SYSTEM SĄDOWNICZY I PRAWNY SUMERÓW.pdf

System sądowniczy i prawny Sumerów

Jeśli chodzi o początki systemu prawnego Sumerów plasują się u zarania ich cywilizacji,

to jest około czterech tys. lat p.n.e. Przypuszcza się, że w pierwszej fazie rozwoju cywilizacji

dochodziło do licznych sporów o ziemię i jej posiadanie [oraz związaną z tym możliwość

uprawy] oraz o dostęp do wody, a w szczególności kanałów nawadniających. Komórkami

organizacyjnymi sumeryjskiej społeczności były klany- te powstały w dość naturalny sposób

z połączenia kilku rodzin po to by posiadany majątek nie uległ rozdrobnieniu oraz by łatwiej

było bronić swoich pól czy prawa dostępu do kanału. Niewątpliwie taka sytuacja była dosyć

kłopotliwa jeśli chodzi o sprawne zarządzanie państwem [lub okręgiem- qannu pozostającym

pod jurysdykcją władz miasta]. Im liczniejsze były klany i im większa ich siła, tym większe

kłopoty sprawiała pokojowa koegzystencja- pojawił się problem odgórnego i nienaruszalnego

przez klany stanowienia prawa. Prawdopodobnie sytuacja poważnego naruszenia stabilności

w społeczeństwie była punktem wyjściowym do powstania kodeksów prawnych. Jeśli chodzi

o te zbiory przepisów to zaznaczyć należy możliwość rozróżnienia źródeł praw: jedne z nich

wywodziły się bezpośrednio z tekstów religijnych i powiązane były najczęściej z życiem

codziennym Sumerów, drugie zaś- szczególnie dotyczące spraw takich jak : kupno, sprzedaż,

pożyczka czy zamążpójście sankcjonowane były instytucją króla i można by je nazwać

„cywilnymi”. Jakkolwiek zbiory praw ulegały szybkiej rozbudowie, nie nastąpił ich podział

na zasadzie kodyfikowania w zależności od ich charakteru, co oznacza, że wszystkie

funkcjonowały w jednolitym tekście.

Należałoby zatem powiedzieć coś o wspomnianych przeze mnie kodeksach będących w

zasadzie- obok rozwiniętego systemu sądowniczego- szczytowym osiągnięciem

sumeryjskiego prawodawstwa. Osiągnięciem tym ważniejszym, że wielokrotnie

zapożyczanym i adaptowanym do swoich potrzeb przez okoliczne ludy i plemiona

[doskonałym tego przykładem może być Dekalog, prawdopodobnie sporządzony przez

Abrahama]. Wielu ludzi uważa, że jedynie kodeks praw Hammurabiego (ok. 1728-1686

p.n.e.) był sumeryjskim zbiorem praw - stela tego króla została odkopana w 1902 roku w

ruinach Suzy. Późniejsze badana wykazały jednak, że Hammurabi nie był jednak wielkim

reformatorem a jedynie jednym z wielu reformatorów „uwspółcześniających” systemy już

istniejące. Około dwunastu lat po odkryciu wspomnianej steli ekspedycja archeologiczna

natrafiła na szczątki starszego, napisanego w języku sumeryjskim zbioru praw a mianowicie

Kodeks króla Lipit-Isztar współcześnie datowany na 1868 rok p.n.e., w którym król pisze, iż

“ustanowił sprawiedliwość w Sumerze i Akkadzie w zgodzie ze słowem Enlila” 1 , zachował

się w niewielkim stopniu- udało się odczytać jedynie dziewięć praw odnoszących się głownie

do odszkodowań za krzywdy wyrządzone ludziom i zwierzętom gospodarczym. W roku 1948

w Esznunnie znaleziono jeszcze starszy, napisany po akkadzku 2 kodeks praw, zaś w roku

1 Tłumaczenie autora, cały kodeks Lipit-Isztar dostępny w języku angielskim na stronie internetowej:

http://www.fiveanddime.net/ishtar.html

2 używam formy „akkadzki” a nie „akadyjski” powołując się na Roberta Stillera, który w swoim wstępie do

„Gilgamesza” [Gilgamesz, PWN, Warszawa 1980] powołując się na normy słowotwórcze wykazuje nietrafność

słowa „akadyjski” sugerującego istnienie Akadi.

