Bidwell George - Diabelski pomiot.pdf - książki - nubiska

George Bidwell

Diabelski pomiot

Przełożyła Anna Bidwell

Od autora

Wyobrażenie, jakie większość z nas ma o bohaterze tej biografii, ugruntowało się głównie na

podstawie dramatu Williama Szekspira „Ryszard III”.

Zapominamy niekiedy, albo wolimy zapomnieć, że ten bez wątpienia największy dramaturg

wszystkich czasów nie był jednocześnie największym historykiem, a nawet w ogóle nie był

historykiem. Po dane historyczne sięgał do jednego z paru dostępnych mu współczesnych opracowań.

Dla swoich celów – które osiągał z niezrównanym dramatycznym i poetyckim geniuszem – wybierał

z opracowań to, co miało walory teatralne, a zarazem nie ściągnęłoby nań niechęci czynników

oficjalnych, a nade wszystko niełaski królewskiej.

Najdostępniejszym dla Szekspira źródłem dotyczącym Ryszarda III była biografia tego króla

napisana przez Sir Tomasza More’a, lepiej znanego jako autor „Utopii” i człowiek, który wolał pójść

na szafot, niż uznać monarchę za głowę Kościoła w Anglii. Ta biografia jest pięknym osiągnięciem

literackim, swego rodzaju pionierską pracą, ale wypada zapytać, na czym z kolei opierał się Tomasz

Morę, a także kiedy ją pisał?

Głównym źródłem informacji More’a był nieprzejednany wróg Ryszarda III, stronnik

Lancasterów, biskup Morton, późniejszy kardynał. Urodzony w 1478 roku, Morę jako młody chłopiec

dostał się na dwór biskupa w charakterze pazia. Bystry i zdolny, zyskał sobie łaskę w oczach

Mortona, który mu często opowiadał o Wojnach Dwóch Róż, o czasach Edwarda IV i Ryszarda III.

Poglądy biskupa na tę epokę nie były bezstronne. On sam odegrał ważną rolę w intronizacji

pierwszego Tudora po pokonaniu (zamordowaniu, jak twierdzili lojalni obywatele miasta York)

Ryszarda. I ten pierwszy król z dynastii Tudorów uzyskał dla Mortona kapelusz kardynalski.

Sofizmatem byłoby przypuszczać, że ponieważ „autor sam to widział na własne oczy” albo

ponieważ jego informator (biskup Morton) osobiście brał w tym udział”, jego świadectwo musi być

nieomylne. Nic bardziej podejrzanego – co nie znaczy, że zawsze fałszywego – od relacji naocznego

świadka. Naoczni świadkowie rzadko kiedy są bezstronni. A jeszcze rzadziej bywają bezstronni

ludzie, którzy spisują ich relacje. Zwłaszcza ci z zacięciem literackim skłonni są tu i ówdzie coś

dodać, coś ująć – „aby bardziej przemawiało do przekonania”.

Subiektywność rzecz ludzka, tak jak dostosowywanie faktów do własnych koncepcji zamiast

weryfikowania ich i wnioskowania na tej podstawie. Morton był bardzo subiektywny, a Morę –

bardzo literacki. A obaj należeli do zagorzałych partyzantów Tudorów.

Morę objął w służbie Tudorów stanowisko kanclerza i przez pewien czas był faworytem Henryka

VIII. W ciągu tych właśnie lat napisał „Ryszarda III”. Atmosfera tchnęła jeszcze nienawiścią do

yorkistów. Tudorowie, o bardzo wątpliwych prawach dziedzicznych, musieli wciąż podkreślać, że

objęli tron, by uwolnić królestwo od uzurpatora i tyrana. W owej epoce nikt, kto cenił własną głowę,

nie mógł napisać biografii Ryszarda inaczej, niż przedstawiając go w tak czarnych barwach jak

czarnego kota w piwnicy z węglem.

Tomasz Morę, główne źródło informacji Szekspira, nie był z wykształcenia historykiem, lecz

prawnikiem. Jego praca – to mowa prokuratora. Sędziowie przysięgli nie mogliby wydać wyroku

wyłącznie na podstawie oskarżenia zawartego w tym arcydziele kunsztu prawniczego.

Szekspir, zakładając uczciwość kanclerza, połyka go w całości, razem z czarnym kotem

i piwnicą. On także pisał w czasach (za panowania Elżbiety I), kiedy ani tron, ani rząd nie przyjąłby

łagodniejszej koncepcji Ryszarda III.

Tak otrzymaliśmy dwa wielkie literackie dzieła na temat Ryszarda III, z których żadne nie było

napisane przez historyka, ale oba przyczyniły się w sposób fundamentalny do ukształtowania naszych

wyobrażeń o tym królu.

Ale czy pogląd Szekspira oparty na dziele More’a odpowiadał prawdzie? Subiektywni mają

niekiedy słuszność – czy subiektywizm Szekspira i More’a razem wziętych zbliżał się do

rzeczywistości?

W ciągu około stu dwudziestu lat rządów dynastii Tudorów mało było nadziei, aby ktoś się

ośmielił wystąpić w obronie Ryszarda III – zabitego, by koronę mógł zabrać pierwszy z dynastii, ten,

który położył fundamenty pod religijną niezależność i ekonomiczną potęgę Anglii.

Dopiero w XVIII w. wybitny pisarz i polityk Horace Walpole napisał dzieło pt. „Historyczne

wątpliwości”, w którym kwestionuje słuszność win, jakie Szekspir i Morę zrzucili na Ryszarda III.

A wówczas już pył dziejów grubo pokrył wszelkie źródła, które mogłyby posłużyć ku obronie tego

monarchy.

Dowody wysuwane przez badaczy w XX w. za lub przeciw Ryszardowi są dedukcyjne,

poszlakowe. Czy więc te poszlaki można właściwie zinterpretować? Czy wyciągnięto słuszne

wnioski? Czy tragedia Szekspirowska, oparta na biografii More’a, jest wierna historycznie? Czy też

jest po prostu tudorowską propagandą?

Niezaprzeczalnych faktów na poparcie każdej z dwóch tez jest o wiele mniej, niż można by sobie

wyobrazić. W ogóle niezaprzeczalnych faktów historycznych jest mało, zwłaszcza gdy mamy do

czynienia ze średniowieczem, zanim wprowadzono regularnie spisywane kroniki, nawet tak

podstawowe, jak rejestry urodzin, ślubów i zgonów.

Dramat „Ryszard III” zawiera wiele nielogiczności, cechuje go brak konsekwencji. Samo

w sobie nie przekreślałoby to prawdy obrazu, jaki przedstawia. Ludzie często bywają

niekonsekwentni i nielogiczni. Ale Szekspir w ślad za More’em obarcza Ryszarda na przykład winą

za usunięcie młodocianych synów Edwarda IV. I za tę właśnie zbrodnię najwięcej potępień sypie się

na jego głowę. Ale czy on ją naprawdę popełnił?

Antropologowie, którzy zbadali dwa chłopięce szkielety wykopane pod schodami Tower of

London, stwierdzają, że mogły one być szkieletami bratanków Ryszarda. Stomatolodzy nie zgadzają

się, dowodząc, że po zbadaniu uzębienia doszli do wniosku, iż ci ludzie byli znacznie starsi. Ale

nawet jeśli antropologowie mają rację, a stomatolodzy się mylą, to i tak jeszcze nie ma dowodu, że

Ryszard był winien ich śmierci.

A więc czy jego wina jest prawdopodobna? Obaj, Morę i Szekspir, przyjęli oskarżenie za

pewnik i z własnej wyobraźni (podsycanej przez Mortona) wysnuli wizerunek człowieka zdolnego

do takiego czynu. Ale ich wizerunek nie pasuje wcale do tego, co jest wiadome z innych źródeł.

Człowiek, który do tej pory prowadził życie istotnie pobożne, o wielu zaletach, może popełnić

zabójstwo w afekcie doprowadzony do tego wściekłością, zazdrością, zniewagą, wybuchem

nienawiści. Ale człowiek tego rodzaju rzadko kiedy popełnia mord zaplanowany z zimną krwią.

Wydaje się zupełnie sprzeczne z charakterem Ryszarda – nie takim, jakim go przedstawiali Morę

i Szekspir, ale takim, jakiego znali przyjaciele, brat, mieszczanie Yorku, szerokie rzesze poddanych –

aby mógł popełnić tak odrażającą zbrodnię jak zamordowanie dwóch chłopców, własnych

bratanków, bezbronnych więźniów. Nawet założywszy, że miał jakiś powód do tego uczynku, nie był

to człowiek, który by uważał, że jego droga będzie lżejsza, jeśli obciąży własne sumienie. Chociaż

był, z racji okoliczności i dziedzictwa, hersztem bandy rozbójników, najwyższym spośród tych,

którzy zaiste byli Diabelskim Pomiotem, jednakże nigdy nie ukrzywdził nikogo, kto nie działał na

szkodę jego samego, domu Yorków albo królestwa. Nawet Sir Tomasz Morę – ale nie Szekspir,

któremu by to zepsuło cel dramatyczny – uznaje wątpliwość, czy istotnie Ryszard miał jakiś udział

w zabiciu Henryka VI albo księcia Clarence, a zwie Edwarda IV, który z pewnością był za te

zbrodnie odpowiedzialny – „człowiekiem miłosierdzia”.

Ryszard czuł się już pewnie na tronie w chwili zniknięcia książąt, jako monarcha lubiany, po

którym się spodziewano powszechnie, że będzie panował łaskawie i przykładnie. O wiele bardziej

w owym czasie zagrażał mu Buckingham i Henryk Tudor. Gdyby doszło do próby sił z tymi dwoma,

Ryszard potrzebowałby popularności u swych poddanych. Bystrym i przenikliwym umysłem mógł

pojąć doskonale, że godzenie na życie książąt przekreśliłoby dobrą wolę poddanych, którą już sobie

zyskał, i pohańbiłoby jego imię u potomnych. W tej sytuacji byłoby to czynem obłąkanego szaleńca –

a Ryszard z pewnością nim nie był.

Natomiast obaj pretendenci do jego korony – Buckingham i Henryk Tudor – mieli znacznie

więcej od Ryszarda powodów do wyeliminowania synów Edwarda IV. Ich pretensje nie mogły

wytrzymać rywalizacji z prawami księcia Walii. I znaczące jest, że ani książę Buckingham, ani

późniejszy król nigdy otwarcie nie zarzucili Ryszardowi tej zbrodni, o którą go oskarżyli biskup

Morton, Tomasz Morę i Szekspir. Czyżby Buckingham i Tudor wiedzieli, że Ryszard tej zbrodni nie

popełnił?

Nie ma w istocie żadnych dowodów na to, że książęta nie żyli wtedy, gdy Henryk VII zdobył tron.

Pretendenta, znanego jako Perkin Warbeck, który wzniecił rebelię za panowania pierwszego Tudora,

uznali za młodszego syna Edwarda IV europejscy monarchowie, irlandzcy wodzowie, król Szkocji,

Sir William Stanley i nawet przyjaciel Ryszarda, Franciszek Lovell.

W 1936 roku C. A. J. Armstrong opublikował sprawozdanie w języku łacińskim – „Uzurpacja

Ryszarda III” – rzekomo przygotowane około 1484 roku przez włoskiego pisarza, Dominika

Manciniego, dla arcybiskupa Wiednia, Angela Cata. Mancini miał przebywać w Anglii około 1483

roku, chociaż nie ma na to dowodów prócz jego własnego oświadczenia. Aż do koronacji Ryszarda

i domniemanego zabójstwa książąt Mancini zgadza się w relacji z Tomaszem More’em dość

dokładnie. Ale jako świadectwo małą to ma wartość, ponieważ arcybiskup Cato potrzebował

sprawozdania dla Ludwika Francuskiego w okresie, gdy ten monarcha popierał pretensje Henryka

Tudora przeciw Ryszardowi. Rzeczywiście, wydaje się prawdopodobne, że Mancini informacje

swoje czerpał z tego samego źródła co i Tomasz Morę – od biskupa Mortona.

W naszym stuleciu wielu uczonych wnikało w sprawy Ryszarda III. Większość badaczy – przede

wszystkim wybitny historyk Benjamin Farrington w swoim dziele pt. „Zabójstwo Ryszarda III”,

wydanym w 1971 r. – oczyszcza Ryszarda z zarzutów przypisywanych mu przez More’a i Szekspira.

Z pewnością nadszedł już czas, w imię sprawiedliwości historycznej, by zrewidować sąd

Szekspira o Ryszardzie III. Opowieść niniejsza przedstawia niektóre okoliczności towarzyszące

Bidwell George - Diabelski pomiot.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: