Kałużyński Zygmunt - Z lasu do opery.pdf - Kałużyński Zygmunt - Zabr7

Z lasu do opery

Powrót Tarzana i Upiora

„Tarzan wśród małp” wraca! „Upiór w Operze” wraca! Te dwie popularne

fantazje sensacyjne sprzed wieku niespodziewanie odżyły na progu roku

2000.

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

Tarzanem zajęła się fabryka Disneya, największe przedsiębiorstwo kina

animowanego; jest to 37 produkcja owej firmy obsługującej tematy baśniowe, więc

Człowiek-Małpa mógł się mieścić w jej programie. Bardziej zaskakująca jest nowa

powieść Fredericka Forsytha, zawodowca od bestsellerów policyjno-politycznych:

jego „Upiór Manhattanu” jest unowocześnioną wersją powieści Gastona Leroux z

1910 r. Co mogło go nakłonić, by wziąć się do tej starzyzny? Obydwa wypadki są

ciekawe właśnie ze względu na ich odżycie, być może sztuczne? Wydawałoby się

bowiem, że należą do mody wygasłej.

O Tarzanie od dawna nie było słychać, mimo że był jedną z największych sensacji

w dziejach kultury popularnej. Ostatni indeks, do jakiego mam dostęp, z 1981r.,

wymienia 26 powieści o nakładzie 90 mln, 42 filmy, 57 cykli TV oraz przeszło 13

tys. różnych komiksów; która to wena skończyła się w latach 60. Takie

zapomnienia dzieją się nie bez powodu, bo sukcesy mitologiczne tworzone są

przez opinię i giną, gdy ona traci zainteresowanie; dlatego ich powrót może coś

znaczyć. Tematy, które mają masowe powodzenie, nie należą do autora, który je

formułuje: obsługuje on je tylko i nawet staje się niewolnikiem nacisku, jaki

wywierają wymagania zbiorowe. Tak właśnie było z Edgarem Rice Burroughsem,

który napisał „Tarzana wśród małp” w 1912 r. Był on płodny i zostawił całą

bibliotekę: zrobienie powieści zabierało mu dwa do trzech tygodni, dyktował je

sekretarce bez jednej następnie poprawki, jak opowiada ona w pamiętnikach.

Wspomina też, że żenował się wobec niej przy scenach miłosnych, nagrywał je na

dyktafonie i dopiero następnie dawał jej do przepisania. Był to bowiem przyzwoity

ówczesny biznesmen, którego zaskoczyła kariera jego Tarzana.

Pomysł nie był nowy (por. Mowgli wychowany przez panterę w „Księdze dżungli”

Kiplinga) i Burroughs wykonał go ubocznie, bo jego ambicją była science fiction

oraz beletrystyka historyczna – usiłował on wpakować wydawcy „The Outlaw of

Torn”, ale ten się wzdragał i Burroughs zrobił Tarzana niejako tymczasem. Tarzan

(Tar-Zan ma znaczyć w języku goryli „Biała-Małpa”) był dzieckiem lorda i lady

Greystone, którzy ocaleli jako rozbitkowie z zatonięcia okrętu przy brzegu Afryki,

zginęli w dżungli, ale pozostawionym przez nich niemowlakiem zajęła się

koczkodanica Kala, która straciła swojego małego i wychowała porzuconego. Po

latach do dżungli przybywa bratanek Greystonów (tak jest! co za przypadek!) oraz

profesor Porter i jego 19-letnia córka Jane. Tarzan na podstawie amuletu zostaje

rozpoznany jako lord, zaś Jane i on mają się ku sobie, ale Tarzan nie chce

odbierać młodemu krewnemu dziedzictwa, mimo że ono jemu się należy, zaś Jane,

rozumiejąc jak różny jest Tarzan, zgadza się wyjść za Anglika z Oksfordu.

Tarzan ekologiczny

I tu się rozpętało! Magazyn „All Story” w Chicago, w którym „Tarzan” ukazuje się,

zostaje zasypany lawiną listów oburzonych, że Tarzan nie poślubił Jane!

Redaktor żąda od Burroughsa następnej powieści, gdzie ów związek się dokona, i

nie chce słyszeć o żadnej innej pisaninie. Burroughs się przychyla, ale planuje

zgładzić Tarzana przy następnej okazji, jednak nic z tego. Powstaje 26 powieści z

fabułami obłędnymi: Tarzan dostaje się do średniowiecza, bo w sercu Afryki w

tajemnicy wciąż ono funkcjonowało, do imperium rzymskiego (na podobnej

zasadzie), jedzie na Marsa itd. – tu Burroughs, choćby po części, przemyca

problematykę, która go osobiście zajmowała.

Niemniej musi kształtować postać Tarzana tak, jak sobie życzą czytelnicy: to oni

stają się autorami powieści, on tylko jest wykonawcą. Mają oni swoje zasady:

bohater nie może być samotny; pragną dla niego losu godnego jego charakteru; nie

tolerują, by był ofiarą niesprawiedliwości. Ma on otrzymać wszystko, co w

rzeczywistym życiu przychodzi z trudnością albo nigdy. Burroughs stara się pisać

według swojej publiczności, staje się, niejako, ofiarą jej wymagań. Może zresztą mu

się to spodobało, bo na koniec się wręcz rozszalał; wymyślił język małp, którego

słownik obejmuje 14 stron druku, podaję parę przykładów: gorąco – eta-koho,

odwaga – tand-utor, zabić – bundolo, ocean – zu-dak-lul, miłość – Gree-ah.

