RADA PROGRAMOWA Jerzy Bartmi�ski (przewodnicz�cy), Antoni Dudek, Marek J�drych Andrzej Pedak, El�bieta Skrzypek, Stefan Symotiuk, J�zef Szyma�sU Wies�aw �ladkowski k UMCS 2S WYDAWNICTWO I �� 1. '$�� �*- . <� !-\�!;^^^i TADEUSZ KARABOWICZ Dziedzictwo kultury ukrai�skiej WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE-SK�ODOWSKIEJ LUBLIN 2001 ;�' . *. �' .- -��"*:, Prof. dr hab. Florian Nieuwa�ny Redakcja Marek J�drych Projekt ok�adki i stron tytu�owych Marta i Zdzis�aw Kwiatkowscy Na ok�adce Cyryl Aleksandryjski naucza w �wi�tyni, fragment dwunastowiecznego fresku z cerkwi �w. Cyryla w Kijowie Sk�ad Maciej Dudek � by Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001 ISBN 83-227-1775-X WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE-SK�ODOWSKIEJ 20-031 Lublin, pl. Marii Curie-Sk�odowskiej 5 tel. (0-81) 537-53-04, 537-53-02 (kolporta�); fax (0-81) 537-53-02 Internet: http://press.umcs.lublin.pl � "f" *"� . � mT ,�# Motto: A� wreszcie tam na niebosk�onie zamigota�o jak mrugni�cie powiek. Dwa dni patrzy�em � czy si� zbli�a? A to by� bodiak. A my�la�em cz�owiek. LinaKostenko: Beresteczko 1999 W jesienne z�ote Horodyszcze kiedy� na odpust przyjedziemy Od grob�w bliskich rozpoczniemy jesienny odpust w Horodyszczu Przytulmy siostro moja szczerze te zgas�e rany barwnikowe w jesiennym z�otym Horodyszczu tak przepe�nionym Bo�ym S�owem Ihor Kalyne� Triolety i rytumele (1973-1978) Przek�ad Tadeusz Karabowicz sam "�' '�� <5r. I �v � � :4r'. SPIS TRE�CI Wst�p........................................ 9 Kulturowe podstawy pa�stwa kijowskiego. Kr�tka charakterystyka..... 12 Chrze�cija�stwo w pa�stwie kijowskim. Rola i wp�yw Bizancjum...... 16 Najstarsze kijowskie zabytki pi�miennictwa . . ................ 21 Powie�ci, s�owa i dumy jako najstarszy epos ukrai�ski............ 25 Chrze�cija�ska to�samo�� kulturowa Ukrainy IX-XII wieku......... 29 Formowanie si� my�li religijnej na Ukrainie w IX-XIH wieku........ 34 S�owo o wyprawie Igora a spu�cizna kulturowa pa�stwa kijowskiego .... 37 Niewola mongolsko-tatarska i panowanie litewskie.............. 39 Renesans w sztuce ukrai�skiej ......................... 42 Unia brzeska (1596) i powstanie Chmielnickiego (1648) a literatura polemiczna............................ 45 Barok w sztuce ukrai�skiej � pr�ba syntezy czy styl narodowy (barok kozacki)................................ 49 Ukrai�ska architektura drewniana XVII-XVIII wieku............ 54 Sztuka ukrai�ska � problem ikony....................... 57 Odrodzenie narodowe w XIX wieku...................... 60 Sztuka ukrai�ska ko�ca XIX i pocz�tku XX wieku. Zarys.......... 63 Etnografia i folklor w XIX w XX wieku.................... 67 Zako�czenie ................................... 72 Bibliografia.................................... 73 WST�P Ksi��ka Dziedzictwo kultury ukrai�skiej to pok�osie �Wyk�ad�w otwartych UMCS", kt�re wyg�osi�em do student�w w semestrze letnim 1988/1999 roku. Wyk�ady cieszy�y si� du�� popularno�ci�, co utwierdzi�o mnie w przekonaniu, �e podj�ty temat spe�nia oczekiwania s�uchaczy. Ka�dorazowo uczestniczy�o oko�o 85 os�b zainteresowanych Ukrain�, jej histori�, dziedzictwem kulturowym, tradycjami, obyczajowo�ci� oraz w tym kontek�cie zwi�zkami polsko-ukrai�-skimi. Za sukces uwa�am rozmowy o omawianym zagadnieniu poza wyk�adem. Dyskusje te mia�y aspekt emocjonalny, zw�aszcza w odniesieniu do s�siedztwa polsko-ukrai�skiego oraz powi�za� politycznych, kulturowych i religijnych Ukrainy z najbli�szymi s�siadami. W 988 r. ksi��� W�odzimierz Wielki przyj�� chrzest z Konstantynopola, jednocz�c wok� Kijowa Yiczne plemiona wschodnios�owia�skie i tworz�c silne pa�stwo na rozleg�ych obszarach. Ju� w XII w. nast�pi�o jednak rozbicie pa�stwa kijowskiego, pog��bione najazdami mongolskimi. Pr�by przywr�cenia jedno�ci, podj�te przez ksi�cia Daniela Romanowicza poprzez utworzenie Ksi�stwa Halickiego i przy��czenie do jego terytorium w 1239 r. Kijowa, co r�wna�o si� z odnowieniem schedy po W�odzimierzu Wielkim i Jaros�awie M�drym, zako�czy�y si� niepowodzeniem: najazd Batu-hana nie tylko zniweczy� pomys� odnowienia pa�stwa opartego o Kij�w, lecz tak�e zmusi� ksi�cia Daniela do przeniesienia stolicy w g��b Ksi�stwa Halickiego, do Che�ma (od 1240 r.). Od 1263 r. ziemie pa�stwa kijowskiego zacz�li przejmowa� pod swoje panowanie ksi���ta litewscy, by od XIII do po�owy XV w. doprowadzi� do pe�nej dominacji nad ca�� spu�cizn� kijowsk� (z wy��czeniem ziemi pskowskiej). Wiek XII to najazdy tatarsko-mongolskie i zwierzchnictwo pa�stwowe Z�otej Ordy. W latach 1340-1366 Kazimierz Wielki przej�� cz�� ziem Ksi�stwa Halickiego, co zapocz�tkowa�o okres intensywnych wp�yw�w zachodnich. W 1385 r. Litwa zawar�a z Polsk� uni� w Krewi�, a w 1569 r. po unii lubelskiej Ukraina zosta�a wcielona do Korony. Ju� wtedy na Ukrainie silnie zaznaczy�a si� kozaczyzna z o�rodkiem w Siczy Zaporskiej. Polityka kresowa Rzeczypospolitej i ucisk feudalny doprowadzi�y do powsta� kozackich, z kt�rych najwi�ksze � Chmiel-nickiego przerodzi�o si� w wojn� z Polsk� i w rezultacie na mocy ugody pereja-s�awskiej doprowadzi�o do podzia�u Ukrainy na Lewobrze�n� (pod panowaniem .J> Moskwy) i Prawobrze�n� (w granicach Korony). Ukraina Lewobrze�na ostatecznie zostanie administracyjnie wcielona do Rosji, a Prawobrze�na wraz z rozbiorami Polski dostanie si� cz�ciowo pod panowanie Austrii. W zmieniaj�cych si� uwarunkowaniach politycznych ziem ukrai�skich warto dok�adniej przyjrze� si� rozwojowi kultury na tym terenie. O dynamice rozwoju kulturalnego pierwszych wiek�w Ukrainy �wiadcz� liczne zabytki pi�miennicze: Ewangeliarz Ostromira (1056-1057), Kodeks Swiatos�awa (1073), Powie�� lat minionych autorstwa mmctaa Nestora, epos S�owo o wyprawie Igora. Z teg,0 okresu pochodzi wiele ikon, w tym kilka 0 proweniencji bizantyjskiej, najcz�ciej dar�w w�adc�w konstantynopolita�skich. Fenomenalne wydaj� si� bu-dowle czas�w ksi���cych w Kijowie, Czerniriowie, Haliczu, zw�aszcza fundacji ksi�cia Jaros�awa M�drego (kijowski sob�r Sofijski z lat 1037-1044), ksi�cia M�cis�awa (sob�r Spasa z 1036 r. we Czernihowie) czy M�cis�awa Izs�awicza (sob�r Za�ni�cia Bogurodzicy z 1160 r. we W�odzimierzu Wo�y�skim) oraz budowle p�niejsze, renesansowe i barokowe, takie jak sob�r Za�ni�cia Bogurodzicy z lat 1771-1783 w �awrze Poczajowskiej na Wo�yniu czy monumentalny sob�r �w. Jura z lat 1744-1770 we Lwowie. Szczeg�ln� uwag� zwraca nowo�ytny zabytek pi�miennictwa ukrai�skiego Biblia Ostrogska (1581) oraz rozw�j pi�miennictwa teologicznego po 1596 r. znanego pod nazw� literatury polemicznej. Wiele innych realizacji architektonicznych barokowych i klasycznych wskazuje na zwi�zki kultury ukrai�skiej z Europ�. W licznych przypadkach wzbogacaj� osi�gni�cia europejskie, czego przyk�adem jest ukrai�ski (kijowski) barok, wykreowany jako synteza teologicznej my�li Cerkwi prawos�awnej i baroku kozackiego. R�wnie� drewniana architektura cerkiewna XVH-XVIII w. utwierdza�a narodowe wzory oraz asymilowa�a regionalizmy ukrai�skie. Prze�omowy dla dziej�w Ukrainy jest wiek XIX, kiedy zaczyna rozwija� si� nowo�ytna ukrai�ska �wiadomo�� narodowa. Powsta�e w�wczas Stowarzyszenie Cyryla i Metodego g�osi has�a odrodzenia narodowego Ukrainy. Ogromn� rol� odgrywa tu ukrai�ski poeta romantyczny Taras Szewczwenko (1814-1861). Ruch narodowy szczeg�lnie silnie oddzia�uje w Galicji, gdzie o�ywia si� �ycie kulturalne i polityczne Ukrai�c�w, powstaj� czasopisma, liczne towarzystwa o�wiatowe. Dziejom Ukrainy towarzysz� od zarania chrze�cija�stwa autorytety cerkiewne: �w. Antoni i Teodozy Pieczerscy, prawos�awny metropolita kijowski Petro Mohy�a (1596-1647), odnowiciel Autokefalicznej Cerkwi Prawos�awnej Wasyl �ypkiwski (1864-1938), greckokatolicki metropolita Andrej Szeptycki (1865-1944), m�czennik Cerkwi greckokatolickiej kardyna� Josyf Slipyj (1892-1984), arcybiskup Autokefalicznej Cerkwi Prawos�awnej I�arion Ohijenko (1882-1972), autokefaliczny patriarcha Mstys�aw I (Skrypnyk; 1898-1991) oraz wielu innych wybitnych duchownych, kt�rzy sk�adali ofiar� �ycia, broni�c wiary. Okres totalitarnej stalinizacji Ukrainy � lata 30. XX w. � wyrz�dzi� ogromne spustoszenia we wszystkich sferach �ycia narodowego. Zmiany, jakie 10 nast�pi�y w Europie Wschodniej po 1980 r., pozwoli�y uzyska� Ukrainie w 1991 r. niezale�no�� pa�stwow�. Nie spos�b w tym miejscu pomin�� kontekstu politycznego w dziejach Ukrainy, bo to on wyznacza oblicze jej kultury, wplata si� w ni�, a cz�sto nawet nad ni� dominuje. Wyk�ady zosta�y opracowane w uk�adzie chronologicznym � od przyj�cia chrze�cija�stwa przez ksi�cia W�odzimierza Wielkiego w 988 r. po wiek XX. Ze wzgl�du na ogrom materia�u oraz literatury na temat dziej�w Ukrainy ograniczy�em si� do zagadnie� wed�ug mnie najwa�niejszych. Jak ka�dy wyk�ad, r�wnie� ten, prezentowany w niniejszej ksi��ce, jest rezultatem osobistych przemy�le� i uog�lnie�, nie pretenduje wi�c do miana vademecum historyczno-kulturowego Ukrainy. Literatura przedmiotu podana w Bibliografii u�atwi zainteresowanym poszerzenie wiedzy na temat omawianych zagadnie�. Pozwalam sobie na podzi�kowanie panu prof. dr. hab. Ryszardowi Szczyg�owi, �wczesnemu dziekanowi Wydzia�u Humanistycznego, kt�ry popar� moj� propozycj� wyk�ad�w otwartych. Szczeg�lne podzi�kowanie kieruj� do pana prof. dr. hab. Micha�a �esiowa za cenne wskaz�wki merytoryczne oraz pomoc w przygotowaniu niniejszej ksi��ki. Dzi�kuj� tak�e panu prof. dr. hab. Feliksowi Czy�ewskiemu, kierownikowi Zak�adu Filologii Ukrai�skiej UMCS. Ksi��ka niniejsza powsta�a dzi�ki r�nym osobom inspiruj�cym moje zainteresowanie Ukrain�, lecz przede wszystkim jest pok�osiem wyk�adu, kierowanego do student�w. Za uczestnictwo w tym wyk�adzie dzi�kuj� wszystkim, kt�rzy mnie w�wczas s�uchali. � i. 4 KULTUROWE PODSTAWY PA�STWA KIJOWSKIEGO. KR�TKA CHARAKTERYSTYKA Pa�stwo kijowskie W�odzimierza Wielkiego powsta�o na ziemiach rozci�gaj�cych si� wzd�u...
michaal