WY�SZA SZKO�A PEDAGOGICZNA IM. TADEUSZA KOTARBI�SKIEGO W�odzimierz Wilczy�ski Zielona G�ra 2000 RADA WYDAWNICZA Andrzej Wi�niewski (przewodnicz�cy), Janusz Mieiniczuk, Dorota Rybczy�ska, Hieronim Szczeg�ta, Wojciech Olszewski (sekretarz) RECENZJE Eugenia Kucharska Florian Nieuwa�ny REDAKCJA WYDAWNICZA Ewa Raczy�ska-Patalasowa REDAKCJA TECHNICZNA PROJEKT OK�ADKI Irena Bulczy�ska KOREKTA Sebastian Wirzman Sprzeda� wysy�kowa: Ksi�garnia Wysy�kowa - skr. poczt. 133 65-958 Zielona G�ra 8 tel./fax. (0-68) 324 70 46 ksiegarniawsp@poczta.onet.pl sms:+48601794670 Na drugiej stronie grafika Opanasa Stastiona (1928) Wydanie publikacji zrealizowano przy pomocy finansowej Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Lubuskiego Urz�du Marsza�kowskiego, Urz�du Miejskiego, Stowarzyszenia Wsp�pracy �Polska-Wsch�d", Przedsi�biorstwa Handlowego �Ksi�garnia WSP",' Sp�ki z o.o. �Fast" w Zielonej G�rze � Copyright by WSP TK Zielona G�ra 2000 ISBN 83-7268-023-X je we al WYDAWNICTWO WY�SZEJ SZKO�Y PEDAGOGICZNEJ im. Tadeusza Kotarbi�skiego w Zielonej G�rze 65-069 Zielona G�ra, pl. S�owia�ski 6, tel. (068) 320 24 39 Druk: Zak�ad Poligraficzny WSP TK Do druku oddano w listopadzie 2000, druk uko�czono w grudniu 2000, format B5,21 aw. zycji uzu WST�P Wy�onienie si� w 1991 roku Ukrainy jako pa�stwa niepodleg�ego wzmog�o zainteresowanie w Polsce jej losami, histori� i kultur�. Ukazuj� si� o niej liczne opracowania naukowe i popularne, zw�aszcza historyczne, na og� pozbawione tendencyjno�ci. Przyczyniaj� si� one do rewizji polskich postaw i obiegowych s�d�w. Rozwijaj�ca si� wsp�praca pomi�dzy naszymi narodami na p�aszczy�nie politycznej, ekonomicznej, o�wiatowej i turystycznej nadaje zg��bianiu problematyki ukrainoznawczej wymiar praktyki w stosunkach dobros�siedzkich. T� wiedz� realioznawcz� warto wzbogaci� o s�ownik encyklopedyczny zawieraj�cy skondensowan� informacj� o Ukrai�cach i ich kulturze. Kultur� pojmuj� tu w szerokim zakresie jako ca�okszta�t dorobku duchowego i materialnego Ukrai�c�w, gromadzony i utrwalany w ci�gu ich dziej�w oraz pomna�any wsp�cze�nie. Na tre�� tak rozumianego poj�cia sk�adaj� si� wytwory intelektualne i materialne, warto�ci �wiatopogl�dowo-etyczne i zasady wsp�ycia, instytucje ustrojowe i spo�eczne, osi�gni�cia indywidualne i zbiorowe. Kultura ukrai�ska jako system rodzimych tradycji kszta�towa�a si� poprzez asymilacj� warto�ci cywilizacji zachodniej, w tym dziedzictwa staro�ytnej Grecji, Rzymu oraz judeochrystianizmu; jest wi�c nieodrodn� cz�stk� kultury europejskiej. Jej uparte dochodzenie do zespolenia si� z Zachodem by�o naznaczone dramatyzmem wielowiekowych heroicznych zmaga� narodu. Ten w�tek przewija� si� b�dzie nader wyra�nie w toku prezentowanych wiadomo�ci. Maj�c �wiadomo�� faktu, i� Ukraina by�a i jest ojczyzn� wielu kultur, pragn� wyeksponowa� tu zwi�zki ��cz�ce (i dziel�ce) nar�d polski z ukrai�skim w przesz�o�ci i tera�niejszo�ci. W doborze hase� (ok. 2000) osobowych i rzeczowych kierowa�em si� pragnieniem przedstawienia barwnego wachlarza zjawisk i fakt�w �wiadcz�cych o odr�bno�ci i atrakcyjno�ci kultury ukrai�skiej, nie stroni�c przy tym od ukazania fenomen�w negatywnych (aby uczyni� zado�� wymogom obiektywizmu). Has�a zosta�y skonstruowane wed�ug ustalonych wzor�w dominuj�cych w podobnego typu leksykonach, zaopatrzy�em je jednak w oryginalny zapis nazwisk, imion oraz nazw i termin�w. Imiona Ukrai�c�w (je�eli nie istniej� ugruntowane wersje polskie) podano w wersji ojczystej, nazwiska za� (zw�aszcza ko�cz�ce si� na -ycz, -�kyj, -�kyj, -yj) przekazuj� wg zalece� Nowego s�ownika ortograficznego PWN{xz&. E. Pola�ski, Warszawa 1997), z wyj�tkiem nazwisk poety B. I. Antonycza i kardyna�a Josypa Slipego (S�ipyj) utrwalonych ju� w takim brzmieniu w polszczy�nie. Zrezygnowa�em z podawania patronimik�w. Tytu�y dzie� oraz cytaty podaj� zazwyczaj w wersji ukrai�skoj�zycznej, a w przypadku utwor�w t�umaczonych na j�zyk polski uwydatniam tytu�y przek�ad�w. Nazwy geograficzne s� w wi�kszo�ci w formie spolszczonej, ajedynie nieliczne w postaci oryginalnej. B�d� niezmiernie wdzi�czny P. T. Czytelnikom za nades�anie swoich uwag i propozycji uzupe�niaj�cych do niniejszego Leksykonu (pod adresem Wydawnictwa). i "' WYKAZ SKR�T�W I SKR�TOWC�W fpk AN Akademia Nauk arch. architekt b. bardzo egz. egzemplarz ew. ewentualnie, ewentualny gen. genera� g�. g��wnie, g��wny Gu�ag G��wny Zarz�d Oboz�w (G�awno- je uprawlenije �agieriej) in. inny; inni k. ko�o; koniec KC Komitet Centralny KGB Komitet Bezpiecze�stwa Pa�stwo- wego (Komitiet gosudarstwiennoj biezopasnosti) KP(b)U Komunistyczna Partia (bolszewik�w) Ukrainy KPU Komunistyczna Partia Ukrainy KPZR Komunistyczna Partia Zwi�zku Radzieckiego KPZU Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy M. Morze m. miasto mieszk. mieszka�cy NANU Narodowa Akademia Nauk Ukrainy nast. nast�puj�cy NKWD Ludowy Komisariat Spraw Wewn�trznych (Narodnyj komissariat wnutriennich die�) NMP Naj�wi�tsza Maria Panna ob. obecnie, obecny obw. obw�d ok. oko�o OUN Organizacja Ukrai�skich Nacjona- list�w OUN-B Organizacja Ukrai�skich Nacjonalist�w - frakcja S. Bandery OUN-M Organizacja Ukrai�skich Nacjonalist�w - frakcja A. Melnyka PAN Polska Akademia Nauk p�w. p�wysep pocz. pocz�tek, pocz�tkowo poi. polski po�. po�owa por. por�wnaj pow. powierzchnia PRL Polska Rzeczpospolita Ludowa prof. profesor proj. projekt pseud. pseudonim pt. pod tytu�em pw. pod wezwaniem r. ak. rok akademicki red. redakcja reg. regionalny re�. re�yser, re�yseria ros. rosyjski RSFRR Rosyjska Socjalistyczna Federacyj- na Republika Radziecka rz. rzeka �w. �wi�ty tj- to jest ukr. ukrai�ski UPA Ukrai�ska Powsta�cza Armia ur. urodzony, urodzona URL Ukrai�ska Republika Ludowa USA Stany Zjednoczone Ameryki (Uni- ted States of America) USRR Ukrai�ska Socjalistyczna Republi- ka Radziecka uwo Ukrai�ska Wojskowa Organizacja wg wed�ug w�. w�a�ciwie, w�a�ciwy WP Wojsko Polskie zob. zobacz ZSRR Zwi�zek Socjalistycznych Republik Radzieckich ZURL Zachodnioukrai�ska Republika Lu- dowa AFANASJEW-CZU�BYNSKIO�EKSANDR (ALEKSANDR) [AOAHACbeB-W)KEHHC�KHH OJIEKCAHflP], 1816-1875, ukr.-ros. pisarz romantyczny, historyk, etnograf; zostawi� wspomnienia o T. Szewczence, z kt�rym si� przyja�ni�. AFORYZMY [A<D0PM3MH], b�yskotliwe, dowcipne i �yciowo m�dre powiedzenia; maj� proweniencj� ludow� (przys�owia), por. Czu�a dusza-temnyj lis; Bijsia wola speredu, konia zza-du, a durnia-zi wsich bokiw; Z moskalem dru-�y, a kami� zapazuchoju de r�y, a tak�e literack�, por. Jak w naciji wo�diw nema, todi wo�di jiji poety! (J. Ma�aniuk). AJUDAH [AIOflAF1], masyw g�rski na p�d. wybrze�u P�w. Krymskiego; wysoko�� do 572 m; u podn�a Artek, niegdy� o�rodek wypoczyn-kowo-wychowawczy dla pionier�w, ob. mi�dzynarodowe centrum spotka� dla dzieci i m�odzie�y; m�wi� o nim A. Mickiewicz w sonecie Ajudah: Lubi�pogl�da� wsparty na Judahu skale... AJWAZOWSKI IWAN [AHBA3OBCBKHH IBAH], 1817-1900, malarz ormia�sko-ros.-ukr.; tematyka obraz�w g�. marynistyczna (np. Dew-jatyj wa�, Czorne mor�); poza studiami w Sankt-Petersburgu ca�e �ycie sp�dzi� w Feodosji (znajdowa�a si� tu du�a kolonia ormia�ska), w kt�rej otwarto p�niej galeri� jego obraz�w oraz postawiono mu pomnik. AKADEMIA [AKAflEMDI], 1) instytucja grupuj�ca uczonych lub artyst�w, tworzona dla popierania rozwoju nauki i sztuki; opr�cz NANU b�d�cej g�. instytucj�naukow� istniej� A. bran�owe, m.in. Architektury, Nauk Rolniczych, Nauk Pedagogicznych; po 1991 powsta�o ok. 10 nowych, np. Sztuk Plastycznych, Szk� Wy�szych; 2) nazwa szk� wy�szych okre�laj�ca ich status (mi�dzy instytutem a uniwersytetem), np. Akademia Medyczna im. I. Horba-czewskiego w Tarnopolu. AKADEMIA K1JOWSKO-MOHYLA�SKA [KHGBO-MOrHJIilHCBKA AKAflEMW], szko�a wy�sza w Kijowie powo�ana w 1632 z inicjatywy metropolity kijowskiego Piotra Mo-hy�y jako kolegium (status akademii zosta� zatwierdzony przez cara ros. Piotra I); uczelnia humanistyczna o wysokim poziomie nauczania; kszta�ci�a si� tam elita duchowa i polityczna narodu ukr.; nauczano m.in. po �acinie i w j�zyku polskim; zamkni�ta w 1819, na jej miejscu utworzono Akademi� Duchown�; restytuowana w 1989 jako uniwersytet narodowy. AKADEMIA MUZYCZNA IM. P. CZAJKOW-SKIEGO W KIJOWIE [KHIBCBKA HALJIOHAJILHA MY3HHHA AKAflEMLS IM. n. HAHKOBCbKOrO], szko�a wy�sza kszta�c�ca muzyk�w; powsta�a w 1913, w 1934 w��czono do niej wydzia� muzyczny Instytutu Muzyczno-Dramatycznego im. M. �ysenki; posiada wydzia�y: dyrygentury, fortepianu, wokalny, kompozytorski, orkiestrowy i histo-ryczno-teoretyczny; ob. ok. 900 student�w; od 1993 posiada status �narodowy"; A. M. dzia�aj� te� we Lwowie i Odessie. AKADEMIA OSTROGSKA [OCTPO3LKA AKA/JEMDi], zak�ad kszta�cenia typu humanistycznego funkcjonuj�cy w 1577-1640 w Ostrogu; jej program nauczania obejmowa� j�zyki klasyczne, teologi� i filozofi� oraz �nauki wyzwolone": gramatyk�, retoryk�, logik�, matematyk� i astronomi�; restytuowana w 1994, posiada status uniwersytetu. AKADEMIA SZTUK PI�KNYCH I ARCHITEKTURY W KIJOWIE [AKAflEMDI OEPA-SOTBOPTOrO MHCTEL[TBA I APXITEK-TYPH y KHGBI], uczelnia artystyczna za�o�ona w 1917, w 1922-1992 pod nazw� Instytut Sztuk Plastycznych; na 4 kierunkach studi�w (malarstwa, grafiki, rze�by i architektury) kszta�ci si� ponad 1 tys. student�w. AKADEMIA SZTUK PI�KNYCH IM. I.TRUSZA WE LWOWIE [JIBBIBCbKA AKAflEMW MHCTELTTB IM. I. TPYLUA], uczelnia artystyczna; jej poprzedniczki to poi. Wy�sza Szko�a Przemys�owa (z wydzia�em rzemios�a artystycznego, 1891-1939) oraz Instytut Sztuki U�ytkowej i Zdobniczej (1940-1995); wieloletnim rektorem by� rze�biarz Emmanui� My�ko, autor i wsp�autor wielu pomnik�w, m.in. I. Franki we Lwowie. AKADEMIA S...
michaal