Fiodor Dostojewski - Zbrodnia i Kara.pdf - Dostojewski Fiodor - mdarcym

Fiodor Dostojewski

Zbrodnia i kara

Powieść w sześciu częściach z epilogiem

Fenomen Dostojewskiego

Stawiając w centrum swoich zainteresowań człowieka, jego aspiracje i niepokoje, literatura,

zwłaszcza ta wielka literatura, moŜe niejednokrotnie wcześniej i trafniej aniŜeli dociekania

nauk humanistycznych wykrywać to, co nurtuje ludzkie serca i umysły, sygnalizować

narastanie nowych konfliktów czy kształtowanie się nowych postaw i nowych form

stosunków między ludźmi. Tym właśnie charakteryzuje się twórczość Fiodora

Dostojewskiego, autora m.in. powieści Zbrodnia i kara (1866), Idiota (1868), Biesy (1872),

Młodzik (1875) i Bracia Karamazow (1879-1880).

W swoich poszukiwaniach etyczno-artystycznych Dostojew-ski genialnie wyprzedza

ledwie zarysowujące się wówczas antynomie gwałtownie laicyzującej się świadomości. I te

właśnie sprzeczności wyznaczają specyficzną problematykę jego powieści. Przy czym

niepokoi pisarza nie tyle erozja świadomości religijnej, co ewentualne konsekwencje

emancypacji człowieka, który odrzuciwszy „ideał Chrystusa", Ŝyje na własne ryzyko i

odpowiedzialność zgodnie z samooczywistą — dla pisarza — dewizą: jeśli Boga nie ma,

wszystko wolno.

Upływ czasu złagodził, ale bynajmniej nie wygasił namiętności towarzyszących sporom

wokół osobowości i twórczości Dostojewskiego. Ten wybitny pisarz i myśliciel dla jednych

pozostał „okrutnym talentem", apologetą cierpiętnictwa i prorokiem animowanym wielką

tradycją patrystyczną, dla innych

— fanatykiem wolności, szowinistą wielkoruskim, a nawet prekursorem faszyzmu. Tak czy

inaczej mroczny i drapieŜny świat kreowany przez Dostojewskiego — przeciąŜony i

zagęszczony nad wszelką miarę czasu i przestrzeni — wciąŜ fascynuje historyków

literatury, filozofów, psychologów i teologów, i to róŜnej proweniencji. A więc czerpali z

tego źródła m.in. immoralista Fryderyk Nietzsche, psychoanalitycy od Zygmunta Freuda po

Ericha Fromma, idol symbolistów rosyjskich Władimir Sołowjow, prawosławny mistyk

Nikołaj Bierdia-jew i egzystencjalista bezboŜny Jean-Paul Sartre, a takŜe katolicki

personalista Henri de Lubac. O zasięgu zaś dyskusji Dostojewskiego ze światem literatury

niechaj świadczą te, przykładowo tu wybrane nazwiska: we Francji — Guil-laume

Apollinaire, Andre Gide, Marcel Proust, Julien Green, Frangois Mauriac, Andre Malraux,

Albert Camus; w Niemczech — Thomas Mann, Heinrich Boli; w Anglii — Joseph Conrad,

James Joyce, Yirginia Woolf i Aldous Huxley; w Norwegii — Henrik Ibsen i Knut

Hamsun; w Szwecji — August Strindberg; w USA — Theodore Dreiser, Francis Scott

Fitzgerald, William Faulkner i Henry Miller; we Włoszech

— Alberto Moravia.

W obiegowych — i nie tylko — interpretacjach twórczości Dostojewskiego chętnie sięgano

do jego biografii, niekiedy teŜ pochopnie wpisując w nią perypetie i sądy powieściowych

bohaterów. Warto więc pokrótce przypomnieć zmienne koleje losu twórcy Zbrodni i kary.