Skąd takie powodzenie? Zapewne atrakcją Tarzana była jego dwoistość, cecha,

której nie posiadały inne literackie dzieci dżungli. Tarzan jest prymitywem, który

wraca do cywilizacji, oraz cywilizowanym, który wraca do prymitywu. Nie zdaje

sobie sprawy z tego, czym jest, lecz jednocześnie jest osobą o najwyższej

wartości. Kontrast pocieszający dla czytelnika: lekceważą mnie, ale nie zdają sobie

sprawy, czym mogę być. Natura jest miejscem ucieczki, ale też tryumfuje się nad

nią, nie wyzbywając się człowieczeństwa, więcej, pozostaje się lordem, co ma

znaczenie w latach mody na Tarzana: były one snobistyczne. Oraz była to epoka

dominowania nad naturą: Afryka jest terenem odkryć, pionierzy jak Livingstone i

Stanley są herosami.

Co też tłumaczy, dlaczego zapomnieliśmy o Tarzanie: okazał się zbyt naiwny; nie

uprawiamy też zdobywczości wobec przyrody, przeciwnie, niepokoimy się o jej

ocalenie. W rezultacie wersja disneyowska proponuje nam Tarzana

uwspółcześnionego: ekologicznego. Film opiera się na głównej powieści cyklu:

„Tarzan wśród małp”, ale wprowadza do niej zmiany.

Namiętność bez granic

Prawda, zdaniem Forsytha, ma być w emocji, nie w szczegółach: zresztą w

podobny, unikający rekwizytów sposób traktowały „Upiora” ekranizacje, których

było pięć, oraz musical Andrew Lloyda Webbera, dzięki któremu zresztą Forsyth

zainteresował się „Upiorem”. Jednak wszystkie te próby, jego zdaniem, wciąż nie

odpowiadają dzisiejszej mentalności i z tego powodu napisał on swoją wersję.

U Forsytha Upiór ocalał, ale został w charakterystyczny sposób przemieszczony.

Dla Leroux Opera paryska była centrum kultury i towarzystwa, obecnie jest nim

Nowy Jork: toteż Upiór wyjeżdża na Manhattan. U Leroux zajmował się

straszeniem wytwornych bywalców, zaś swojego talentu używał, by organizować

skomplikowane i perfidne intrygi: teraz zostaje twórczym biznesmenem i mimo że

wciąż unika pokazywania swojej przerażającej twarzy, jest zaliczany do czołówki

osób wpływowych w kraju; zresztą jest bezwzględny, konkurenci lękają się go i

budzi nienawiść – ta cecha pozostała mu, ale obecnie przyczynia się do jego

sukcesu.

Minęło dziesięć lat, i oto do Ameryki przyjeżdża głośna śpiewaczka Christine, z

mężem Raoulem de Chagny, który niegdyś uratował ją od Upiora, oraz z

małoletnim synem. Otóż okazuje się, że jest to dziecko Upiora, ponieważ Christine,

w czasie gdy była przez niego porwana, zasugerowana intensywnością jego

uczucia, uległa mu; zaś de Chagny, wskutek nieszczęśliwego wypadku, nie może

być ojcem, mimo że uwielbia Christine i ona jego. Dalej nie opowiadam, by nie psuć

lektury, bo może ktoś z Państwa trafi na tę powieść, jedną z najciekawszych

Forsytha.

Nie da się jednak przemilczeć, że Upiór, w przeciwieństwie do tragicznego losu

zgotowanego mu przez Leroux, wychodzi tym razem zwycięsko. Niemniej wyłania

się pytanie, na co Forsythowi była potrzebna ta staroświecka kanwa, i na czym

polega jego unowocześnienie. Przede wszystkim odrzuca on manieryczną

desperację, która cechuje oryginał i łączy się z ówczesną melancholijną modą: dziś

jesteśmy optymistami, jakkolwiek straciliśmy na poetyczności. Najważniejsze jest

jednak, co Forsyth starał się ocalić z owej dawnej mitologii. Zostało więc wyzwanie

rzucone społeczeństwu, z tym że nie jest już ono anarchiczne, lecz dąży do

zdobycia siły.

Upiór u Forsytha wygrywa, bo zmusza otoczenie do uległości, która jest tym razem

oficjalna. Pozostaje jednak do pewnego stopnia potępieńcem, bo wciąż ukrywa

swoje okropne oblicze, ale nie dlatego, że musi, lecz bo sobie tego życzy: jest to

już nie konieczność, lecz manifest indywidualizmu na przekór światu. Niemniej jego

potworność trwa i ma ona znaczenie; stanowiła przeszkodę w jego miłości, co

obecnie zostało przezwyciężone: wyłania się tu odwieczny temat „Pięknej i Bestii”,

czyli męskości, która nie daje sobie rady wobec kobiecości, ale jest ogarnięta

przemożną pasją. Być może to właśnie był temat dla Forsytha główny, którego

brakuje w dzisiejszej elektronicznej kulturze.

Na progu nowego stulecia disneyowski Tarzan stara się dla nas uratować miłość

dla przyrody, zaś Forsyth, autor, który do tej pory słynął z lodowatej sensacji,

posłużył się Upiorem, by docenić rzadko ostatnio objawianą namiętność bez granic.

Kałużyński Zygmunt - Z lasu do opery.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: