bartek-zwyciezca.pdf

Ta lektura , podobnie jak tysiące innych, jest dostępna on-line na

stronie wolnelektury.pl .

Utwór opracowany został w ramach projektu Wolne Lektury przez

fundację Nowoczesna Polska .

HENRYK SIENKIEWICZ

Bartek Zwycięzca

Bohater mój nazywał się Bartek Słowik, ale ponieważ miał zwyczaj wytrzeszczać oczy,

gdy do niego mówiono, przeto sąsieǳi nazywali go: Bartek Wyłupiasty. Ze słowi-

kiem istotnie mało miał wspólnego, natomiast jego przymioty umysłowe i prawǳi-

wie homeryczna naiwność zjednały mu także przezwisko: Głupi Bartek. To ostat-

nie było najpopularniejsze i zapewne samo jedno tylko przejǳie do historii, cho-

ciaż Bartek nosił jeszcze czwarte, urzędowe. Ponieważ wyrazy: człowiek i słowik, nie

przedstawiają dla ucha niemieckiego żadnej różnicy, a Niemcy lubią w imię cywili-

zacji przekładać barbarzyńskie słowiańskie nazwy na barǳiej kulturny¹ język, przeto

w swoim czasie przy spisach wojskowych miała miejsce następująca rozmowa:

— Jak się nazywasz? — pytał Bartka oﬁcer.

— Słowik.

— Szloik?… Ach! a t ²

I oﬁcer napisał: „Mensch”.

Bartek pochoǳił ze wsi Pognębina, której to nazwy wsi jest barǳo wiele w Księ-

stwie Poznańskim i innych ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Był on, nie licząc

gruntu, chałupy i paru krów, właścicielem srokatego konia i żony Magdy. ǲięki

takiemu zbiegowi okoliczności mógł sobie żyć spokojnie i zgodnie z mądrością za-

wartą w wierszu:

„Koń srokacz — żona Magda

Co ma Bóg dać — to i tak da.”

Jakoż życie jego układało się zupełnie, jak Bóg dał, i dopiero gdy Bóg dał wojnę,

Bartek zaasował się nie pomału³. Przyszło zawiadomienie, że trzeba się było stawić,

trzeba było porzucić chałupę, grunt i zdać wszystko na babską opiekę. Luǳie w Po-

gnębinie byli w ogóle dosyć biedni. Bartek zimą, bywało, choǳił do fabryki i tym

sobie w gospodarstwie pomagał — teraz zaś co? Kto wie, kiedy się wojna z Francuzem

skończy? Magda, gdy przeczytała kartkę powołującą, poczęła kląć:

— Ażeby ich nawiǳiło! Żeby olśnęli… Chociażeś głupi… jednak mi cię żal;

Francuzy też ci nie przepuszczą: albo głowę utną, albo co!…

Czuł Bartek, że kobieta sprawiedliwie mówi. Francuzów bał się jak ognia, a przy

tym i jemu było żal. Co jemu Francuzi zrobili? Po co on tam pójǳie i dlaczego

na tę straszną obczyznę, gǳie nie ma jednej duszy życzliwej? Jak się w Pognębinie

sieǳi, to zdaje się, ot ni tak, ni owak, jak zwyczajnie w Pognębinie; a jak każą iść,

¹ ktry — ǳiś popr. kulturalny; może to być roǳaj żartu językowego autora.

² a t (niem.) — tak. Dobrze.

³ ie a — nie mało.

dopiero się wiǳi, że wszelako tu lepiej niż gǳie inǳiej. Ale już nic nie pomoże —

taka dola! Trzeba iść. Bartek uściskał babę, potem ǳiesięcioletniego Franka, potem

splunął, przeżegnał się i wyszedł z chałupy, a Magda za nim. Nie żegnali się zbyt

czule. Ona i chłopak szlochali, on powtarzał: „No, cicho no!” — i tak znaleźli się na

droǳe. Tu dopiero ujrzeli, że w całym Pognębinie ǳiało się to samo co u nich. Cała

wieś wyległa: droga zapchana powołanymi. Idą oni do stacji kolejowej, a baby, ǳieci,

starcy i psy odprowaǳają ich. Powołanym ciężko na sercu, kilku tylko młodszym

fajki wiszą z gęby; kilku już pĳanych na początek; kilku śpiewa ochrypłymi głosami:

„Skrzyneckiego ręce i złote pierścieńce

Już nie będą wymachiwać siablą na wojence”.

Jeden też i drugi Niemiec z pognębińskich kolonistów śpiewa ze strachu act

a ei . Cały ów tłum pstry i różnobarwny, wśród którego połyskują bagnety żan-

darmskie, posuwa się opłotkami ku końcowi wsi z krzykiem, gwarem i rwetesem.

Baby trzymają swoich „żołnierzyków” za kark i lamentują; jakaś staruszka pokazuje

żółty ząb i wygraża pięścią gǳieś w przestrzeń. Inna klnie: „Niech wam Pan Bóg po-

liczy nasze płakanie!”; słychać wołania: „Franku! Kaśko! Józek! bądźta zdrowi”. Psy

szczekają. ǲwon na kościele ǳwoni. Proboszcz sam odmawia modlitwy za konają-

cych, boć przecie niejeden z tych, co teraz idą na stację, nie wróci. Wojna ich bierze

wszystkich, ale wojna ich nie odda. Pługi porǳewieją na polach, bo Pognębin wy-

powieǳiał wojnę Francji. Pognębin nie mógł zgoǳić się na przewagę Napoleona III

i wziął do serca sprawę o tron hiszpański. Odgłos ǳwonu przeprowaǳa tłumy, któ-

re już wyszły z opłotków. Mĳają ﬁgurę: czapki i pikielhauby lecą z głów. Kurz złoty

wstaje na droǳe, bo ǳień jest suchy i pogodny. Po dwóch stronach drogi zboże doj-

rzewające szeleści ciężkim kłosem i gnie się pod wietrzykiem, który od czasu do czasu

dmucha łagodnie. W niebie błękitnym tkwią skowronki i każdy świergoce, jakby się

zapamiętał.

Stacja!… Tłumy jeszcze większe. Są tu już powołani z Krzywdy Górnej, Krzywdy

Dolnej, z Wywłaszczyniec, z Niedoli, Mizerowa. Ruch, gwar i zamieszanie! Ściany

na stacji oblepione manifestami. Wojna tu „w imię Boga i Ojczyzny”, landwera pój-

ǳie bronić swych zagrożonych roǳin, żon, ǳieci, chat i pól. Francuzi widocznie

szczególniej zawzięli się na Pognębin, na Krzywdę Górną, na Krzywdę Dolną, na

Wywłaszczyńce, Niedolę i Mizerów. Tak przynajmniej wydaje się tym, którzy czy-

tają aﬁsze. Przed stację przybywają coraz nowe tłumy. W sali dym z fajek napełnia

powietrze i przesłania aﬁsze. W gwarze trudno się zrozumieć: wszyscy choǳą, woła-

ją, krzyczą. Na peronie słychać komendę niemiecką, której gwałtowne słowa brzmią

krótko, twardo, stanowczo.

Rozlega się ǳwonek: świst! z dala słychać gwałtowny oddech lokomotywy. Coraz

bliżej, wyraźniej. To wojna zdaje się przybliżać.

Drugi ǳwonek! Dreszcz przebiega wszystkie piersi. Jakaś kobieta poczyna krzy-

czeć: „Jadom! Jadom!” Woła ona widocznie swego Adama, ale kobiety podchwytują

wyraz i wołają: „Jadą!” Głos jakiś przeraźliwszy nad inne dodaje: „Francuzy jadą!”

— i przez jedno mgnienie oka panika ogarnia nie tylko kobiety, ale i przyszłych

bohaterów Sedanu. Tłum zakołysał się. Tymczasem pociąg staje przed stacją. We

wszystkich oknach widać czapki z czerwonymi lampasami i mundury. Wojska wi-

docznie jak mrowia. Na węglarkach czernieją posępne, podługowate ciała armat; nad

otwartymi wozami jeży się las bagnetów. Widocznie kazano żołnierzom śpiewać, bo

cały pociąg aż dygoce od silnych głosów męskich. Jakaś siła i potęga bĳe od tego

pociągu, którego końca nie dojrzeć.

Bartek zwycięzca



Na peronie poczynają formować rekrutów; kto może, żegna się jeszcze. Bartek

machnął łapami jakby skrzydłami wiatraka, oczy wytrzeszczył.

— No, Magda, bywaj zdrowa!

— Oj! Moje biedne chłopisko!

— Już mnie nie obaczysz więcej!

— Już cię nie obaczę więcej!

— Nie ma rady nĳakiej!

— Niech cię Matka Boska strzeże i chroni…

— Bądź zdrowa; chałupy pilnuj.

Kobieta uchwyciła go za szyję z płaczem.

— Niechże cię Bóg prowaǳi.

Nadchoǳi ostatnia chwila. Pisk, płacz i lament kobiet zagłusza przez kilka mi-

nut wszystko: „Bądźta zdrowi! Bądźta zdrowi!” Ale owoż żołnierze są już oddaleni

od bezładnego tłumu: już tworzą czarną zbitą masę, która zwiera się w kwadraty,

prostokąty i poczyna poruszać się z tą sprawnością i regularnością ruchów machiny.

Komenda: „Siadać!” Kwadraty i prostokąty przełamują się w środku, wyciągają się

wąskimi pasami ku wagonom i giną w ich wnętrzu. W dali lokomotywa świszcze

i rzuca kłęby siwego dymu. Teraz oddycha jak smok, zionąc pod siebie strumienie

pary. Lament kobiet dochoǳi do najwyższego stopnia. Jedne zasłaniają oczy fartu-

chami, inne wyciągają ręce ku wagonom. Łkające głosy powtarzają imiona mężów

i synów.

— Bądź zdrów Bartek! — woła z dołu Magda. — A nie leź tam, gǳie cię nie

poślą! Niech cię Matka Boska… Bądź zdrów! O dlaboga!

— A chałupy pilnuj! — oǳywa się Bartek.

Korowód wagonów drgnął nagle; wozy stuknęły jedne o drugie i ruszyły.

— A pamiętaj, że masz żonę i ǳiecko! — wołała Magda, drepcząc za pociągiem.

— Bądź zdrowy, w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Bądź zdrowy…

Pociąg poruszał się coraz pręǳej, wioząc wojowników z Pognębina, z obydwóch

Krzywd, z Niedoli i Mizerowa.

W jedną stronę wraca ku Pognębinowi Magda z tłumem bab i płacze, w drugą stronę

świata rwie w siwą dal pociąg najeżony bagnetami, a w nim Bartek. Siwej dali końca

nie widać. Pognębina też ledwo dojrzeć. Lipa tylko szarzeje i wieża na kościele się

złoci, bo po niej słońce igra. Wkrótce i lipa rozpłynęła się, a złoty krzyż wyglądał

tylko jak punkt błyszczący. Dopóki ten punkt świecił, patrzył na niego Bartek, ale

gdy i on zniknął, asunkowi chłopa nie było miary. Zdjęła go niemoc wielka i czuł, że

przepadł. Zaczął tedy patrzeć na podoﬁcera, bo już prócz Boga nikogo więcej nie było

nad nim. Co się teraz z nim stanie, to już w tym głowa kaprala; sam Bartek już nic nie

wie, nic nie rozumie. Kapral sieǳi na ławce i trzymając karabin mięǳy kolanami pali

fajkę. Dym co chwila jakby chmura zasłania mu twarz poważną i markotną. Nie tylko

Bartkowe oczy patrzą na tę twarz: patrzą na nią wszystkie oczy ze wszystkich kątów

wagonu. W Pognębinie lub Krzywǳie każdy Bartek lub Wojtek jest sobie pan, każdy

musi myśleć o sobie, za siebie, ale teraz od tego kapral. Każe im się patrzeć na prawo,

będą patrzeć na prawo, każe na lewo, to na lewo. Każdy pyta się wzrokiem: „No? A co

z nami bęǳie?” — on sam zaś tyle wie, ile i oni, i rad by także, aby kto starszy dał

mu pod tym względem jakie rozkazy lub wyjaśnienia. Zresztą chłopi boją się pytać

wyraźnie, bo teraz jest wojna z całym aparatem sądów wojennych. Co wolno, a czego

Bartek zwycięzca



nie wolno, nie wiadomo. Przynajmniej oni nie wieǳą, a straszy ich dźwięk wyrazów

takich, jak Kriegsgericht, których dobrze nie rozumieją, ale tym barǳiej się boją.

Jednocześnie czują, że ten kapral potrzebniejszy im jeszcze teraz niż na manew-

rach pod Poznaniem, bo on jeden wie wszystko, on za nich myśli, a bez niego ani

rusz. Tymczasem zaciężył mu widocznie karabin, bo go rzucił Bartkowi do trzymania.

Bartek porwał skwapliwie za broń, dech wstrzymał, oczy wyłupił i patrzył w kaprala

jak w tęczę, ale mała mu i z tego pociecha.

Oj, coś źle słychać, bo i kapral jak z krzyża zdjęty. Na stacjach śpiewy i krzyki;

kapral komenderuje, kręci się, łaje, żeby to starszym się pokazać, ale niech no pociąg

ruszy, cichną wszyscy i on cichnie. Dla niego także świat ma teraz dwie strony: jedna

jasna i zrozumiała — to jego izba, żona i pierzyna; druga ciemna, ale to zupełnie

ciemna — to Francja i wojna. Zapał jego, jak i zapał całej armii, chętnie by zapożyczył

chodu od raka. Wojowników pognębińskich ożywiał istotnie duch tym widoczniejszy,

że sieǳący nie w żołnierzach, ale każdemu na ramieniu. A ponieważ każdy żołnierz

dźwigał na ramionach tornister, płaszcz i inne wojskowe przybory, więc wszystkim

było nader ciężko.

Tymczasem pociąg fukał, huczał i leciał w dal. Co stacja przyczepiano nowe wa-

gony i lokomotywy. Co stacja widać było tylko pikielhauby, armaty, konie, bagnety,

piechurów i chorągiewki ułanów. Zapadał z wolna pogodny wieczór. Słońce rozlało

się w wielką czerwoną zorzę, wysoko na niebie unosiły się stada drobnych, lekkich

obłoków o brzegach poczerwieniałych od zachodu. Pociąg wreszcie przestał brać lu-

ǳi i wagony na stacjach, trząsł się tylko i leciał naprzód w ową jasność czerwoną,

jakby w morze krwi. Z otwartego wagonu, w którym sieǳiał Bartek z pognębiń-

skimi ludźmi, widać było wsie, sioła i miasteczka, wieżyczki na kościołach, bocia-

ny poprzeginane jak haki, stojące jedną nogą na gniazdach, chałupy osobne, sady

wiśniowe. Wszystko to migało przelotem, a wszystko czerwone. Żołnierze poczęli

szeptać mięǳy sobą tym śmielej, że podoﬁcer, podłożywszy sakwy pod głowę, za-

snął z porcelanową fajką w zębach. Wojciech Gwizdała, chłop z Pognębina sieǳący

wedle Bartka, trącił go łokciem:

— Bartek, słuchaj no!

Bartek zwrócił ku niemu twarz z zamyślonymi wyłupiastymi oczyma.

— Czegóż patrzysz jak cielę, co iǳie na rzeź?… — szeptał Gwizdała. — Ale ty,

niebożę, iǳiesz na rzeź i pewnikiem…

— Oj, oj! — jęknął Bartek.

— Boisz się? — pytał Gwizdała.

— Co się nie mam bać!…

Zorza stała się jeszcze czerwieńsza, więc Gwizdała wyciągnął ku niej rękę i szepnął

dalej:

— Wiǳisz tę jasność? Wiesz, głupi, co to jest? To krew. Tu jest Polska, niby

nasz kraj: rozumiesz? A hen tam daleko, gǳie się tak świeci, to właśnie Francja…

— A prędko zajeǳiewa?

— Albo ci pilno? Mówią, że okrutnie daleko. Ale nie bój się: Francuzy wyjdą

naprzeciw…

Bartek zaczął pracować ciężko swoją pognębińską głową. Po chwili spytał:

— Wojtek?

— Czego?

— A na ten przykład, co to za naród te Francuzy?

Tu uczoność Wojtka ujrzała nagle przed sobą dół, w który łatwiej jej było wlecieć

z głową niż wylecieć na powrót. Wieǳiał, że Francuzy to są Francuzy. Słyszał coś

o nich od starych luǳi, którzy mówili o nich, że zawsze wszystkich bili; na koniec

Bartek zwycięzca



wieǳiał, że to jacyś barǳo obcy luǳie. Ale jak to tu wytłumaczyć Bartkowi, aby

i on wieǳiał, jak dalece obcy.

Przede wszystkim tedy powtórzył pytanie:

— Co to za naród?

— A juści.

Trzy narody były znane Wojtkowi: w środku „Polaki”, z jednej strony „Moskale”,

a z drugiej „Niemcy”. Ale Niemców były różne gatunki. Chcąc więc być jasnym więcej

niż ścisłym, rzekł:

— Co to za naród, Francuzy? Jak ci powieǳieć: musi takie Niemcy, tylko jeszcze

gorsze…

A Bartek na to:

— O ścierwa!

Do tej pory żywił względem Francuzów jedno tylko uczucie, to jest uczucie nie-

opisanego strachu. Teraz dopiero poczuł ku nim ten pruski landwerzysta wyraźniej-

szą patriotyczną niechęć. Jednakże nie wszystko jeszcze zrozumiał należycie i dlatego

spytał znowu:

— To Niemcy będą z Niemcami wojować?

Tu Wojtek, jak drugi Sokrates, postanowił pójść drogą porównań i odparł:

— Albo to się twój Łysek z moim Burkiem nie gryzą?

Bartek otworzył usta i popatrzył chwilę na swego mistrza.

— O prawda!…

— Przecie i Austriaki Niemcy — prawił Wojtek — a czy się nasi z nimi nie bili?

Toć stary Świerszcz opowiadał, że jak był na onej wojnie, to Szteinmec krzyczał na

nich: „Dalej, chłopy, na Niemców!” Tylko że z Francuzami nie tak łatwo!

— O laboga!

— Francuzy nigdy żadnej wojny nie przegrały. Taki jak się do ciebie przyczepi, to

się nie wykpisz, nie bój się! Każdy jest chłop jak dwa albo trzy razy nasz, a brody to

ci mają jak Żydy. Inszy też jest czarny jak diabeł. Takiego jak zobaczysz, to poleć się

Bogu!

— No, to po co my do nich pójǳiema? — pyta zdesperowany Bartek.

Filozoﬁczna ta uwaga nie była może tak głupia, jak zdawało się Wojtkowi, który

widocznie pod wpływem urzędowych natchnień pośpieszył z odpowieǳią:

— Ja bym też wolał nie iść. Ale nie pójǳiemy my, to przyjdą oni. Nie ma rady.

Czytałeś, co stało drukowane. Dycht najgorzej zawzięte na naszych chłopów. Luǳie

gadają, że ony dlatego takie łakome na tutejsze grunta, bo chcieli wódkę przemycać

z Królestwa, a rząd nie daje. I z tego jest wojna: no, rozumiesz?

— Co nie mam rozumieć! — rzekł z rezygnacją Bartek.

Wojtek mówił dalej:

— Na baby ci też łakome jak pies na sperkę…

— A to by na ten przykład i Magǳie nie przepuścili?

— Ony i starym nie przepuszczają!

— O! — krzyknął Bartek takim tonem, jakby chciał powieǳieć: „Jeżeli tak, to

będę walił!”

Jakoż wydało mu się, że tego już nadto. Wódkę niechby jeszcze sobie z Królestwa

przemycali, ale do Magdy im zasię! Teraz mój Bartek jął na całą tę wojnę patrzeć ze

stanowiska własnego interesu i poczuł jakąś otuchę na myśl, że tyle wojska i armat

występuje w obronie zagrożonej przez bałamuctwo ancuskie Magdy. Pięści mu się

zacisnęły mimowolnie i strach przed Francuzami pomieszał się w jego umyśle z nie-

nawiścią do nich. Przyszedł do przekonania, iż nie ma już chyba rady, że trzeba iść.

Tymczasem jasność niebieska zgasła. Ściemniło się. Wagon na nierównych relsach

Bartek zwycięzca



Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: