Micha� �esi�w ROLA KULTUROTW�RCZA UKRAI�SKIEJ CERKWI GRECKOKATOLICKIEJ Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk�odowskiej Lublin 2001 Recenzent / Witold Ko�buk Redakcja / Marek J�drych Projekt ok�adki / Jerzy Durakiewicz Na ok�adce / wizerunek �w. Josafata (J�zefata) Sk�ad / Maciej Dudek � Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001 ISBN 83-227-1344-4 Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk�odowskiej pl. Marii Curie-Sk�odowskiej 5, 20-031 Lublin tel. (0-81) 537-53-02, 537-53-04 Internet: http://press.umcs.lublin.pl Spis tre�ci Wst�p....................................................................................................................7 1. Pierwsze wieki chrze�cija�stwa na Ukrainie..................................................11 2. Pr�by zjednoczenia ze Stolic� Apostolsk�.....................................................14 3. Losy Cerkwi greckokatolickiej po rozbiorach................................................17 4. Losy Cerkwi greckokatolickiej po II wojnie �wiatowej.................................20 5. Ukrai�ska Cerkiew Greckokatolicka na tle innych obrz�dk�w chrze�cija�stwa wschodniego........................................................................23 6. Cerkiew greckokatolicka a rozw�j kultury ukrai�skiej..................................45 7. Przenikanie si� wzajemne kultury bizantyjskiej i �aci�skiej na Ukrainie.......53 8. Kult �wi�tego Josafata (J�zefata) w Cerkwi greckokatolickiej......................60 Materia�y do bibliografii oraz prace wykorzystane w niniejszym szkicu...........70 Wst�p O m�wi�o prawos�a-A-j w Rzymie Va j mia�y mie>.; fakty, przerr. � kowaniach -Ukrainy. B. i . go r�ne by-iui| d�w czy �z t^KS� nej. Stosu."-..���* chrze�cijan_v rjae rezultat�w. �. m4| O wieJc- ~--t� rotw�rczej er- vm no�ci narodc-r 1 Ukrainy jest ~ jtj zaistnia�o 40! i ^ Kultura r.�: -4 te elementy s.-.i: danego narodu -towaniu si� uL-. Cerkiew greekc.-.-si�, gdzie nie z: Rosyjskiej Cer-. rozwojowi odr� ukrai�skiego na r i dlatego elimir Ko�cio�a, w��cza **"":, gdzie jego :% I Wst�p I r O Cerkwi gj m�wi�o w zwi�zki zywanego uni� bn prawos�awn� w g w Rzymie. Na licz mia�y miejsce r�wi fakty, przemy�leni; kowaniach i kons Ukrainy, Bia�orusi, go r�ne bywaj� oc d�w czy dzia�acz> nej. Stosunkowo < chrze�cija�skiego v rezultat�w, konsekv O wiele mniej rotw�rczej czy naw< no�ci narodowej UJ Ukrainy jest mo�e j< zaistnia�o 400 lat ten Kultura narodo te elementy sk�ad�w danego narodu. W tj towaniu si� ukrai�s� Cerkiew greckokatoli si�, gdzie nie zosta�* Rosyjskiej Cerkwi I rozwojowi odr�bnos< ukrai�skiego na pozio i dlatego eliminowa Ko�cio�a, w��czaj�c � tam, gdzie jego r�ka Wst�p O Cerkwi greckokatolickiej w ostatnich latach nieco wi�cej si� u nas m�wi�o w zwi�zku z obchodami 400-lecia soboru brzeskiego, powszechnie nazywanego uni� brzesk�, kiedy to w roku 1596 spr�bowano zjednoczy� Cerkiew prawos�awn� w granicach �wczesnej Rzeczypospolitej ze Stolic� Apostolsk� w Rzymie. Na licznych konferencjach naukowych i popularnonaukowych, kt�re mia�y miejsce r�wnie� w Polsce, tak�e w Lublinie historycy przedstawiali nowe fakty, przemy�lenia i hipotezy oraz dyskutowali, nieraz bardzo �ywo, o uwarunkowaniach i konsekwencjach historycznych tego wa�nego wydarzenia dla Ukrainy, Bia�orusi, a nawet Polski oraz kultury tych kraj�w. Do dnia dzisiejszego r�ne bywaj� oceny badaczy historii Ko�cio�a, historii poszczeg�lnych narod�w czy dzia�aczy Cerkwi greckokatolickiej, rzymskokatolickiej i prawos�awnej. Stosunkowo cz�sto, niestety, przynale�no�� do okre�lonego obrz�dku chrze�cija�skiego wp�ywa na ocen� tego faktu historycznego czy nawet jego rezultat�w, konsekwencji, z przewag� ocen pozytywnych czy negatywnych. O wiele mniej m�wi�o si� o skutkach kulturowych tego faktu, o roli kultu- - - �� ^czej czy nawet pa�stwowotw�rczej oraz wp�ywie na �wiadomo�� odr�b- ..-rodowej Ukrai�c�w i Bia�orusin�w tej Cerkwi, kt�ra w du�ej cz�ci Ukrainy jest mo�e jedyn� tak licznie reprezentowan� spadkobierczyni� tego, co zaistnia�o 400 lat temu w Brze�ciu nad Bugiem. Kultura narodowa, w znaczeniu przeze mnie tu przyjmowanym, zawiera te elementy sk�adowe, kt�re decydowa�y i decyduj� o to�samo�ci i odr�bno�ci danego narodu. W tym przypadku b�d� m�wi� o narodzie ukrai�skim. W kszta�towaniu si� ukrai�skiej �wiadomo�ci narodowej w jej nowo�ytnym kszta�cie Cerkiew greckokatolicka odegra�a wa�n� rol�. Tam, gdzie ta Cerkiew zachowa�a si�, gdzie nie zosta�a zlikwidowana przez w�adze carskie i podporz�dkowana Rosyjskiej Cerkwi Prawos�awnej, stawa�a si� t� instytucj�, kt�ra sprzyja�a rozwojowi odr�bno�ci narodowej Ukrai�c�w, indywidualnej kultury narodu ukrai�skiego na poziomach wy�szych. Zdawa� sobie z tego spraw� carat rosyjski i dlatego eliminowa� wszelkie przejawy �unijne", czyli odr�bno�� tego Ko�cio�a, w��czaj�c go do struktur Rosyjskiej Cerkwi Prawos�awnej wsz�dzie tam, gdzie jego r�ka dosi�ga�a, a mianowicie na terenach Rzeczypospolitej, kt�re znalaz�y si� w drugiej po�owie XVIII wieku pod zaborem rosyjskim. Carat potraktowa� Cerkiew greckokatolick� jako swego wroga na r�wni z takimi przejawami odr�bno�ci Ukrai�c�w, jak j�zyk ukrai�ski, kozaczyzna czy instytucje kulturalne i naukowe typu Akademii Kijowsko-Mohyla�skie kt�re uleg�y bezwzgl�dnej likwidacji przez samodzier�awne w�adze Cesarsn- . Rosyjskiego w imi� idei ,jedynej niepodzielnej Rosji". Dlaczego m�wimy o tym Ko�ciele (o Cerkwi greckokatolickiej) w�a�nie w Lublinie, w lubelskim o�rodku akademickim, w Uniwersytecie najbardzie .. wsch�d w Polsce wsp�czesnej po�o�onym, najbli�ej granicy polsko-ukrai�sk : ulokowanym? Ot� dlatego, �e to w Lublinie wykszta�ci�a si� wi�kszo�� ks:t. greckokatolickich dzia�aj�cych obecnie w Polsce � z ok�o 62 ksi�y greckokatolickich w Polsce 33 to wychowankowie Metropolitalnego Duchownego Seminarium Lubelskiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego). Czas o tym m�wi� w�a�nie teraz, bo przez wiele lat po II wojnie �wiatowej, od roku 1946, Cerkiew greckokatolicka by�a zlikwidowana i ostro prze�ladowana na Ukrainie, dzia�a�a nielegalnie w wyj�tkowo trudnych warunkach. W Polsce powojennej za� jej status by� trudny do okre�lenia, bo greckokatoliccy biskupi przemyscy zostali przez polskie w�adze tu� po wojnie przekazani w�s dzom sowieckim (zgin�li oni wszyscy ju� na terenie by�ego ZSRR), a k; greckokatoliccy wysiedleni wraz z wiernymi w ramach akcji �Wis�a" w r � 1947 na Ziemie Zachodnie i P�nocne. Pocz�tkowo nie mogli tam sprawou� pos�ug religijnych w swoim obrz�dku i w najlepszym wypadku pe�nili i- skie powinno�ci w obrz�dku �aci�skim. Niema�a cz�� ksi�y grecKOK�*.:. ........ znalaz�a si� w obozie koncentracyjnym w Jaworznie (ponad 20 ksi�y grodb katolickich i kilku prawos�awnych wed�ug relacji ks. Stefana ? Jaworzna). Do pozwolenia na odprawianie nabo�e�stw w obrz�dku gi---lickim w j�zyku cerkiewno-s�owia�sko-ukrai�skim nie by�y skore w�aazt __ stwowe powojennej PRL ani nawet w�adze Ko�cio�a rzymskokatolk�^p Obowi�zywa� bowiem zakaz m�wienia o Cerkwi greckokatolickiej w Poi ser czegokolwiek w kontek�cie pozytywnym, o czym dowiedzieli�my si� z ksi�gi cenzury PRL wydanej na Zachodzie. Dopiero wtedy, gdy greckc ko-ukrai�ski kardyna� Josyf Slipyj, zwolniony z �agr�w sowieckich, w upomnia� si� o grekokatolik�w, w Polsce zacz�to umo�liwia� sprav.------- pos�ug religijnych w tym obrz�dku, a nawet pozwolono w Lublinie kszu . ksi�y. Wyk�ad niniejszy trwa� tylko 15 godzin lekcyjnych, tote� jego temat moz-i by�o przedstawi� jedynie w formie zagadnie� wybranych. Cerkiew greckokatolick�, nazywan� obecnie Ukrai�sk� Cerkwi� Greckokatolick�, przedstawi� zatem na tle innych Ko�cio��w katolickich obrz�dku wschodniego oraz w kontek�cie ich odpowiednik�w prawos�awnych, czyli nie zjednoczonych ze Stolic� Apostolsk� w Rzymie. Kr�tko om�wi� histori� chrze- I kt�re znalaz�y si� w drugiej po�owie XVIII wieku pod zaborem rosyjskim. Carat potraktowa� Cerkiew greckokatolick� jako swego wroga na r�wni z takimi przejawami odr�bno�ci Ukrai�c�w, jak j�zyk ukrai�ski, kozaczyzna czy instytucje kulturalne i naukowe typu Akademii Kijowsko-Mohyla�skiej, kt�re uleg�y bezwzgl�dnej likwidacji przez samodzier�awne w�adze Cesarstwa Rosyjskiego w imi� idei, jedynej niepodzielnej Rosji". Dlaczego m�wimy o tym Ko�ciele (o Cerkwi greckokatolickiej) w�a�nie tu, w Lublinie, w lubelskim o�rodku akademickim, w Uniwersytecie najbardziej na wsch�d w Polsce wsp�czesnej po�o�onym, najbli�ej granicy polsko-ukrai�skiej ulokowanym? Ot� dlatego, �e to w Lublinie wykszta�ci�a si� wi �kszo�� ksi�y greckokatolickich dzia�aj�cych obecnie w Polsce � z ok�o 62 ksi�y greckokatolickich w Polsce 33 to wychowankowie Metropolitalnego Duchownego Seminarium Lubelskiego i Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego). Czas o tym m�wi� w�a�nie teraz, bo przez wiele lat po II wojnie �wiatowej, od roku 1946, Cerkiew greckokatolicka by�a zlikwidowana i ostro prze�ladowana na Ukrainie, dzia�a�a nielegalnie w wyj�tkowo trudnych warunkach. W Polsce powojennej za� jej status by� trudny do okre�lenia, bo greckokatoliccy biskupi przemyscy zostali przez polskie w�adze tu� po wojnie przekazani w�adzom sowieckim (zgin�li oni wszyscy ju� na terenie by�ego ZSRR), a ksi�a greckokatoliccy wysiedleni wraz z wiernymi w ramach akcji �Wis�a" w roku 1947 na Ziemie Zachodnie i P�nocne. Pocz�tkowo nie mogli tam sprawowa� pos�ug religijnych w swoim obrz�dku i w najlepszym wypadku pe�nili kap�a�skie powinno�ci w obrz�dku �aci�skim. Niema�a cz�� ksi�y greckokatolickich znalaz�a si� w obozie koncentracyjnym w Jaworznie (ponad 20 ksi�y greckokatolickich i kilku prawos�awnych wed�ug relacji ks. Stefana Dziubyny, wi�nia Jaworzna). Do pozwolenia na odprawianie nabo�e�stw w obrz�dku greckokatolickim w j�zyku cerkiewno-s�owia�sko-ukrai�skim nie by�y skore w�adze pa�stwowe powojennej PRL ani nawet w�adze Ko�cio�a rzymskokatolickiego. Obowi�zywa� bowiem zakaz m�wienia o Cerkwi greckokatolickiej w Polsce czegokolwiek w kontek�cie pozytywnym, o czym dowiedzieli�my si� z Bia�ej ...
michaal