Władysław Stanisław Reymont, Chłopi, oprac. Franciszek Ziejka, Wrocław 1991.
I. Tradycja literacka
· temat: chłop – popularny od XIX w. (romant. badania etnograf.; dwoistość pl. kultury: miejsko-szlachecka i ludowa, piastowsko-słowiańska; upadek powstania – bo nie brali udziału chłopi, już wcześniej zniewoleni; trzeba zmienić ich sytuację)
· oświecenie: wieś arkadia, patriarchalna
· antyarkadie wiejskie (pisarzy-radykałów polit.-społ.): krzywda chłopa prowadzi do buntu i krwawej zemsty
· motyw ofiary „pańskiego kochania”
· tragiczna postać utalentowanego, wykształconego chłopa
· chłop zawsze wplątany w ideologię autorów („kwestia…”), nigdy opis jego życia sam dla siebie; chłop nie był pełnoprawnym obywatelem; po uwłaszczeniu nadal jako „przedmiot” pisania
· zmiana sposobu pisania 1850-1870: najpierw traktowanie przedmiotowe (Rzepowa ze Szkiców węglem, motyw Ulany), chłop jako rodzaj człowieka (Cham – Paweł Kobycki, Placówka – Józef Ślimak, walczy o ziemię, ciemny, biedny, jego syn Jędrek z pokolenia uwłaszczonego, który odrzuca dawne konwencje, mówi o niesprawiedliwym dzieleniu ziem na wsi); kolejne pokolenie (Żeromski, Reymont: chłop-obywatel, gospodarz, przedstawiciel kultury, ostoja polskości)
II. Nietypowa biografia samorodnego twórcy
ur. 7.05.1867; syn wiejskiego organisty (Rejmenta) i szlachcianki; wieś i prowincja; uczył się na krawca, nieskory do nauki szkolnej; chciał zostać aktorem; pisze od 1891; od 1893 w Wawie, pisze dla „Tyg. Ilustr.” (debiut – o pielgrzymce na Jasną Górę); 1924 dostał Nobla; zm. 5.12.1925
III. Geneza dzieła
· zmiany sytuacji chłopa: proces unarodowienia (chłop-obywatel, odpowiedz. za los Polski), rabacja Jakuba Szeli (’46, Galic., antyszlach.), powstanie styczniowe (’64, Król. Pl., bez chłopów, ich niechęć, wrogość); chłopi obojętni wobec sprawy narodowej lub przeciw niej (od śrdw. głód, nędza, niewola)
· uwłaszczenie w Galicji 1848 (Franciszek Józef I); wolność i nadanie ziem 1864 (car)
· pod koniec XIX chłop zyskuje podmiotowość (powstały samorządy, ruch ludowy; skok cywilizacyjny, przeludnienie, wędrówka za chlebem do miast, do Niemiec, na Węgry, do Ameryki; zmiana ubioru, piśm. ludowe), obraz zmian w lit. pięknej
· samorodny talent autora poch. ze wsi (dzieciństwo; matka opowiadała legendy, historie); doskonała pamięć graficzna; nie był chłopem!
· początki dziennikarskie w „Głosie” (sprawy wsi, chłopa, kultury ludowej; chłop jako nadzieja na przyszłość: miłość do ziemi, poczucie wspólnoty, moralność, odrodzą naród)
IV. Praca nad Chopami
· mitologia genezy dzieła wg Reymonta: czerpał z Zoli (Ziemia, przekłamująca obraz fr. chłopa); nieporuszony do tej pory w taki sposób temat chłopa w lit. eur.; druk w „Tyg, Ilustr.”, zarzuty: powieść bezbożna, brutalna, niemoralna
· fakty: znał treść Ziemi, porównywano do niej Chłopów (że lepsi, mniej jednostronni, nie ma tylko negatywnych stron życia; u Zoli boh. = ziemia karmicielka, górująca nad stworzeniem); umowa druk w 1897; pisał ostateczną wersję od jesieni 1901, druk od 1902, poprawiał już napisane części, koniec druku 4. części w 1908; druki książkowe 1904 (1-2), 1906 (3), 1909 (4) ze zmianami
V. Świat przedstawiony
· fabuła – tytuł (powieść o życiu chłopów w ogóle: byt, kultura, światopogląd, zalety, wady, kondycja), ok. 90 bohaterów (przedstawiciele masy, zbiorowość), wieś Lipce, rodzina Borynów (związana z całą społecznością, ważna we wsi)
· trzecie małżeństwo starego Macieja z Jagną Paczesiówną; dzieje Antka i Jagny (wymiar tragiczny: kazirodztwo; konflikt rodzinny); bitwa o las serwitutowy (Antek już nie chce zabić ojca; przegrana o las; mściciel)
· tom 3: ranny Maciej dogorywa w domu; Antek w więzieniu (zabójstwo borowego); sytuacja Hanki (ciężka praca gospodarcza, zmagania z kowalem, który chce jej zabrać majątek; konkurencja z Jagną o Antka)
