Dział IV
Uczestnicy Procesu Karnego
Rozdział I
Pojęcie Uczestnika Procesu Karnego
Przez uczestnika procesu karnego rozumie się podmiot, który bierze udział w procesie karnym w roli, jaką wyznacza mu prawo karne procesowe. Z tego określenia wynika, że uczestnikiem procesu karnego jest tylko taki podmiot, którego rola w procesie karnym jest określona, to znaczy, że prawo nakłada na ten podmiot określone obowiązki lub przyznaje oznaczone uprawnienia. Takim podmiotem jest organ procesowy (sąd, prokurator, Policja itp.), oskarżony, świadek. Z reguły te podmioty swym zachowaniem wpływają na bieg procesu karnego.
Spośród uczestników procesu karnego wyróżnia się powszechnie następujące kategorie: 1) organy procesowe, 2) strony procesowe, 3) przedstawiciele procesowi stron, 4) rzecznicy interesu społecznego, 5) pomocnicy procesowi, 6) osobowe źródła dowodowe, 7) pozostali uczestnicy procesowi.
Rozdział II
Organy prowadzące proces karny
§ 1. Uwagi wstępne
Organem procesowym jest organ państwowy, któremu z mocy przepisów powierzono występowanie w procesie karnym w wyznaczonej roli. Można je podzielić na organy kierujące procesem i organy współdziałające. Organ kierujący procesem jest organem prowadzącym proces na określonym jego etapie (dokonuje czynności procesowych i wydaje wiążące decyzje procesowe). Organem współdziałającym jest organ państwowy, który występując w procesie, współdziała z organem kierującym procesem. W poszczególnych stadiach procesowych możemy wyróżnić:
1) w postępowaniu przygotowawczym:
- organy prowadzące śledztwo lub dochodzenie
- organy nadzoru (prokurator)
2) w postępowaniu rozpoznawczym (głównym):
- organem kierującym procesem jest sąd; poza posiedzeniami i rozprawą – prezes sądu
- organem współdziałającym jest oskarżyciel publiczny
3) w postępowaniu wykonawczym w charakterze organu procesowego występują podmioty wymienione w art. 2 KKW
Charakter organu, który kieruje procesem, ma istotne znaczenie (czy korzysta z niezawisłości czy nie). Regułą jest, że postępowanie rozpoznawcze prowadzi sąd, natomiast co do postępowania przygotowawczego możliwe są dwa rozwiązania:
1) organem prowadzącym proces jest organ ścigania karnego (pozasądowy):
- ma pełną autonomię uprawnień
- sąd lub sędzia śledczy ma w mniejszym lub większym stopniu uprawnienia do dokonywania czynności procesowych,
2) organem prowadzącym proces jest sędzia (śledczy, dochodźczy).
§ 2. Organy prowadzące postępowanie przygotowawcze
1. Ogólna charakterystyka
Wśród organów prowadzących postępowanie przygotowawcze coraz większe znaczenie uzyskuje Policja (prowadzi dochodzenie, w znacznym zakresie samodzielnie śledztwo). Prokurator w postępowaniu przygotowawczym jest organem mogącym prowadzić lub prowadzącym śledztwo lub dochodzenie (lub nadzoruje w zakresie w jakim sam nie prowadzi), a w postępowaniu sądowym występuje jako oskarżyciel publiczny.
2. Prokurator
Według obowiązującego stanu prawnego Prokuratura podlega Ministrowi Sprawiedliwości, który sprawuje funkcję Prokuratora Generalnego. Prokuraturę stanowią: Prokurator Generalny oraz podlegli mu prokuratorzy powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury. Zadaniem jest strzeżenie praworządności oraz czuwanie nad ściganiem przestępstw. Prokuratura zbudowana jest na następujących zasadach (zasady organizacyjne): 1) jednolitości (wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury w Polsce stanowią jedną organizacyjną całość), 2) centralizmu (wszystkie jednostki organizacyjne prokuratury podlegają jednemu naczelnemu organowi – Prokuratorowi Generalnemu), 3) hierarchicznego podporządkowania (jednostki organizacyjne prokuratury podlegają Prokuratorowi Generalnemu nie wprost, lecz za pośrednictwem jednostek organizacyjnych wyższego szczebla), 4) jednoosobowego kierownictwa (całością organów prokuratury, jak i każdą jej jednostką, kieruje zawsze jedna osoba), 5) niezależności (prokuratorzy w sprawowaniu swych funkcji są niezależni od terenowych organów administracji państwowej i samorządowej).