1952 odnaleziono Kodeks króla Urnammu. Jest to najstarszy z dotychczas znalezionych

kodeksów datowany na lata 2065-2046 p.n.e., zaś z analizy tekstu wynika, że kodeks Lipit-

Isztara był jego rozwinięciem [podobnie było zresztą z kodeksem Hammurabiego] 3 . Bardzo

ważnym i charakterystycznym wyznacznikiem prawodawstwa Sumerów występującym w

kodeksie Urnammu „który sprawiedliwości dała zajaśnieć” jest brak lex talionis - prawa

odwetu. Biblijna zasada „oko za oko, ząb za ząb” była im zupełnie obca- wprowadza ja

dopiero Hammurabi, a przejmują hebrajscy prorocy tworząc Dekalog, który za

pośrednictwem Jezusa z Nazaretu i jego uczniów zaszczepiony zostaje na kontynencie

europejskim.

Należy zaznaczyć, że podobieństwo występujące pomiędzy wymienionymi kodeksami

zachodzi w jeszcze jednej kwestii, mianowicie w kwestii nadania „władzy prawodawczej”. W

ówczesnej świadomości- zarówno religijnej jak i odnoszącej się do życia codziennego-

panował pogląd, w myśl którego zarówno król i poddani są sługami boga. Cała ziemia zatem

jako stworzona przez Marduka , który „rozerwał nogi Tiamat i roztrzaskał jej czaszkę” 4

została ludziom oddana nie na własność ale w dzierżawę. Stan taki powodował konieczność

odpowiedniego uzasadnienia wprowadzenia takich praw; królowie zatem powoływali się na

„Ningursu, wojownika boga Enlila (…) który dał prawa” , lub na Starych Bogów z Anu na

czele; Urnammu na przykład władze tą otrzymuje od Nanny, a Hammurabi od Szamasza.

Należałoby to nieco uściślić: Sumerowie byli tradycjonalistami- w ich mniemaniu prawa

zostawały darowane królowi przez bogów lub boga w kompletnej formie . Władca zaś

przekazywał je ludowi. Podobne przekonanie panowało odnośnie systemu rządów- wierzono,

że taki system został dany raz na zawsze i odkąd istnieje jest niezmienny. Można zatem

wyciągnąć wnioski, że każda „nowelizacja” musiała mieć solidne podstawy zakorzenione w

tradycji ludowej lub powinna mieć poparcie kapłanów. Ustawowe obowiązki króla

wynikające z tego faktu omówię przy przeprowadzaniu rozdziału na „prawo cywilne” i prawo

wywodzące się z wierzeń religijnych.

Sumerowie dumni byli ze swojego bardzo sprawnego sądownictwa. Ostatecznie

ukształtowany system wywodziła się prawdopodobnie z tzw. demokracji pierwotnej-

teoretycznie istniejącej [praktycznie nie potwierdzonej żadnymi zapiskami] formy rządów

wspólnoty, której naczelną instytucja prawodawczą i sadowniczą- bardzo często również

kolegium kapłańskim, było Zgromadzenie. Wnioski odnośnie istnienia takiej formy

demokracji wyciąga Jackobsen na podstawie analizy Enuma Elisz- starosumeryjskiego eposu

o stworzeniu świata 5 , gdzie bogowie na zgromadzeniu podejmują ważne decyzje dotyczące

całej społeczności. Zgromadzenie występuje również w „Gilganeszu”- tam jego rolą było

zdecydowanie o tym, czy ludzkość przeżyje, czy zostanie zatopiona; w formie „okrojonej”

występuje przy wydawaniu wyroku za zabicie przez Gilgamesza i Enkidu bykołaka,

Humbabę i znieważenie Isztar 6 . Według mitologii Zgromadzenie- ukkin lub puhrum , pod

przewodnictwem Anu zbierało się w ub-š-ukkina w E-kur, świątyni Enlila w Nippur 7 .

Podobnie było w rzeczywistości- zgromadzenie takie funkcjonowało w Nippurze na prawach

3 Podstawa analizy: tekst angielski kodeksu Lipit-Isztar, polskie tłumaczenie kodeksu Urnammu w: Bielicki M.,

Zapomniany świat Sumerów, PIW, Warszawa 1996, s.325., tekst angielski kodeksu Hammurabiego.

4 Tłumaczenie autora z tekstu angielskiego: Enuma Elisz, tablica 4, w. 20 o.k. całość tekstu dostępna na stronie:

http://ccat.sas.upenn.edu/~hunn/Resources/Ane?eumaA.html.

całe terytorium Sumeru zostało podzielone między najważniejszych bogów, którzy założyli miasta jako swoje

ziemskie siedziby i stworzyli szereg pomniejszych bóstw stanowiących reprezentacje poszczególnych me -

określonych właściwości lub mocy. Umożliwiają one spełnienie się giš-hur czyli boskiego planu [za: Sołtysiak

A., Sumeryjska ordynacja podatkowa, http://www.archeo.uw.edu.pl/antropologia/ar01-02.pdf. oraz: Słownik

mitologii Mezopotamii, op. cit. s.129.].

5 za: Saggs H.W.F., Wielkość i upadek Babilonu, przeł. J. Nowacki, PIW, Warszawa 1973.

6 Patrz: Gilgamesz, przeł. R. Stiller, PWN, Warszawa 1980.

7 Za: Black J., Green A., Słownik mitologii Mezopotamii, przeł. A. Reiche, Książnica, Katowice 1998, s.227.

równych z prawami króla z zakresie orzekania o winie. Często król, który nie był w stanie

rozstrzygnąć sporu, który mógł stanowić np. precedens, odsyłał sprawę do Zgromadzenia.

Król zatem zawsze był instancją nadrzędną, ponad nim stali tylko bogowie, przed którymi

musiała się spowiadać. Co więcej, król- a później książęta- spełniał rolę Sądu Najwyższego,

był więc również „instancją odwoławczą”, do której można było zaskarżyć wyrok- wśród

licznych dokumentów sądowych z epoki III dynastii z Ur [czyli w czasach, gdy sądownictwo

przeżywało największy rozkwit] można było znaleźć protokoły rozpraw opatrzone adnotacją:

„ orzeczenie sądowe poręczone przez króla ”. Uważano również, że król powinien ferować

prawomocność wyroku w sprawach rozwodowych oraz dotyczących sprzedaży wolnego

człowieka w niewolę .Od królewskiej decyzji nie istniało odwołanie- osoby które chciałyby to

zrobić narażone by były nie tylko na karę wymierzoną przez ludzi- narażały się również na

przekleństwo bogów, a to było zdecydowanie bardziej dalekosiężne w skutkach. Nawet za

czasów panowania Urninurty- to jest pod koniec istnienia Sumeru Nippur było centrum życia

prawniczego i administracyjnego- decyzje, które tu podejmowano traktowano jako kanony

interpretacji prawa w całym kraju. Liczba sędziów uczestniczących w rozprawie była różna-

w zależności od ważności sprawy oraz od społecznego statusu prawujących się osób.

Zazwyczaj jednak wahała się od 1 do 7 sędziów oraz „stenopisty”, którego zadaniem było

sporządzenie protokołu z rozprawy; prawdopodobnie stałym członkiem komisji sędziowskiej

był ensi - gubernator miasta, oraz maszkim - pełniący funkcję komisarza [jego zadaniem były

również negocjacje między stronami w celu polubownego załatwienia sprawy]. Sędziowie

zbierali się w dubal - sali rozpraw. W Sumerze istniał również zawód sędziego- dikud .

Zawodowi sędziowie zajmowali się sprawą wówczas, gdy wydawała się ona bardzo

skomplikowana lub jeżeli spór nie dawał załatwić się polubownie. W przypadku

Zgromadzenia mamy do czynienia z pierwszym dokumentarnie stwierdzonym sądem

przysięgłych 8 - taki stan widoczny jest w zapiskach sądowych z rozprawy mającej miejsce w

Nippur, w 1850 roku p.n.e [co prawda Sumer jako taki już wówczas nie istniał, ale np.

dokumenty spisane były po sumeryjsku co pozwala wnioskować o pewnej tradycji

sądowniczej istniejącej w tamtych czasach, być może zbliżonej do tradycji dyplomatycznej z

jej jednolitym językiem]. Ponadto sędziom nie wolno było zmieniać raz wydanego wyroku-

groziło to bowiem utratą stanowiska a niekiedy nawet sądem. Miało to swoje podstawy

ideologiczne- sędzia, który zmienia wyrok pomylił się, nie ma pewności czy pomylił się ten

jeden raz czy mylił się wcześniej. Omylność sędziów stałaby się zatem powodem utraty

zaufania do systemu sądowniczego i trafności praw. Kolejną rzeczą która warta jest

poruszenia była przysięga sądowa- nie przysięgano na bogów czego można by się spodziewać

po państwie teokratycznym, lecz „w imię króla” , zadaniem bogów zaś było wywarcie pomsty

na osobie, która skłamała w zeznaniach. Ponadto- osoby, które były sądzone, szczególnie jeśli

chodziło o sprawy gardłowe, mogły podać alibi, które jeśli zostało potwierdzone stanowiło

najwyraźniej koniec procesu; w sądownictwie sumeryjskim istniały i z pewnością były „w

użyciu” pojęcia „obrony koniecznej” oraz „dowodu rzeczowego”, których odpowiedniki

stanowiły ważny element procesu * .

Jeżeli chodzi o „akta procesowe”- tabliczki zwane ditilla , czyli „rozstrzygnięta sprawa” 9

to dzieliły się ona na dwa rodzaje. Pierwszy miał charakter typowo orzeczniczy, będący

wyrokiem w sprawie i zawierał skróty opis sprawy, nazwiska sędziów, ensi i maszkima oraz

daty rozpraw; drugi rodzaj był nie tyle wyrokiem ile sądowym orzeczeniem jakiegoś stanu-

8 patrz: Zapomniany świat Sumerów, s.323.

* przykład: „Sagisza, żona Lugalmea, oświadczyła: «Urdumuzida zabił Lugalmea, mego męża.» Urdumizida

przedstawił świadków, że tamtego nie zabił” oraz: „Guzani zabił Kali. Guzani został przesłuchany. Oświadczył

on: «Kali najpierw uderzył mnie tym oto hakiem.» Dowiódł on, że sprzeczka słowna miała miejsce” za:

Zapomniany świat Sumerów, s.346.

9 od pierwszego słowa jakim zaczynała się tabliczka.

był zatem urzędowym poświadczeniem. Ten typ ditilla odnosił się do spraw dotyczących

życia rodzinnego: małżeństw, adopcji, rozwodów, opłat rozwodowych, intercyzy,

niewolników itp 10 . Trzecim rodzajem dokumentów sądowych były pisandubba , czyli

kartoteki- tabliczki które dołączano do akt sądowych w zależności od dat rozpraw i składów

sędziowskich [stanowi to przykład rozbudowanej biurokracji funkcjonującej w

społeczeństwie Sumerów]. Kończąc fragment poświęcony instytucjom sądowniczym należy

powiedzieć, że dwiema najważniejszymi instytucjami zarówno o charakterze sądowniczym

jak i prawodawczym [ w przypadku sędziów również wykonawczym] były: król- en lub lugal

oraz Zgromadzenie w Nippur. Instytucjami pomniejszymi, raczej bez „uprawnień

prawodawczych” były stanowiska gubernatorów, ensi , starszyzny czy książąt. W tym

przypadku stronom przysługiwało odwołanie od wyroku [chyba że był on ferowany przez

króla- wówczas wyrok był ostatecznym] do instancji wyższych. W wydawaniu wyroków

oprócz kodeksów kierowano się również tradycją- prawami zwyczajowymi; miało to miejsce

szczególnie w mniejszych skupieniach ludności. Z dostępnych tekstów 11 wnosić można, że

nie istniały odrębne urzędy prokuratora czy obrońcy- to pozwani i pozywający wcielali się w

te funkcje zaś zadaniem sędziego lub sędziów było rozstrzygnięcie o tym kto ma rację.

