Oświecenie w Polsce

Granice chronologiczne epoki:

·         okres wczesnego oświecenia – lata 30-te XVIII wieku do 1764 roku.

·         faza oświecenia dojrzałego (tzw. czasy stanisławowskie – za panowania ostatniego polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego) – 1764 – 1795 r. tj. od koronacji króla do III rozbioru Polski.

·         schyłek epoki – 1795 do 1822 (wydanie przez A. Mickiewicza „Ballad i romansów”).

Oświecenie rozpoczęło się na zachodzie Europy w połowie XVII wieku; rozkwitło

w latach Wielkiej Rewolucji Francuskiej; schyłek epoki przypadł na koniec XVIII wieku.

              Nazywano tę epokę „wiekiem rozumu”, „wiekiem filozofów”. Ostatecznie przyjęto nazwę niemiecką – „wiek oświecony”, która związana była z postawą ludzi, którzy wierzyli w rozum jako jedyne światło torujące drogę poznaniu świata przez człowieka.

Kolebką epoki były: Holandia, Francja i Anglia.

              Podstawę idei oświeceniowych tworzyły poglądy uczonych i filozofów z XVII wieku,

o których pisaliśmy w IV cz. „Materiałów...” poświęconych barokowi: Kartezjusz, Bacon, Lock, Newton, Spinoza.

              Szczególną uwagę zwrócić musimy na Kartezjusza (prawdziwe nazwisko: Rene Descartes), który był twórcą racjonalizmu, czyli filozofii wyrażającej przekonanie, że tylko rozum ludzki jest głównym narzędziem poznania prawdy.

              Bacon stworzył empiryzm uznający za prawdę to, co można zbadać przy pomocy doświadczenia i analizy faktów.

              John Lock główny nacisk kładł na wychowanie człowieka: propagował tolerancję religijną.

              Racjonalizm oświeceniowy prowadził do krytyki wierzeń religijnych i odrzucenia dogmatów, których nie można uzasadnić. Racjonaliści opowiadali się za ateizmem lub deizmem.

              ateizm – pogląd odrzucający istnienie Boga

              deizm – zakładał istnienie Boga i uznawał nakazy moralne płynące z religii;

                            deiści uznawali Boga za Stwórcę świata, którego rola ograniczyła się tylko do tego

                            (Bóg nie interesuje się już światem, pozostawił go swemu losowi).

Inne idee i hasła oświecenia to:

utylitaryzm –

doktryna[1] etyczna rozpowszechniona w XVIII i XIX wieku, uznająca za najwyższy cel postępowania pożytek jednostki i społeczeństwa; wszelkie działania powinny mieć na względzie szczęście jak największej liczby ludzi; ogromną rolę przypisywał edukacji i wychowaniu;

humanitaryzm –

poszanowanie człowieka i jego godności; równość i braterstwo wszystkich ludzi; troska o człowieka, zapewnianie mu warunków pełnego i wszechstronnego rozwoju;

optymizm –

wiara w człowieka, który jest istotą rozumną i wolną oraz w jego przyszłość;

sensualizm –

doktryna zakładająca, że poznanie jest wynikiem wrażeń zmysłowych; to odmiana empiryzmu dowodzącego, że cała nasza wiedza wynika z doświadczenia;

dydaktyzm –

pouczanie, moralizowanie było celem literatury oświeceniowej; to samo zadanie miały spełniać instytucje powołane do przekazywania wiedzy i krzewienia kultury;

radykalizm –

bezkompromisowość i stanowczość w dążeniu do zmian społecznych (jego owocem była Wielka Rewolucja Francuska);

krytycyzm- w stosunku do tradycyjnych instytucji politycznych, społecznych, do Kościoła i życia religijnego, do ustaleń nauki;

wolterianizm –

doktryna światopoglądowo - polityczna głosząca filozoficzny sceptycyzm[2] połączony z afirmacją rozumu, tolerancją religijną, walką z obskurantyzmem (= zacofaniem, ciemnotą umysłową);

libertynizm –

wolnomyślicielstwo, laicki (= świecki) ruch umysłowy, skierowany przeciwko katolicko - feudalnemu ideałowi życia, konwenansom[3], obyczajowości zgodnej z tradycją; początkowo znaczył dążenie do wolności – potem nabrał negatywnego zabarwienia postawy ludzi bez moralności, rozpustnych, wyszydzających świętości (ten typ postawy określamy mianem libertyn).

Klasycyzm

              Konwencja literacka klasycyzmu ukształtowała się we Francji w II połowie XVII wieku.

Najwybitniejszymi przedstawicielami byli:

              Piotr Corneille

              Jan Racin

              Jan de La Fontaine

              Molier (Jan Babtysta Poquelin)

              Mikołaj Boileau

Klasycyzm kładł nacisk na zagadnienia społeczne, wyznaczał literaturze cele utylitarne i dydaktyczno – moralizatorskie. Naczelnym działaniem poezji było „uczyć, wzruszać, bawić”.

Poeci tworzący w tej konwencji wracali do poetyk antycznych (Arystotelesa i Horacego) oraz dokonań renesansowych a więc do wzorów klasycznych, które cechowała harmonia, symetria, odtwarzanie natury.

Poeci i artyści tworzący w konwencji klasycystycznej kładli wielki nacisk na jasność i precyzję wyrażania myśli. Poza obrębem ich dzieł znalazły się zagadnienia „pospolite” z życia codziennego.

Utwory kierowane były do wąskiego grona elity intelektualnej, pisane były pięknym językiem.

Poeta M. Boileau napisał utwór zatytułowany „Sztuka poetycka” (L`arte poetique) wyd. w 1674r. w którym sformułował zasady dobrego pisarstwa.

Na język polski przełożył ten utwór Ksawery Dmochowski, nadając mu tytuł „Sztuka rymotwórcza”.

              Walory artystyczne dzieła sprowadzał Boileau do doskonałości jego wykonania, języka, odpowiedniego słownictwa, domagając się jednocześnie prostoty i zrozumiałości języka.

Warto zapamiętać!

Wykwintny język panował nawet w utworach tematycznie związanych z ludem, np. w sielankach.

              W Polsce klasycyzm przypada na drugą połowę XVIII wieku.

Idąc śladami poetów francuskich, poeci polscy dbali o formę językową, dodawali swym utworom cel dydaktyczny (pouczający).

Polscy przedstawiciele klasycyzmu:

              Ignacy Krasicki,

              Stanisław Trembecki

              Franciszek Zabłocki

              Franciszek Bohomolec

              Adam Naruszewicz

              Julian Ursyn Niemcewicz

Typowe gatunki literackie klasycyzmu:

              bajka, satyra, poemat heroikomiczny, komedia, powieść, esej, felieton (dwa ostatnie nale-

              żą do form publicystyki prasowej)

Sentymentalizm.

              Nazwa prądu przyjęła się dzięki tytułowi powieści angielskiego pisarza Lawrence`a Sterne`a „Podróż sentymentalna”.

Sentymentalizm był reakcją przeciwko wyłącznie racjonalistycznej postawie pisarzy oświeceniowych, przestrzegających ściśle poetyki klasycyzmu.

Nie podważał on roli rozumu i doświadczenia w naukach ścisłych; domagał się jednak, by w życiu osobistym i życiu społeczeństw uwzględniać również uczucia i dostrzegać ich rolę w życiu

i postępowaniu człowieka.

Sentymentaliści wprowadzili do literatury:

-          sielankę sentymentalną

-          zainteresowanie przeszłością

-          kult rodzimej tradycji

-          zainteresowanie dorobkiem kulturalnym dawnych czasów

-          tematy dotyczące prostego człowieka i jego związków z naturą

Najwybitniejszymi przedstawicielami sentymentalizmu europejskiego byli:

-          Jan Jakub Rousseau, który głosił utopijny powrót do natury, by odrodzić zepsutą cywilizację

-          Jakub Macpherson, autor „Pieśni Osjana”

-          Lawrence Sterne, „Podróż sentymentalna”

Typowe gatunki to:

              sielanka sentymentalna

              powieść sentymentalna.

Najwybitniejszym sentymentalistą w Polsce był Franciszek Karpiński zwany „poeta serca”.