Problem ingerencji władzy wykonawczej (Prokurator Generalny = Minister Sprawiedliwości) w zakres ścigania przestępstw.
Prokurator przy wykonywaniu czynności określonych w ustawie, jest niezależny. Jest jednak obowiązany wykonywać zarządzenia, wytyczne i polecenia przełożonego prokuratora. Jeżeli polecenie dotyczy treści czynności w postępowaniu, prokurator może zażądać doręczenia mu polecenia na piśmie. Takie polecenia jest jednak wiążące.
Oprócz zasad organizacyjnych wyróżnia się następujące zasady działania prokuratury:
a) zasada legalizmu
b) zasada bezstronności
c) zasada działania z urzędu
d) zasada współpracy z innymi organami publicznymi i samorządowymi, organizacjami spółdzielczymi i społecznymi (obowiązek utrzymania z tymi podmiotami ścisłego kontaktu, szczególnie z organami gmin, Policji, kontroli państwowej,społeczeństwem)
e) zasada substytucji (prokurator wyższego rzędu może zlecić czynności prokuratorowi podwładnemu)
f) zasada dewolucji (każdy prokurator wyższego rzędu ma prawo przejąć do osobistego wykonania każdą czynność,która wg przepisów należy do prokuratora niższego rzędu)
g) zasada indyferencji (dla skuteczności czynności procesowych nie ma znaczenia, który z prokuratorów jej dokonuje)
h) zasada jednoosobowego dokonywania czynności (każda czynność prokuratorska jest dokonywana jednoosobowo)
Zasada dewolucji ma charakter bezwzględny. Inaczej jest z zasadami substytucji i indyferencji, które doznają pewnych ograniczeń, a mianowicie:
a) niektóre czynności procesowe wymagają, aby były spełniane przez prokuratora odpowiedniego stopnia służbowego (np. uprawnienie Prokuratora Generalnego do nadzwyczajnego wznowienia umorzonego postępowania przygotowawczego)
b) uprawnienia asesora p.o. prokuratora (Prokurator Generalny powierzył im na czas oznaczony nie dłuższy niż 2 lata pełnienie czynności prokuratorskich) są zawężone (taki asesor ma uprawnienia prokuratora z wyjątkiem: 1) udziału w postępowaniu przed sądem apelacyjnym i okręgowym, 2) sporządzania środków zaskarżenia i wniosków do Sądu Najwyższego oraz występowania przed tym sądem.
3. Policja i inne organy ścigania karnego
Terenowymi organami Policji są: 1) komendanci wojewódzcy Policji, 2) komendanci powiatowi (miejscy) Policji, 3) komendanci komisariatów Policji.
Policja w celu rozpoznania, zapobiegania i wykrywania przestępstw i wykroczeń wykonuje czynności dochodzeniowo-śledcze, operacyjno-rozpoznawcze oraz administracyjno-porządkowe. Uprawnienia Policji str. 151 podręcznik.
W razie niepodporządkowania się wydanym na podstawie prawa poleceniom organów Policji lub jej funkcjonariuszy, policjanci mogą zastosować następujące środki przymusu bezpośr.:
1) fizyczne, techniczne i chemiczne środki służące do obezwładniania bądź konwojowania osób oraz zatrzymywania pojazdów,
2) pałki służbowe,
3) wodne środki obezwładniające,
4) psy i konie służbowe,
5) pociski niepenetracyjne, miotane z broni palnej.
Gdy wymienione wyżej środki przymusu bezpośredniego okażą się niewystarczające lub ich użycie, ze względu na okoliczności danego zdarzenia, nie jest możliwe, policjant ma prawo użycia broni palnej wyłącznie w celach określonych w art.17 ust. 1 u. Policji.
Policja prowadzi postępowanie przygotowawcze w zakresie przewidzianym w ustawie, może wykonywać niektóre czynności pomocnicze w postępowaniu sądowym, jak również w sprawach o wykroczenia może wystąpić jako oskarżyciel publiczny.
Czynności operacyjno-rozpoznawcze podejmowane przez Policję w celu zapobieżenia, wykrycia, ustalenia sprawców, a także uzyskania i utrwalenia dowodów przestępstw umyślnych ściganych z oskarżenia publicznego, wymienionych w art. 19 u. Pol., gdy inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne, sąd okręgowy w drodze postanowienia może zarządzić kontrolę operacyjną (na pisemny wniosek Kom Głów Pol [odpowiednio komendanta wojewódzkiego Policji] po uzyskaniu pisemnej zgody Prokuratora Generalnego [odpowiednio właściwego miejscowo prokuratora]), która prowadzona jest niejawnie i polega na: 1) kontrolowaniu treści korespondencji, 2) kontrolowaniu zawartości przesyłek, 3) stosowaniu środków technicznych, umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pomocą sieć telekomunikacyjnych. Kontrola może być zarządzona na okres nie dłuższy niż 3 miesiące (możliwość przedłużenia na kolejne 3 miesiące, a w uzasadnionych przypadkach na czas oznaczony poza te okresy).
W przypadkach niecierpiących zwłoki, organy wnioskujące za zgodą właściwego prokuratora mogą zarządzić kontrolę operacyjną (jednocześnie wystąpić do właściwego sądu okręgowego o wydanie właściwego postanowienia. Brak postanowienia w ciągu 5 dni skutkuje wstrzymaniem kontroli i protokolarnym zniszczeniem materiału z niej uzyskanego).
W sprawach o przestępstwa z art. 19 ust. 1 u. Pol. w celu sprawdzenia uzyskanych wcześniej informacji o przestępstwie Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol po uzyskaniu pisemnej zgody właściwego prokuratora okręgowego może zarządzić na okresy j.w. czynności operacyjno-rozpoznawcze polegające na dokonywaniu w sposób niejawny nabycia, zbycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, ulegających przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie lub którymi obrót jest zabroniony, a także przejęciu lub wręczeniu korzyści majątkowej. W razie uzyskania dowodów pozwalających na wszczęcie lub mających znaczenie dla toczącego się postępowania karnego Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol przekazuje prokuratorowi wojewódzkiemu wszystkie zebrane podczas tych czynności materiały. Jeżeli zgromadzony materiał nie zawiera tego typu dowodów, podlega przechowaniu przez okres 2 miesięcy a następnie zniszczeniu
W celu udokumentowania przestępstw z art. 19 ust. 1 u. Pol. Kom Głów Pol lub Kom Woj Pol może zarządzić niejawne nadzorowanie wytwarzania, przemieszczania, przechowywania i obrotu przedmiotami przestępstwa (jeśli nie będzie to stanowić zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego). Jeżeli zgromadzony materiał nie zawiera tego typu dowodów, podlega przechowaniu przez okres 2 miesięcy a następnie zniszczeniu
Policja może także uzyskiwać, gromadzić i sprawdzać, przechowywać i przetwarzać informacje o obywatelach, w tym także tajne i poufne oraz dane o osobach podejrzanych.
Uprawnienia Policji w ramach procesu karnego przysługują także:
1) organom Straży Granicznej
2) organom Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego
3) innym organom przewidzianym w przepisach szczególnych (np. finansowym organom postępowania przygotowawczego, Żandarmerii Wojskowej).
§ 3. Sądy
1. Uwagi wstępne
W postępowaniu głównym organami rozstrzygającymi są sądy. Cztery kategorie sądów: 1) sądy powszechne (rejonowe, okręgowe, apelacyjne), 2) sądy administracyjne, 3) sądy wojskowe, 4) Sąd Najwyższy
2. Sądy powszechne
Sądy rejonowe – dla jednej lub większej liczby gmin w granicach tego samego województwa. W gminie może działać więcej niż jeden sąd rejonowy. Sąd okręgowy dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów rejonowych. Sąd apelacyjny – dla obszaru właściwości co najmniej dwóch sądów okręgowych.
Sprawy podlegające sądom są z reguły rozstrzygane przez sądy powszechne.
Sądy rejonowe – ze reguły są sądami I instancji (oprócz tego np. udzielają pomocy sądowej na żądanie innych sądów lub organów). Sądy okręgowe – zarówno I jak i II instancji (w stosunku do orzeczeń sądów rejonowych). Sądy apelacyjne – II instancji od orzeczeń i zarządzeń sądu okręgowego w ramach I instancji.
3. Sądy wojskowe
Są sądami szczególnymi. Istnieją sądy garnizonowe i sądy okręgowe.
4. Sąd Najwyższy
A. Organizacja Sądu Najwyższego
Dzieli się na izby: 1) Cywilną, 2) Karną, 3) Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, 4) Wojskową.
Na czele Pierwszy Prezes (kadencja – 6 lat) powoływany przez Prezydenta RP.
Pracami każdej z izb kieruje jeden z prezesów. W SN czynne jest Biuro Studiów i Analiz.
B. Środki nadzoru Sądu Najwyższego nad orzecznictwem sądowym
a. Ogólna charakterystyka
Nadzór SN dotyczy wyłącznie orzekania. Jego celem jest zapewnienie merytorycznej słuszności, zgodności z prawem i jednolitości orzecznictwa sądów i innych organów poddanych kontroli SN (dokonuje wykładni przepisów prawa).
Najczęściej spotykane podziały środków nadzoru SN:
a) instancyjne i pozainstancyjne
b) korygujące i profilaktyczne
c) konkretne (stosowane w konkretnej toczącej się sprawie) i ogólne
Do środków nadzoru pozainstancyjnego należą:
1) kasacja
2) wniosek o rozstrzygnięcie rozbieżności co do wykładni prawa
3) przekazanie do rozstrzygnięcia zagadnień związanych z konkretną sprawą, wymagających zasadniczej wykładni ustawy
4) wznowienie postępowania zakończonego przed SN lub przed sądem apelacyjnym.
b. Udzielenie wykładni przez Sąd Najwyższy
Można zaliczyć do pozainstancyjnych środków nadzoru sprawowanego przez SN.
W ramach udzielania wykładni przez SN można wyróżnić:
a) wykładnie udzielaną w konkretnej sprawie
b) wykładnię o charakterze abstrakcyjnym, nie związaną z konkretną sprawą
Ad. a)
Art. 441 KPK – sąd odwoławczy może przekazać SN zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni do rozstrzygnięcia, odraczając rozpoznanie sprawy
Art. 59 u. SN – jeżeli SN, rozpoznając kasację lun inny środek odwoławczy, poweźmie poważne wątpliwości co do wykładni prawa, może odroczyć rozpoznanie sprawy i przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów tego sądu.
Ad. b)
Jeżeli w orzecznictwie sądów powszechnych, sądów wojskowych lub SN ujawnią się rozbieżności w wykładni prawa, może być zgłoszony wniosek o ich rozstrzygnięcie SN w składzie 7 sędziów lub innym odpowiednim składzie (z wnioskiem może wystąpić Pierwszy Prezes SN, RPO, Prokurator Generalny). Jeżeli skład SN uzna, że przedstawione zagadnienie prawne wymaga wyjaśnienia, a rozbieżność – rozstrzygnięcia podejmuje uchwałę, w przeciwnym razie odmawia jej podjęcia lub umarza postępowanie.
Jeżeli skład 7 sędziów uzna, że znaczenie dla praktyki sądowej lub powaga występujących wątpliwości to uzasadniają przedstawia zagadnienie składowi izby, natomiast izba – składowi dwóch lub więcej izb, lub pełnemu składowi SN. Postanowienie o przedstawieniu zagadnienia prawnego, wniosek o podjęcie uchwały oraz uchwała SN wymagają pisemnego uzasadnienia. Uchwały pełnego składu SN, składu połączonych izb oraz składu całej izby z chwilą ich podjęcia uzyskują moc zasad prawnych. Skład 7 sędziów może postanowić o nadaniu uchwale mocy zasady prawnej. Odstąpienie od niej [zasady prawnej] wymaga rozstrzygnięcia przez pełny skład izby.
5. Samodzielność jurysdykcyjna sądu karnego
Sąd poza obowiązującymi przepisami, nie jest związany ani rozstrzygnięciem innego organu lub sądu co do faktów podlegających jego ustaleniom, ani opinią innego organu lub sądu co do wykładni stosowanego prawa i jego konsekwencji.
Art. 8 § 1 KPK „Sąd karny rozstrzyga samodzielnie wszelkie zagadnienia faktyczne i prawne i nie jest związany rozstrzygnięciem innego sądu lub innego organu”.
Ogólna reguła samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego doznaje ograniczeń wynikających z przepisów, które przewidują wyłom od tej reguły. Przede wszystkim art. 8 § 2 KPK – „Prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące.” Dotyczy on problemu prejudycjalności, kiedy rozstrzygnięcie innego sądu jest wiążące dla sądu rozstrzygającego sprawę karną. Można tutaj wyodrębnić 2 takie sytuacje:
1) w których treść orzeczenia w sprawie karnej zależy od rozstrzygnięcia określonej kwestii przez inny organ. KPK nie przewiduje, art. 193 Konstytucji – chodzi o orzeczenie TK.
2) w których orzeczenie wcześniej wydane przez sąd lub inny organ w sprawie jest wiążące dla sądu karnego.
Związanie sądu karnego orzeczeniami sądu administracyjnego – jeżeli wojewódzki sąd administracyjny uwzględnia skargę na bezczynność organów, wydaje wyrok uznający uprawnienie lub obowiązek, wynikający z prawa. W takim zakresie może on być wiążący dla sądu karnego, jeżeli kształtuje prawo lub stosunek prawny.
Ograniczenia samodzielności sądu karnego wynikają także ze szczególnych sytuacji, w których sąd karny nie może samodzielnie ustalać określonych okoliczności faktycznych, które zostały już rozstrzygnięte prawomocnym orzeczeniem sądu karnego.
Odrębne ograniczenia samodzielności jurysdykcyjnej sądu karnego wynikają również z uchwał SN zawierających zasadniczą wykładnię ustawy oraz z orzeczenia sądu instancyjnie przełożonego.
1) w razie wydania uchwały przez SN w konkretnej sprawie, w związku z przedstawieniem zagadnienia prawnego budzącego wątpliwości, która jest w danej sprawie wiążąca (art. 441 § 3 KPK)
2) przy ponownym rozpoznaniu sprawy sąd wiążą nie tylko wskazania co do dalszego postępowania, ale również zapatrywania prawne sądu odwoławczego (art. 442 § 3)
6. Właściwość sądu
A. Uwagi wstępne
Jest ustalana na podstawie kryteriów decydujących o kompetencji sądu do rozpoznania sprawy. W ramach właściwości można wyodrębnić:
1) właściwość ogólną (rzeczową, miejscową, funkcjonalną)
2) właściwość szczególną, przełamującą z mocy szczególnego uregulowania ogólne kryteria właściwości; do tej grupy można zaliczyć właściwość z łączności spraw oraz właściwość z przekazania sprawy.
Sąd jest z urzędu zobowiązany do zbadania swej właściwości. W razie stwierdzenia swej niewłaściwości, sąd (postanowieniem na które przysługuje zażalenie) uznaje się za niewłaściwy i przekazuje sprawę sądowi właściwemu lub innemu organowi.
Z powodu naruszenia właściwości sądu okręgowego przez sąd rejonowy (właść. Rzeczowa) orzeczenie jest bezwzględnie uchylane. W przypadku stwierdzenia niewłaściwości miejscowej na rozprawie, sąd może uznać się za niewłaściwy i przekazać sprawę tylko wówczas, gdy powstanie konieczność odroczenia rozprawy z innego powodu.
B. Właściwość rzeczowa
Pozwala na ustalenie sądu, który ma rozpoznać sprawę w I instancji. W sądach powszechnych jest to ustalenie, czy w I instancji sprawę ma rozpoznać sąd niższego rzędu – sąd rejonowy, czy też sąd okręgowy.
Obowiązujące przepisy ustalają regułę, że sąd rejonowy orzeka w I instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem tych, które z mocy ustawy przekazane zostały do właściwości innego sądu (sądu okręgowego).
W ramach właściwości rzeczowej sądu okręgowego można wyróżnić: właściwośc stałą i właściwość ruchomą. Właściwość stała obejmuje kategorie przestępstw wyraźnie w ustawie wyliczone (art. 25 § 1 KPK):
1) zbrodnie przewidziane w KK oraz w ustawach szczególnych
2) występki określone w KK wyliczone w art. 25 § 1 pkt 2 KPK
3) występki, które z mocy przepisu szczególnego należą do właściwości sądu okręgowego
Właściwość rzeczową ruchomą przewiduje art. ...
dzingis88