Po omówieniu instytucji prawodawczo-sądowniczych należało by przejść do praktyki

prawa w życiu codziennym Sumerów. Jeśli chodzi o podstawę wykładni prawniczej z reguły

były nią kodeksy zesłane przez bogów królowi, lub też tworzone przez króla obdarzonego

przez bogów mocą ustanawiania praw. Problem pojawia się w chwili, gdy chcemy dociekać

skąd wzięły się prawa, które zostały przez en ’a przekazane ludowi i sędziom. Dokonując

przeglądu dostępnych opracowań kodeksów można pokusić się o wyróżnienie dwóch dróg

powstawania sumeryjskiego prawodawstwa. Pierwszą było wykształcenie się praw ściśle

powiązanych z życiem religijnym społeczeństwa, w szczególności zaś z dwoma

„odnośnikami”, czyli: osobą króla i życiem codziennym niewiele związanym z panteonem

bóstw rozbudowywanym przez kapłanów. Druga linia rozwojowa pojawiła się w momencie

rozwijania się gospodarki a zapoczątkowana została już w czasach hipotetycznej demokracji

pierwotnej i powiązanej z nią własności prywatnej. Odnosiła się ona również do życia

codziennego Sumerów ale w jego aspekcie ekonomicznym, czyli do handlu, kupna i

sprzedaży, umów itp. oraz w aspekcie kryminalnym, czyli przestępstw niezwiązanych z

magią czy innymi wierzeniami. Przykładowo: niepochowanie zwłok było praktyką

wywierania zemsty na umarłym- jakkolwiek lex talionis było Sumerom obce, to

niedopełnienie obrządku automatycznie spychało ducha zmarłego na dno hierarchii

podziemnego świata. Dodatkowo ściągało to możliwość zemsty zmarłego na niewinnym

człowieku. Takie naruszenie prawa związane było z wierzeniami religijnymi [można

oczywiście mówić o bardziej praktycznych aspektach, np. o groźbie wybuchu zarazy i

związanym z tym obowiązkiem chowania ciał] i należałoby zakwalifikować je do pierwszej

linii praw.

Innym rozróżnieniem, typowo współczesnym zresztą byłoby dokonanie rozdziału na

prawo kanoniczne i prawo cywilne. Taki podział byłby uzasadniony przy zastrzeżeniu, ze

prawo kanoniczne jest tu rozumiane o wiele szerzej niż obecnie, np. podlegają mu obowiązki

względem świątyni, czyli składania ofiar, pogłównego, dziesięciny itp. Należy również

zaznaczyć, iż w państwie teokratycznym oba człony prawa przeplatały się dlatego też

pozostanę przy moim rozróżnieniu dwóch dróg wyłonienia się przepisów.

Skupiając się na prawach wywodzących się z wierzeń religijnych należy zaznaczyć, że nie

miały one ściśle „prawnego” charakteru- szczególnie jeśli chodzi o osobę króla. Król nie

tylko posiadał władzę, musiał również pewnemu prawu podlegać- prawem tym były boskie

nakazy szczególnie ważne w okresie Nowego Roku. Król często nazywany bywał „boskim

10 Za: Bielicki M., op. cit. s. 331.

11 W znaczeniu: tekstów dostępnych autorowi.

królem” i formalnie był zarządcą boga na jego włościach 12 . En był również uosobieniem boga

na ziemi- jego ludzkim wcieleniem [a w pewnych sytuacjach- nawet samym bogiem 13 ]. Skoro

więc władza, która posiadał została mi niejako użyczona, podobnie jak moc obdarzania kraju

urodzajem i bezpieczeństwem co jakiś czas król musiała się z niej rozliczać. Przed

przystąpieniem do tzw. sprawozdania rocznego przed obliczem Marduka król zostawał

pozbawiony władzy i insygniów królewskich [czynił to kapłan szeszgallu ]. Król dokonywał

spowiedzi poczym kapłan uderzał go w twarz i ciągał z uszy w myśl zasady: im mocniej tym

lepiej. Uważano bowiem, że jeśli królowi pociekną łzy to Marduk jest zadowolony i wieści to

szczęście dla kraju. Po tej cerem oni szeszgallu oddawał królowi insygnia, by przywrócić jego

władzę. Król miał obowiązek uczestniczyć w innym jeszcze obrzędzie noworocznym,

mianowicie w uroczystości „ świętych zaślubin ”. Na święto to w okresie sumeryjskim składało

się pięć elementów: scena wprowadzająca, rytualna kąpiel, pieśni miłosne, „święte

zaślubiny”, wyznaczenie losu. Król, prawdopodobnie tożsamy z bogiem udaje się na

spotkanie z kapłanka odgrywającą rolę Inany [utożsamianą później z Isztar] i „ będzie miłował

ja w swej łożnicy ” 14 . Rytuał ten prawdopodobnie związany był z kultem płodności i miał

zapewnić szczęście i urodzaj całemu krajowi. Oczywiście istniała również możliwość, że król

nie odzyska władzy na kolejny rok jeśli należycie nie wypełniał obowiązków względem

bogów. Do najważniejszych obowiązków króla- oprócz uroczystości noworocznych- należały

m.in.: dbanie o system nawadniania- w sprawozdaniu rocznym król zdawał sprawę z tego jaki

kanały odnowił jaki wybudował, które poszerzył itp., dbanie o świątynie- w tym przypadku

król powinien odbudować zawaloną świątynię, najlepiej zaczynając od fundamentów, w

których ukryty jest boski plan ziggutaru oraz dbanie o sprawiedliwość w kraju. W osobie

króla łączyły się aspekty: teologiczny i cywilny prawodawstwa sumeryjskiego; bardzo często

władca sam był kapłanem co ułatwiało mu kontakty z kolegiami świątynnymi mającymi duże

wpływy w państwie 15 . Tak więc król stanowił ogniwo pośrednie między bogami a ludźmi,

których bogowie stworzyli po to, by im służyli. Reprezentował swój lud przed obliczem

bogów i z kolei jako boski przedstawiciel zgodnie z boska wolą regulował sprawy tego ludu,

począwszy od udrażniania kanałów na wyprawach wojennych skończywszy.

Druga linia prawa wywodzącego się z potrzeb religijnych skupiała się na życiu

codziennym Sumerów. W tym zaś przypadku prawodawstwo skupiało się w dużej mierze na

zapewnieniu spokojnej egzystencji w jej duchowym aspekcie. Można wyróżnić religię

oficjalną- znajdująca swoje miejsce w świątyniach i religię codzienną- istniejącą wśród ludu.

Właśnie ta religia codzienna stanowiła siłę napędową prawodawstwa sumeryjskiego w tej

sferze życia. Świat był w mniemaniu jego mieszkańców miejscem bardzo niebezpiecznym.

Bogowie mieszkali sobie w niedostępnych zigguratach , podczas „na dole” szalały demony.

Te szczególnie niebezpieczne były dla kobiet w połogu czy karmiących dzieci, w każdej

chwili mogły uprowadzić potomka. Sprowadzały zarazy lub nękały konkretnych ludzi

powodując ból głowy, drgawki itp.; jedynym bezpiecznym schronieniem był dom, który

trzeba było wszelkimi sposobami zabezpieczyć przed tym, aby złe duchy nie wkradły się do

niego i nie napadły człowieka we śnie. Funkcję ochronną spełniały w tym przypadku

drewniane lub gliniane figurki zakopywane w narożnikach i nadprożach domów- ich

zadaniem było odpędzanie złych mocy i przyciąganie dobrych. Jednak demony nie były

12 Prawdopodobnie system taki rozwinął się po to by zakończyć nieustanne zatargi o ziemie i kanały

nawadniające. W myśl obowiązującego prawa religijnego ziemia ma jednego właściciela- boga, więc żadne

kłótnie pomiędzy służącymi są niepotrzebne.

13 Bardzo wyczerpująco taką rolę władców opisuje Frazer w swojej „Złotej Gałęzi”.

14 Za: Saggs H.W.F., op. cit., s.337.

15 w późniejszych czasach problem rywalizacji między stanem kapłańskim a władca zostawał rozwiązywany

m.in. poprzez wprowadzanie urzędników królewskich zwanych: królewskimi urzędnikami do spraw

administracji oraz: królewskimi urzędnikami, strażnikami królewskiej szkatuły. Często zdarzało się , że

przełożony świątyni należał do grona tzw. „zauszników króla”.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: