po drugie w art. 4 kpk w myśl którego organy prowadzące postępowanie są zobowiązane badać i uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego. Przejawia się także w zakresie zbierania i przedstawiania dowodów. Organy procesowe posiadają inicjatywę dowodową (mogą w miarę potrzeby i możliwości wprowadzać i przeprowadzać dowody z własnej inicjatywy bez oczekiwania na wniosek pokrzywdzonego czy oskarżonego). Ma to istotne znaczenia dla sądu, który nie jest związany tym, o co wniosą strony, sąd może i powinien sam z własnej inicjatywy wyświetlić okoliczności sprawy. Oskarżyciel publiczny ma prawo wnieść środek odwoławczy także na korzyść oskarżonego, choć występuje po stronie oskarżenia.
 

6.       Zasady ściśle procesowe: zasady związane z wszczęciem procesu karnego

ZASADA OFICJALNOŚCI (ŚCIGANIA Z URZĘDU)

Rys historyczny: Historycznie najwcześniejszą formą było ściganie sprawcy przestępstwa przez pokrzywdzonego lub jego krewnych. Brak było różnic pomiędzy karnymi a cywilnymi skutkami czynu. Stąd nie było zróżnicowania na proces karny i cywilny. Sprawca, który zapłacił pokrzywdzonemu lub jego rodzinie odszkodowanie nie był w centrum zainteresowania społeczeństwa, nie istniała potrzeba ingerencji w te sprawy. W miarę wzrostu zainteresowania ogółu w zwalczaniu przestępstw, kiedy kara nabiera charakteru publiczno-prawnego, na organach państwa spoczął obowiązek ścigania przestępstw. Nastąpiło odejście od samopomocy obywateli. Jednym z zadań państwa stało się ochranianie poszczególnych obywateli, ale także zapewnienie przestrzegania porządku prawnego ustalonego przez przedstawicieli społeczeństwa. Naruszenie porządku prawnego – popełnienie przestępstwa, wymaga akcji ze strony organów ścigania karnego. Państwo przez swoje organy przejęło na siebie obowiązek ścigania sprawców przestępstw z oskarżenia publicznego, pozostawiając pokrzywdzonemu jedynie inicjatywę w tym zakresie, co do przestępstw wnioskowych. Ściganie przestępstw z urzędu stało się monopolem państwa. Do niedawna pokrzywdzony i sprawca byli pozbawieni wpływu na toczące się postępowanie poprzez porozumiewanie się ze skutkiem dla jego biegu o czyny ścigane z oskarżenia publicznego, zwłaszcza w sprawach o przestępstwa drobniejsze. Monopol państwa należało więc uznać za idący za daleko. Toczące się postępowanie wbrew życzeniom pokrzywdzonego nie zawsze może być społecznie słuszne i pożądane. W obecnym kpk odstępuje się od monopolu ścigania przestępstw z oskarżenia publicznego przez państwo. Kodeks wprowadza szerego regulacji pozwalających na porozumienie się sprawcy z pokrzywdzonym co do dalszego losu postępowania karnego w ramach postępowania mediacyjnego lub poza nim, ze skutkiem w postaci wniosku prokuratora o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy lub dowolnego poddania się karze. Obowiązujący kpk umożliwia również pokrzywdzonemu wniesienie aktu oskarżenia w razie odmowy wszczęcia lub umorzenia postępowania przez prokuratora.

Zasada ścigania z urzędu polega na tym, że ściganie przestępstw odbywa się przez organy państwa niezależnie od woli i zachowania pokrzywdzonego lub innego podmiotu albo od zgody lub zezwolenia określonej władzy, a zatem państwo za pomocą swoich organów ściga przestępstwa z urzędu (ex officio) – jest to więc zasada oficjalności.

Organy ścigania: prokurator lub Policja
Rozpoczęcie ścigania, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, tj. gdy fakty wzbudzają w organie ścigania podejrzenie, że popełniono przestępstwo. Organ wszczyna wówczas postępowanie z własnej inicjatywy bez konieczności jakiegokolwiek oświadczenia pokrzywdzonego lub innej osoby, np. zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Organ otrzymując informację o popełnieniu przestępstwa ze źródeł własnych lub środków masowego przekazu nie może wstrzymywać się od ścigania.
Ustawodawca uznaje prymat interesu państwowego nad interesem poszczególnych osób, wyrażającym się w nieściganiu przestępstwa i nieujawnianiu go. Taki interes może być wyraźnie przewidziany w ustawie jako wyjątek. Zasada oficjalności odnosi się do całego przebiegu postępowania.

Jeżeli ustawa karna nie przewiduje ścigania konkretnego przestępstwa na wniosek lub z oskarżenia prywatnego, to wówczas ma zastosowanie reguła ścigania z urzędu -> „Organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia je od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy” art. 9 kpk. Warunkowe ściganie z urzędu:
- kiedy ściganie jest uzależnione od zezwolenia odpowiedniego organu (np. sądu dyscyplinarnego)
- ściganie na wniosek (unormowane jest w art. 12 kpk – warunkuje możliwość wszczęcia postępowania z powodu popełnionego przestępstwa ściganego na wniosek, określonego w kk, złożenie wniosku jest uprawnieniem a nie obowiązkiem. Organ ścigania jednak jest zobowiązany pouczyć osobę uprawnioną o przysługującym mu uprawnieniu). Złożony wniosek o ściganie niektórych tylko sprawców przestępstwa upoważnia do ścigania także współsprawców, podżegaczy i pomocników oraz innych osób, których przestępstwo pozostaje w ścisłym związku z przestępstwem sprawcy określonego we wniosku, o czym należy uprzedzić składającego wniosek. Wyjątek w tym zakresie stosuje się do osób najbliższych, warunkiem ich ścigania są wnioski imienne. W razie śmierci pokrzywdzonego wniosek o ściganie mogą złożyć osoby najbliższe, a w wypadku ich braku lub nieujawnienia – prokurator. Wszczęcie postępowania bez wniosku stanowi przeszkodę procesową, lecz wada ta może ulec konwalidacji przed wydaniem wyroku w I instancji na skutek złożenia wymaganego wniosku o ściganie. Złożenie wniosku powoduje ex lege, że odtąd postępowanie toczy się z urzędu. Wniosek może być cofnięty w postępowaniu przygotowawczym za zgodą prokuratora, w sądowym za zgodą sądu, ale tylko do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej. Cofnięcie nie może dotyczyć przestępstwa zgwałcenia. Ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne.)

W ramach ścigania na wniosek można wyróżnić trzy zasadnicze grupy w zależności od podmiotu uprawnionego do złożenia wniosku:
- pokrzywdzony
- organ opieki społecznej lub właściwa instytucja
- dowódca jednostki wojskowej (prokurator może ścigać, jeśli uzna że wymagają tego względy dyscypliny wojskowej)
Ściganie na wniosek pokrzywdzonego występuje w dwóch odmianach:
- ściganie bezwzględnie wnioskowe – ma miejsce, gdy przestępstwo podlega ściganiu na wniosek bez względu na osobę sprawcy przestępstwa (np. zgwałcenie)
- ściganie względnie wnioskowe  - ma miejsce, gdy zasadniczym trybem ścigania danego przestępstwa jest ściganie z urzędu, natomiast niektóre kategoria sprawców tych przestępstw są ścigane na wniosek, jeżeli zachodzą pewne określone w ustawie stany, z reguły stosunek bliskości między pokrzywdzonym a sprawcą (np. kradzież)

Ściganie z oskarżenia prywatnego – ściganie następuje z inicjatywy pokrzywdzonego na skutek wniesienia skargi prywatnej, od tego czasu pokrzywdzony staje się oskarżycielem prywatnym. Prokurator może ingerować w takie postępowanie z powodu istnienia interesu społecznego, podobnie ingerować może sędzia rodzinny à następuje wtedy nawrót do zasady ścigania z urzędu.




ZASADA LEGALIZMU

Należy odróżnić od zasady praworządności!!! Zasada legalizmu w procesie karnym polega na obowiązku ścigania przestępstw ściganych z urzędu. Obowiązek ten wynika przede wszystkim z prawa karnego materialnego. Skoro sprawca naruszył porządek prawny to musi ponieść konsekwencje swojego czynu, przywołuje się tutaj także zasadę równości à organy państwa nie mogą dokonywać wyboru między ściganiem a nieściganiem sprawcy przestępstwa, kierując się zasadą celowości. Zasada ta sprzyja poczuciu sprawiedliwości. Przeciwieństwem legalizmu jest oportunizm polegający na uprawnieniu do ścigania przestępstw, kiedy organowi ścigania karnego umożliwia się ocenę celowości ścigania karnego.

W literaturze wyodrębnia się oportunizm właściwy i oportunizm niewłaściwy.
Właściwy wiąże się z sytuacjami interesu społecznego bez względu na wagę przestępstwa, gdy zachodzi swoista kolizja interesów społecznych. Oportunizmem niewłaściwym są sytuacje, kiedy odstępuje się od ścigania tylko ze względu na małą wagę przestępstwa. Uzasadnienie sprowadza się do trzech następujących motywów:
- błahości spraw co pociąga za sobą niecelowość i duże koszty procesu
- angażowanie poważnej machiny karnego wymiaru sprawiedliwości w sprawach błahych stwarzałoby poczucie dysproporcji i obniżałoby jego powagę
- stosowanie represji karno-sądowej za czyny o znikomej szkodliwości społecznej, mijałoby się z celem kary
Zaniechanie ścigania karnego z powodu znikomości społecznej szkodliwości czynu jest wynikiem definicji przestępstwa, którym jest tylko czyn o szkodliwości społecznej większej niż znikoma.
W Polskim procesie karnym obowiązuje zasada legalizmu z pewnymi wyjątkami na rzecz oportunizmu (art. 10 kpk):
Organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia – o czyn ścigany z urzędu. Z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo.

W ścisłym związku z zasadą legalizmu pozostaje obowiązek zawiadamiania o przestępstwie ściganym z urzędu (denuncjacja). Obowiązek jest usankcjonowany odpowiedzialnością karną z art. 240 KK obejmującą obowiązek denuncjacji przestępstw w nim wymienionych. W pozostałych przypadkach obowiązuje art. 304 kpk, nie sankcjonowany odpowiedzialnością karną, lecz społeczną (? A co to do cholery jest??). Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz do czasu przybycia organu powołanego do ścigania lub wydania przez niego stosownego zarządzenia nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa à sankcjonowane to odpowiedzialnością karną z art. 231 kk.

Dodatkowe uregulowania zapewniające realizację zasady legalizmu:
- instytucja zażalenia do sądu na postanowienie o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia oraz na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego
- zażalenie do prokuratora na bezczynność organu ścigana, jeżeli w ciągu 6 tygodni zawiadamiający nie zostanie powiadomiony o odmowie wszczęcia lub o wszczęciu postępowania przygotowawczego.
- zakaz odmowy przyjęcia denuncjacji
- sąd rozstrzyga problem powinności wniesienia przez prokuratora aktu oskarżenia w razie istnienia odpowiednich podstaw w zebranym materialne dowodowym, w sytuacji różnicy zdań między prokuratorem a pokrzywdzonym co do tego czy takie podstawy istnieją w konkretnej sprawie w świetle zebranego materiału dowodowego. Teoria zna dwa rozwiązania – system wymuszenia skargi publicznej (RFN) oraz system skargi subsydiarnej (polski kpk). Można wnieść...