Fiodor Dostojewski przyszedł na świat 30 października 1821 roku jako jedno z ośmiorga

dzieci Michaiła Dostojewskiego, lekarza ordynującego w Maryjskim Szpitalu dla ubogich

na przedmieściu Moskwy. Tu teŜ jako dziecko zetknął się ze światem nędzy i występku,

krzywdy i poniŜenia. W domu równieŜ się nie przelewało. Ojciec, człowiek o trudnym

usposobieniu, apodyktyczny i draŜliwy, lubił zaglądać do kieliszka.

iviaiK.a, lYiana z aomu iMeczajew, niewiele miała do powiedzenia, ale to jej właśnie

zawdzięcza Dostojewski chłopięce rozmiłowanie się w literaturze. Krąg jego

młodzieńczych lektur to historyczne romanse Waltera Scotta, „powieści grozy" Ann

Radcliffe oraz utwory Honoriusza Balzaka i E.T.A. Hoffmana, z literatury ojczystej zaś —

Nikołaj Karamzin, Wasilij śukow-ski i oczywiście uwielbiany Aleksander Puszkin. W roku

1837

— po śmierci matki — ojciec umieścił syna w szkole w Sankt-

-Petersburgu dla uzupełnienia edukacji. W latach 1838-1843 Dostojewski studiował w

Głównej Szkole InŜynierskiej, którą ukończył z patentem inŜyniera i w stopniu

podporucznika. Podjął słuŜbę, ale juŜ w roku następnym podał się do dymisji, by poświęcić

się wyłącznie pracy literackiej.

Debiutował w roku 1846 powieścią epistolarną Biedni ludzie, której tematem była

nieodwzajemniona miłość drobnego kancelisty do ubogiej panny. Powieść została

entuzjastycznie przyjęta w kręgu wielce wówczas wpływowej „szkoły naturalnej"

(Wissarion Bieliński, Nikołaj Niekrasow). Młodego debiutanta pasowano na następcę

wielkiego Nikołaja Gogola i kontynuatora jego „dramy urzędniczej".

Wkrótce jednak Dostojewski odchodzi od socjologizmu „szkoły naturalnej" ku

romantycznemu psychologizmowi, zauroczony problematyką buntu jednostki przeciwko

represyw-nym konwencjom społecznym u Fryderyka Schillera, Johanna W. Goethego,

George'a G.N. Byrona i Michaiła Lermontowa. JuŜ bohater opowiadania Sobowtór (1846),

kancelista Goladkin („ambitna szmata"), cierpi na typowo romantyczną przypadłość:

rozdwojenie jaźni. Dalszym krokiem Dostojewskiego na tej drodze — ku współczesnej

prozie psychologicznej — były granicząca z horrorem nowela Gospodyni (1847), w której

zły staruch Murin zawładnął jaźnią pięknej młódki Katarzyny, oraz opowieść

sentymentalna Białe noce (1848), będąca subtelną psychologiczną analizą kondycji

duchowej rosyjskiego inteligenta (Marzyciel), który w braku moŜliwości sensownego

działania ucieka w romantyczną „krainę marzeń".

AKcja małycn nocy toczy się współcześnie, a czasy, o Kiorycn mowa, były wyjątkowo

ponure dla inteligencji rosyjskiej. Car Mikołaj I, który odziedziczył po swym ojcu, Pawle I,

chorobliwą podejrzliwość oraz zamiłowanie do regulaminów i musztry, rozbudował ponad

wszelką miarę aparat administracyjny i system policyjny, zaraz na początku swego

panowania powołując osławiony III Oddział Kancelarii Osobistej Jego Cesarskiej Mości,

do którego zadań naleŜały nadzór nad prawomyślnością obywateli, inwigilacja

cudzoziemców i innowierców, jak równieŜ cenzura. Teraz, w okresie burzliwej Wiosny

Ludów, system inwigilacji i represji w Rosji jeszcze się zaostrzył.

Kariera pisarska Dostojewskiego została brutalnie przerwana przez aresztowanie wiosną

1849 roku. Powodem było uczęszczanie na towarzyskie „piątki" u Michaiła Butaszewicza-

-Pietraszewskiego, podczas których Ŝywo dyskutowano na tematy filozoficzne,

ekonomiczne, społeczne, m.in. o socjalizmie francuskim (Etienne Cabet, Charles Fourier,

Pierre Proudhon). Pociągnięto wówczas do odpowiedzialności 123 osoby. Osadzony w

Twierdzy Pietropawłowskiej Dostojewski po wielomiesięcznym śledztwie został — w

grupie 21 osób — skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie. Reskrypt Mikołaja I o

złagodzeniu wyroków odczytano skazańcom dopiero na miejscu kaźni, gdy pierwszą trójkę

spośród nich przywiązano juŜ do słupów (Dostojewski był w drugiej trójce). Ostatecznie

skazano pisarza na 4 lata katorgi, a potem wcielenie do wojska w stopniu szeregowca.

Katorgę odbywał Dostojewski w Omsku, słuŜbę zaś w Semi-pałatyńsku. W roku 1857

poślubił z wielkiej miłości Marię Isajewą, był to jednak związek wyjątkowo nieudany

(pewne cechy Marii odziedziczyła Katarzyna, Ŝona Marmieładowa w Zbrodni i karze). W

1859 roku, juŜ za panowania Aleksandra II, Dostojewski uzyskał zwolnienie z wojska i z

końcem roku — po 10 latach — powrócił do stołecznego Sankt-

-Petersburga.

Swoje doświadczenia i przemyślenia z czasów katorgi zawarł we Wspomnieniach z domu

umarłych (1861-1862). Jest tam wiele znakomitych, zaiste dantejskich scen. Nas wszakŜe

interesują tu szczególnie dwa spostrzeŜenia pisarza. OtóŜ na podstawie obserwacji

społeczności katorŜniczej doszedł on do wniosku, Ŝe psychika człowieka nie poddaje się

racjonalnej analizie, a zatem nie jest równieŜ moŜliwa jakakolwiek terapia. To po pierwsze.

Po wtóre zaś, przewija się tu myśl o duchowym prymacie ludu i pokorze jako wyjątkowej

właściwości narodu rosyjskiego. Myśl ta legła u podstaw mesjanizmu narodowego pisarza.

Zafascynowany reformami cara Aleksandra II — jak wielu wówczas w Rosji — w oparciu

o neosłowianofilską historiozofię i własną, oryginalną, Ŝeby nie powiedzieć kuriozalną,

historiografię Dostojewski sformułował wizjonerski program dla Rosji, zwany

poczwiennictwem (od roś. poczwa — gleba, tu zaś przenośnie — lud). Program ten

zakładał rychłe moralne odrodzenie się Rosji na gruncie prawosławia, a pod jej braterskim

przewodem całej Słowiańszczyzny, w perspektywie zaś „ludzkości europejskiej". Z czasem

teŜ nastąpiło zbliŜenie pisarza, zapatrzonego w swą utopijną wizję, z wojowniczym

panslawizmem arcyreakcyjnego publicysty i wydawcy Michai-ła Katkowa oraz imperialną

ideologią wszechpotęŜnego Konstantego Pobiedonoscewa, w latach 1880-1905

nadprokurato-ra Najświętszego Synodu Cerkwi. To przynajmniej po części tłumaczy

bezpardonową krytykę katolicyzmu, oskarŜanego przez pisarza o spowodowanie powstania

rewolucyjnego socjalizmu z jego rewindykacyjnymi programami oraz nieodstępnie mu

towarzyszącym ateizmem. W tym kontekście równieŜ sytuował i oceniał Dostojewski

narodowowyzwoleńcze aspiracje Polaków. Jego powieściowi „Polaczkowie" to z reguły

typy marne, fanfaroni i hipokryci.

Przekonanie o szczególnym dziejowym posłannictwie Rosji łączył Dostojewski ze

zdecydowanie negatywnym stosunkiem do Zachodu (choć z czasem poczynił tu pewne

ustępstwa). Dał temu wyraz m.in. w Zimowych notatkach o wraŜeniach z lata (1863),

będących relacją z pierwszej podróŜy pisarza na Zachód. Zobaczył tu to, co chciał

zobaczyć. W Londynie (gdzie odwiedził Aleksandra Hercena i poznał anarchistę Michaiła

Bakunina) dostrzegł tylko degrengoladę i deprawację nieszczęsnego robotniczego

motłochu, w ParyŜu — panoszącego się mieszczucha i Ŝałosne efekty rewolucyjnej walki

socjalistów pod hasłem: „Wolność, równość, braterstwo".

Generalną rozprawą z socjalizmem rewolucyjnych demokratów w Rosji miały być Notatki

z podziemia (1864), ale na skutek nieoczekiwanej ingerencji cenzury, która pozbawiła

utwór autorskiej puenty, Notatki stały się manifestem skrajnego nihilizmu. Bohater Notatek

w swym agresywnym monologu za pomocą zręcznych paradoksów wyszydza determinizm

historyczny i etykę rozumnego egoizmu (Nikołaja Czernyszew-skiego), by następnie zakpić

sobie z chrześcijańskiej etyki miłosierdzia i w końcu dojść do cynicznego wniosku, Ŝe

wszelkie próby tworzenia programów społecznych czy systemów etycznych są absurdalne

juŜ w załoŜeniu, albowiem apelują do rozumu, podczas gdy prawdziwym motorem ludzkich

zachowań jest wolna wola, nieprzewidywalny kaprys aktualizujący się poza granicami

dobra i zła.