· po 2 tomy na opis chłopa (Maciej) i chłopki (Hanka); konflikt Maciej – Antek (o Jagnę i ziemię; + kowal, mąż Magdy, też chce ziemi)
· parobcy, służący, biedota wiejska (wypędzona z domu Jagustyna, komornice, siostra Hanki – Weronika), urzędnicy (wójt, sołtys), plebania
· walka o serwituty (z dziedzicem o las); syn Macieja, Grzela, zginął, gdy walczył w armii ros.; Pietrek, robotnik Boryny, też był w wojsku; sprawa w sądzie o alimenty (karykatura sądu)
· rodzina Paczesiów: ojciec Dominik, matka Marcjanna, Jagna, synowie Szymek (pionier pracy rolnej) i Jędrzych
· chałupa Bylicy, ojca Hanki
· dom organistów (Hanka szuka zarobku; Jagna zwodzi kleryka Jasia)
· najważniejsze miejsca: kościół parafialny, karczma
· typowy polski krajobraz, stereotypy: miasteczko Tymów (jarmarki, sąd), Wólka (siedziba bezimiennego dziedzica); rosyjska administracja; Cyganie (niechętnie witani, podejrz. o kradzież); „luźni”, żebracy (stara Agata i ślepy dziad z psem; rama kompoz.: Agata żegna się z wsią na początku, a stary na końcu => opowieść dziadkowska, jarmarczna, odpustowa)
· jakiś wątek na każdy tydzień roku J; symetria, architektoniczność, ład, każdy motyw sfunkcjonalizowany, wątki powiązane
· bohaterowie: realny obraz gromady wiejskiej, utrwalony czas dzieciństwa autora
· Maciej: patriarcha; gospodarz, 32 morgi, pastwiska i wspólny las; pracowity na roli, ostrożny w radzie; ideał; nie jest skąpy, ale nie sypie na biednych; dba o siebie i gospodarstwo, wie, że musi się sam utrzymywać; 58 lat; pożąda młodej żony, co do której charakteru bardzo się pomylił, oraz jej ziemi; mści się na niej i na synu; uczestnik powstania styczniowego; duma stanowa (za młodu pańszczyźniak, ale nie ma „duszy pańśzczyźnianej”; nie nienawidzi „pana”, jak sąsiedzi – nowy typ, bez kompleksów); spadkobierca tradycji piastowskiej; jeszcze nie obywatel (nie uczestn. w życiu społ. kraju); miłość do ziemi
· Antek: miłość do ziemi (większa, niż do Jagny – gdy czekano na jego wyrok wobec Jagny, poszedł z kosą na pole), walczy o nią; na marginesie społeczności wiejskiej; prawie zabił ojca; przemiana w mściciela w czasie walki o bór; oczyszczenie i pokuta w więzieniu; przyszły przywódca społeczności wiejskiej; kreacja Jacka Soplicy i Kmicica – zdrajca (miłość do macochy; chęć zamord. ojca), nawraca się, pokuta (zemsta na borowym, więzienie; trudno mu było odrzucić miłość do Jagny), rehabilitacja; prosty, ale ma poważne dylematy (ciągle dręczą go myśli o Jagnie)
· Hanka: najpierw w cieniu ojca i męża, później musi ich zastąpić; ideał chłopki; młoda i piękna; wypędzona z domu ojca motywuje ją do działania; zdrada Antka; mądra, gospodarna; broni ziemi przed kowalem; wypędza Jagnę z domu po śmierci Macieja (żeby czasem nie zabrała się za Antka; to przemyślana decyzja; prosi o wybaczenie przed pielgrzymką); strażniczka ziemi i przyszłości rodu (kowal kusi Antka, by urządził się w Ameryce, ale Hanka buntuje się, bo myśli trzeźwo); walka o byt, przetrwanie
· Jagna: niewierna żona; kochliwa; rozwiązła moralnie (Antek, wójt, kleryk); dziecko natury (miłość biologiczna); odmieniec: artystka (wrażliwość estetyczna, duchowa), nie umie pracować; nie umie się oprzeć swojej naturze; kocha tylko gdy jest blisko mężczyzny; wójt ją wykorzystuje; za podrywanie kleryka wyrzucona ze wsi przez gromadę
· stara Jagustyna: wyrzucona przez dzieci z domu; sama unieszczęśliwiona, sieje zło, kłóci ludzi; ciężko doświadczona, potrafi okazać serce i pomóc
· kościelny Ambroży: stary, ofiara alkoholizmu; walczył we Francji i Włoszech (historia, wątek narodowy)
· stary parobek Kuba Socha: powstanie styczniowe, z tego powodu tragedia życiowa
· wójt Piotr Rakoski: przedst. administr.; kradnie pieniądze z kasy gminnej; arogancki; służalczy wobec pisarza gminnego i naczelnika powiatu; przerysowany (kompromis. władzę ros.)
· zięć Boryny, kowal: chytry, przebiegły prostak; miejski ubiór (obcy); nieakceptowany przez gromadę; nie pracuje na roli (brak zw. z ziemią)
· ksiądz pleban: gospodarz (choć nie uprawia ziemi); dogląda prac polowych; bardziej przejmuje się gospodarstwem, niż obowiązkami plebana
· Rocho: „luźny”, wędruje po kraju; legenda wędrownego spiskowca demokratycznego (3 i 4, opór przeciw szkole ros., budzi świadomość narodową), udającego chłopa; tradycja dziadowska (upowszechnia legendy i podania jak z kalendarzy ludowych, dorywczy nauczyciel „zimowej” szkółki)
· Lipce – relacje w wiejskiej gromadzie (spójna całość, wzajemne zależności): rody (gniazda) i rodziny jako podstawa (role, normy; opoka, więzi); patriarcha, solidarność rodowa; walka o schedę po patriarsze (Antek z ojcem, Szymek Pacześ z matką)
· pokolenia: najstarsze (Boryna, Bylica, Paczesie, wójt, sołtys, Sikora; dawni pańśzczyźniacy, nienawiść do panów, nieufność u nich i u ich dzieci; szacunek wobec urzędu; niektórzy walczyli w powstaniu, jak Boryna; przeraża ich widmo wycugu, nie chcą przepisywać ziemi na dzieci), młodzi (Antki, kowalowie, Mateusz Gołąb z siostrą, dzieci Paczesiów; pokrzywdzeni, bo nie dostają należnej im ziemi, kłócą się o nią; dążą do zmian; nie chcą się wpisywać w odwieczny porządek; nie podoba im się, że ojcowie nie walczą z niemieckimi kolonistami; najrozsądniejszy Grzela, brat wójta, widzi przeludnienie wsi, przewodzi przeciw Niemcom), wnuki (nieindywidualni, np. synowie Antka)
· hierarchia majątkowa – wiejscy bogacze (Boryna, młynarz, wójt, kowal, ksiądz; wspólne interesy; złamanie solidarności naraża na zemstę, np. Boryna mści się na młynarzu, wójcie i kowalu, bo nie zaprosili go do rozmów z dziedzicem o lesie serwitutowym; walka interesów, każdy chce mieć wpływy, monopol na młynarz, inni z nim walczą), średniozamożni (bardzo liczni, nie widać ich w powieści, masa; przywódca = Kłąb, dawny powstaniec, dobry ojciec i sąsiad; strażnicy obyczaju, kultury ludowej; walka o przetrwanie, by nie zbiednieć), biedacy (komornicy; nie mają własnej ziemi, muszą się najmować do pracy, by nie głodować, wieś jest przeludniona; Bartek Kozioł kradnie; Magda Kozioł chowa za pieniądze dzieci z przytułku; żebracy); poza społecznością są parobcy i służący
· wspólnota, wzajemne zależności; wspólne instytucje (kościół katolicki – strażnica praw moralnych; ale religijność niezbyt głęboka, ślady pogańskich wierzeń; karczma – zabawa, alkohol, właściciel Jankiel, replika kościoła, rodzina Jankiela pochodzi z Lipiec od pokoleń, on sam popiera działania Grzeli przeciw Niemcom; również poparcie księdza dla młodych; k i k dopełniają się)
· urząd gminny – zło konieczne, niepotrzebny do szczęścia, dzieło i narzędzie Rosjan; wzbudza strach i niechęć; urzędnicy są satyrycznie przerysowani
· sąd – humorystyczne przedst.,
· dwór – od wieków do 1864 zależność od dziedzica; chłopi widzą w nim wroga; ukaz carski nie uregulował sprawy serwitutów; walka o las i Podlesie; dziedzic wyprzedaje ziemię (nie jest przywiązany), by spłacić długi; znika ostoja szlacheckości (dwór), znika folwark (spalony); przetrwała tylko wieś (ona będzie potrzym. polskość); zerwanie między wsią a dworem (brat dziedzica, Jacek, wraca z zesłania, chłopoman, którego nie akceptuje żadna ze stron)
VI. Mechanizm budowy świata przedstawionego
· narrator – przezroczysty; wszystkowiedzący; stoi ponad gromadą wiejską, a czasem wśród niej, przybiera różne perspektywy
· 3 typy wg Wyki: 1 realistyczny stylizator (np. opis chłopów powracających z wygranej bitwy o las – relacja zewn. obserwatora, niezaangażowanego), 2 wsiowy gaduła (opis jarmarku w Tymowie, słownictwo gwarowe), 3 młodopolski stylizator (opis jesieni – hipotaksa, eksklamacje liryczne, łańcuchy wyobrażeń, oryginalne porównania) – nigdy nie są czyste, więc to 3 różne perspektywy jednego narratora
· dystans poznawczy i moralistyczny wobec świata przedstawionego; próba stosowania perspektywy widzenia postaci (przeżycia, uczucia; odtworzenie biegu myśli, monologi wewnętrzne, oddanie psychiki; mowa pozornie zależna do oddania stanu gromady, np. przy pogrzebie Boryny, narrator chóralny, mówi w imieniu gromady)
· spoetyzowanie prozy = zw. z poetyką młodopl.
· opowiadacz = „tytaniczny chłop”; tradycja gawędy
· przestrzeń – wieś Lipce; nie ma ich faktycznie na mapie; w kotlinie, wokół stawu (wyodrębnienie topograf.), zabudowa szeregowa (kilkadziesiąt chat), centrum = kościół, obok karczma, na drugim końcu młyn z tartakiem i kuźnia, blisko cmentarz; nie ma dbałości o realizm topograficzny (położenie chat, kierunki dróg); kompleks elementów składowych typowej wsi XIX-w., wieś ogólnie, synteza wsi; Agata wychodzi ze wsi do świata (na zewn., do ludzi); otoczone pagórkami i lasami (wyraźne granice z kopcami, tu witają się rodziny z więźniami, tu wyrzucają Jagnę)
· Tymów – jarmark, sąd (m.in. Boryny), mężczyźni idą na spotkanie w sprawie gminnej szkoły
· Podlesie – folwark z niemieckimi kolonistami
· zamknięte życie wsi i jej mieszkańców, przykład: wypreparowana z masy rodzina Borynów, ich przestrzeń odgrodzona opłotkami od reszty wsi (mają dom, stodołę, stajnię, oborę; wystrój izb, sad, podwórze – opis życia rodziny)
· Warszawa – groźna obca ziemia (Kozłowa jeździ po dzieci, uczy się tam kleryk, uczył się medycyny syn młynarza); im dalej, tym straszniej, obco
· Lipce – typowa wieś (taka sama, jak każda inna), serce wiejskiej Polski; przestrzeń mityczno-sakralna, wyodrębniona; jest granica (uświęcona), centrum (świątynia) i obszar zwyczajny między nimi (obszar życia); dookoła koncentrycznie: świat obcy (Wawa), świat wrogi (Sybir, Ameryka), świat niepewny; na pograniczu Ziemi Łowickiej i Mazowsza
· czas – początek lat 80. (prawdop. 83-84); zacieranie wydarzeń hist. (celowo nie ma to być pow. realistyczna, ale „odwieczna”); Ambroży wspomina Kościuszkę i Napoleona; Rocho mówi o Kazimierzu Wielkim i Bolesławie; bezczas, wszędzie i zawsze
· akcja = 1 rok (ślub Macieja, krótkie małżeństwo, jego dogorywanie, romanse Jagny z wójtem i klerykiem, powrót Antka z więzienia, wywiezienie Jagny); akcja – 10 m-cy; 3 daty dzienne (jarmark w Tymowie na św. Korduli; Boże Narodz.; odpust w Lipcach św. św. Piotra i Pawła); różny czas opisywany: jednego dnia, kilku dni, tygodni
· kalendarz fabularny – porządek pór roku, natura(cykliczna, niezależna), agrarny (od jesieni, gdy się sieje, do lata, gdy się zbiera plon), organizacja prac polowych; ziemia wymaga, nie pomaga (wiosną zburzenie porządku, gdy pracujący chłopi siedzą w więzieniu; Rocho sprowadza robotników z okolicznych wsi, którzy pracują dla ziemi, a nie dla zarobku, solidarni sąsiedzi)
· kalendarz kościelny – porządek religijny (od początku adwentu na przeł. list-gru do ostatniej niedzieli po zesłaniu Ducha, 52 tygodnie); życie od świąt do świąt (czas wolny), nabożeństwa, procesje, chrzciny, pogrzeb
· kalendarz obyczajowo-zwyczajowy – kultura ludowa; adwent (przygotow., wycinanki), Boże Narodzenie (wieczerza, gwiazda, turoń, kolędowanie), Wielki Tydzień (pogrzeb śledzia), Wielkanoc (obchód z kuraskiem); elementy świeckie (wieczorne przędzenie lnu, konopii, kwaszenie kapusty, słuchanie opowieści, śpiewanie)
· cykliczność: pory roku, prace polowe i gospodarskie, święta, obrzędy => ponadczasowość, mityzacja
· porządek egzystencjalny: narodziny, życie i śmierć; tajemnica życia natury, którą rozumieją chłopi, więc nie boją się śmierci
· język – elementy gwarowe (najwięcej w dialogach); narzecze mazursko-łowickie; autor-tytaniczny chłop opowiada wielkie dzieje wsi ogólnej; archaizacja; dialektyzacja zapisu fonetycznego, prejotacje (Jantoś, Jewka), przydech (ale => hale), mieszanie ch i k (chto-kto), ściągnięcie (pódę); język jako synteza gwarowa, a nie konkretna gwara jakiejś wsi
· obrazowanie impresjonistyczne – staranny opis szczegółów, bez podawania przyczyn zjawisk (nie wiąże się ich, nie funkcjonalizuje)
· dostojeństwo (inwersje, paralelizmy, powtórzenia); przysłowia, sentencje
VII. Księga chłopów polskich
· fotografia wsi, ale wykreowana, dzieło artystyczne
· długo zbierane obserwacje dot. wsi łowickiej; złożone i odkonkretnione
· powieść społeczna i narodowa – polityka, przemiany; przyszłość w rękach młodych
· studium psychologiczne – Maciej, Antek, Hanka, Jagna; skomplikowany układ rodzinny, walka o kobietę, o męża, szczęście dzieci (miłość macierzyńska), pragnienie prawdziwej miłości (Jagna), kazirodztwo, plany zabójstwa (Maciej – syna i żonę), wewnętrzne przeobrażenie Hanki; miłość uszlachetnia Szymka Paczesia; konflikt miłości z powołaniem kleryka; tragedia Jagustynki (wyrzekły się jej dzieci)
· studium folkloru – obyczaje, zabawy ludowe, wierzenia; opis wyrobów, narzędzi
· opis świętowania religijnego, nabożeństwa, religijność wiejska, funkcjonowanie Kościoła
· prawa i tajemnice natury, praca na roli, zgoda z naturą, zw. z ziemią, sekret życia i śmierci (śmierć Boryny i Agaty, którzy od dawna się na nią przygotowywali), następowanie pokoleń
· studium moralności – własny kodeks, wypracowany przez wieki, twardy, nie zawsze sprawiedliwy; najważniejsza jest wola gromady, ale musi być ktoś „ponad” (wójt, którego sami wybrali i muszą słuchać; ale już nie narzucony naczelnik powiatu); ale też np. można flirtować, byle nie na widoku; poczucie chłopskiej wolności (biedny, ale wolny)
· naturalizm – jeśli już to żywiołowy, poetycki; ale nie ma potwierdzonych związków ze szkołą Zoli
· symbolizm – nastrojowe opisy, słownictwo młodopl., ale nie ma wyraźnych zw. z poetyką modern.
· realizm – odtwarzanie życia; opis wsi takiej, jaką autor widział
· epos Homerycki – spojrzenie na świat oczami bohaterów, chwyty (pochód rodów na las), aluzje do Pana Tadeusza (+ rola katalizatora wyzwalającego uczucia Jagny i Jasia; jak motyw z Boskiej Dantego, gdy Francesca i Paolo czytają razem romans)
· podtytuł: powieść współczesna; podmiotem jest społeczność wiejska, portret chłopstwa, synteza wiedzy o wsi
pluralis maiestaticus – matula idą
heaen