Odtąd „podziemie", tj. nieoficjalna i mroczna sfera osobowości, stanie się problemem

centralnym Dostojewskiego jako pisarza i jako myśliciela.

Dostojewskiemu niezbyt wiodło się w pierwszych latach po powrocie z zesłania do Ŝycia

publicznego. Zbankrutował jako wydawca miesięcznika „Epocha", zmarł ukochany brat

Michaił, a takŜe po długiej chorobie Ŝona, nasiliły się ataki epilepsji, nękali wierzyciele,

ciągnął się teŜ burzliwy romans z Apolinarią Susłową. WciąŜ pociągała go i zwodziła

szatańska poetyka ruletki. Z końcem lipca 1865 roku wyjechał do Wiesbaden, a potem do

Kopenhagi. W czasie tej podróŜy powstała pierwsza wersja Zbrodni i kary, ale po powrocie

jesienią do Rosji Dostojewski spalił to, co napisał, i przystąpił do pracy nad nową wersją

powieści.

Akcja Zbrodni i kary (1866), najgłośniejszej z powieści Dostojewskiego, toczy się w

Petersburgu, w okolicy placu Siennego, gdzie ściekają wszelakie męty stołeczne. Głównym

bohaterem powieści jest były student Rodion Raskolnikow, młodzieniec wraŜliwy i

„myślący krytycznie", jak zresztą większość ówczesnej inteligencji rosyjskiej, a przy tym

znajdujący się w trudnej sytuacji, bez złamanego grosza przy duszy. Na Ŝaden cud nie liczy,

bo w Boga nie wierzy. Nie zamierza teŜ poświęcać się w imię „świetlanej przyszłości",

którą łatwowiernym obiecują socjaliści, a o której roją w powieści szlachetny, acz naiwny

Razumichin i wytrwały „propagandzista" Lebieziatnikow. Ma on natomiast pewną i jak

sądzi, uniwersalną „teorię", która pozwoli mu na wybicie się oraz na zracjonalizowanie

istniejącego porządku społecznego, a na razie — powiedzmy to wprost — „teoria" ta

dowartościowuje jego mizerną egzystencję psychicznie, czyniąc go kimś we własnych

oczach.

OtóŜ Raskolnikow „odkrył", Ŝe ludzie dzielą się na dwie kategorie: „ludzi we właściwym

tego słowa znaczeniu" oraz „materiał etniczny". Ci pierwsi — wielcy reformatorzy,

odkrywcy i wybitni dowódcy, jak Solon, Kopernik czy Napoleon — wytyczają nowe szlaki

ludzkości i z tego tytułu muszą łamać zastane prawa, a jeśli postęp czy racje społeczne tego

wymagają, są oni moralnie zobligowani do usuwania przeszkód na swej drodze, takŜe za

cenę zbrodni. I w takich sytuacjach trudno w ogóle mówić o przestępstwie, poniewaŜ są to

jedynie społecznie uzasadnione „arytmetyczne poprawki do historii". Jeśli zaś chodzi o

„materiał etniczny", to ludzie naleŜący do tej kategorii powinni Ŝyć w posłuchu wobec

prawa, jako Ŝe z samej swej natury pozbawieni są inicjatywy dziejowej. Raskolnikow

zamierza — wzorem wybitnych postaci historycznych — wziąć w swoje ręce losy świata,

poczynając od najbliŜszego otoczenia. Świat dookolny jest, jaki jest, cierpienia i ofiary być

muszą, ale on, Raskolnikow, wprowadzi tu rozumny ład, czyli odpowiednią taryfę.

Zamorduje pewną lichwiarkę, starą, wredną sekut-nicę, a zrabowane pieniądze przeznaczy

na zapewnienie sobie

startu Ŝyciowego, by w przyszłości, mając juŜ odpowiednią pozycję, podjąć swoją misję

dobroczyńcy ludzkości, oraz na doraźne wsparcie osób mu bliskich i ze wszech miar tego

godnych. NajwaŜniejsze jednak, Ŝe będzie to dla niego próba, dzięki której uwierzytelni on

własny człowieczy status, przynaleŜność do „ludzi właściwych". I to staje się obsesją

Raskol-nikowa.

Przypadkowo zasłyszana w knajpie rozmowa jakiegoś studenta z oficerem na temat owej

lichwiarki, zawierająca niemal identyczną kalkulację, oraz przypadkowo zasłyszana

informacja o tym, kiedy lichwiarka na pewno będzie w domu sama, zadziałają jak

katalizator na rozdygotane i napięte do ostateczności nerwy Raskolnikowa. WciąŜ niejako

w transie spełnia on swój „czyn", a nawet więcej, bo poza upatrzoną lichwiarka zabija takŜe

jej na wpół pomyloną siostrę Lizawietę, która stała się przypadkowym świadkiem

morderstwa. Szczęśliwym trafem udaje mu się niepostrzeŜenie umknąć z miejsca zbrodni,

pozbyć się siekiery i wraz z łupem dotrzeć do swej komórki na poddaszu. Ale ta dodatkowa

ofiara zmąciła pierwotną arytmetyczną klarowność rachunku i podwaŜyła uniwersalność

„teorii". Po stronie kosztów miało być jedno Ŝycie, a są dwa. Ponadto zamiast Lizawiety

mogłaby trafić się np. rodzona siostra Raskolnikowa, Dunia, a wówczas instynkt

samozachowawczy mógłby nie zadziałać.

Raskolnikow, choć chory i u kresu sił, wytrzymuje osaczenie przez aparat śledczy i

miaŜdŜącą logiczną krytykę jego „teorii" przez sędziego śledczego Porfirego Pietrowicza,

który celowo, a przy tym bardzo zręcznie trywializuje jego wywody. Ale — i tu juŜ

zaczyna się „dostojewszczyzna" — Raskolnikow przez swą zbrodnię traktowaną jako

nielojalność wobec Boga zostaje wyłączony z ludzkiej wspólnoty, czuje się „obcy". Nie

moŜe znieść obecności nawet najbliŜszych osób (matki, siostry, przyjaciela), a jednocześnie

nie potrafi się obejść bez ludzi, natrętnie szuka z nimi kontaktu. Wyjściem z sytuacji i

warunkiem powrotu do ludzkiej wspólnoty jest dobrowolne wzięcie

na sieoie KrzyŜa, uKorzenie się. Ku temu zmierza w powieści perswazja anielsko

spolegliwej prostytutki Soni, przykład malarza pokojowego Mikołki, który przyznaje się do

zbrodni popełnionej przez Raskolnikowa, bo wiara kaŜe mu łaknąć cierpienia, a takŜe

niedwuznaczna sugestia Porfirego Piet-rowicza, Ŝe Rosjanin w odróŜnieniu od innych nacji

nie potrafi się obejść bez skruchy i Ŝyć z obarczonym zbrodnią sumieniem.

W końcu znękany Raskolnikow przyznaje się do zbrodni, staje przed sądem i trafia na

katorgę, ale uporczywie trwa przy swej „teorii", ubolewając jedynie, Ŝe nie sprostał próbie

na człowieczeństwo przez „czyn".

Ukoronowaniem moralizatorskiej tezy powieści jest akt Łaski, która spłynęła na niego, i

zwrot ku Soni jako zapowiedź nowego Ŝycia, którą czytelnik przyjmuje na wiarę albo nie

przyjmuje. Nagła konwersja Raskolnikowa moŜe być — i bywała — odczytywana jako

chwilowe tylko odstępstwo od „teorii" bądź jako konwencjonalne kłamstwo.

Zwróćmy tu jeszcze uwagę na źródła owej „teorii" Raskolnikowa. Wskazanie na obiegową

formułę makiawelizmu — cel uświęca środki — byłoby niewątpliwym uproszczeniem. W

przeprowadzonej przez Raskolnikowa krytyce oficjalnego wymiaru sprawiedliwości

badacze zasadnie dopatrują się opozycji wobec Heglowskiej koncepcji państwa, w

poglądach na społeczeństwo — refleksu cezaryzmu, Ŝywo wówczas w Rosji

Fiodor Dostojewski - Zbrodnia i Kara.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: