1. Filozofia prawa jako dział filozofii. (przedmiot filozofii prawa)
Filozofię prawa wyodrębnia się spośród innych nauk filozoficznych ze względu na przedmiot i charakter zadań wyjściowych oraz perspektywę jej badań. Nie jest ona ani teorią prawa, ani teorią państwa i prawa.
Filozofia prawa jest rezultatem przemyśleń ogólnofilozoficznych, a zwłaszcza gnoseologicznych i antropologicznych. To samoistna dziedzina filozofii; jednak jednocześnie nauką z pogranicza wielu dziedzin.
Przedmiotem filozofii prawa jest prawo w ogóle, a w tym prawo natury. To dociekanie istoty systemu, szukanie przyczyn porządku prawnego oraz ocena tego porządku. To przede wszystkim filozofia człowieka.
Przedmiot filozofii prawa określany rozmaicie:
- istota prawa
- idea prawa
- prawo natury (prawo naturalne)
- postulaty prawa słusznego dla danego miejsca i czasu
Niektórzy twierdza, że filozofia prawa bada ostateczne przyczyny zjawisk prawnych.
Filozofia rozpatruje prawo w relacji do istnienia człowieka. Filozofia prawa stara się znaleźć odpowiedź na pytanie, czym jest prawo i jaką spełnia rolę w życiu człowieka. Filozofia prawa szuka istoty prawa lub samej idei prawnej, która winna leżeć u podstaw norm państwowych.
2. Filozofia prawa a dziedziny pokrewne.
Filozofia prawa wiąże się ściśle z innymi działami filozofii:
a) gnoseologią (epistemologią) - nauką o poznaniu /określenie możliwości poznawczych człowieka, granicy ludzkiego poznania, sposobu poznania rzeczywistości/;
b) aksjologią – nauką o wartościach, /jak istnieją, jak je poznajemy, ich rodzaje etc./ (ściśle z nią powiązana ze względu na to, że wartości odgrywają zasadniczą rolę w życiu jednostek i społeczeństw, ponadto prawo natury bywa pojmowane jako zespół wartości);
c) historiozofią - filozofią dziejów /nauka ta zastanawia się nad sensem ludzkich dziejów/;
d) filozofią człowieka - (konieczne jest przyjęcie jakiejś koncepcji człowieka, aby prowadzić dociekania o prawie);
e) filozofią kultury - (związek ten jest szczególnie wyrazisty w teoriach prawa natury o zmiennej treści, ponieważ pojmują one prawo natury na podobieństwo innych wytworów kulturowych);
f) filozofią polityki - (antropologiczny punkt widzenia filozofii polityki pozwala podjąć problem kim jest człowiek pojęty jako obywatel, jak również ustalić relacje zachodzące między organizacją życia państwowego a strukturą psychiczną obywateli; obydwie dziedziny cenią wartość nie tylko strony intelektualnej czł., ale także emocjonalno-wolitywnej, za znamię człowieczeństwa obie uznają twórczość kulturową a nie fakt wyposażenia czł. w rozum; wspólne dla obu wykraczanie poza płaszczyznę ocen moralnych);
g) higieną psychiczną - nauką pokrewną filozofii prawa (związek zachodzi dzięki wspólnemu dla obu nauk ujmowaniu człowieka i prawa w ich tendencji rozwojowej; f.pr. jak h.p. zwraca uwagę na potrzebę kształtowania nie tylko sfery racjonalnej ale i emocjonalno-wolitywnej, co pozostaje w zgodzie z dzisiejszą psychologią; dla obu wspólne: optymizm, wiara w czł., w jego możliwości rozwoju, postulat czł. działającego, rysują przed jedn. powinność do spełnienia).
3. Dzieje filozofii prawa po drugiej wojnie światowej w Polsce.
1918-1950: w tym okresie nazwa „teoria prawa” była używana zamiennie z nazwą „filozofia prawa”. Wykładano tę dziedzinę na Wydz. Prawa w Uniwersytetach Wilna, Lwowa, W-wy... Ostre rozgraniczenie nastąpiło po 1950 r. z racji uznania filozofii prawa za „wiedzę burżuazyjną” i odmówienia jej naukowego charakteru. Stwierdzono, że teoria państwa i prawa, inaczej niż filozofia prawa, nie należy do filozofii, lecz do prawoznawstwa. Koniec zamiennego używania tych terminów.
1945 – 1950: nauka egzystuje na zasadach takich jak przed wojną, filozofia prawa zamiennie nazywana „teorią prawa”, jest wykładana na Wydz. Prawa na Uniwersytetach.
w 1950 r. na miejsce katedry filozofii prawa powołano katedrę teorii państwa i prawa; zmieniła się nie tylko nazwa, ale też całkowicie podejście do zagadnień prawa. Teoretycy państwa i prawa oparli swoje rozważania na marksizmie (jedynej słusznej teorii wyjaśniającej zjawisko prawa oraz państwa). Filozofię prawa uznano za „naukę burżuazyjną”. Uznano, że nie należy oddzielać zjawiska prawa od państwa. Teorię prawa natury uznano za nienaukową.
1950 – X.1956: likwidacja filozofii prawa (na uniwersytetach państwowych, pozostaje na KULu, który jest uniw. prywatnym) jako przedmiotu niebezpiecznego ze względu na rozważania nad prawem naturalnym.
1956 – 1989: rozwój grup świeckich chrześcijan związanych z ugrupowaniami i stowarzyszeniami takimi jak PAX, Więź, Znak, Tygodnik Powszechny.
1989: powroty przedmiotu na uniwersytety państwowe
4. Odmiany teorii prawa natury.
- Teorie prawa natury o niezmiennej treści (źródło: istota człowieka, Bóg)
- Teorie prawa natury o zmiennej treści (źródło: rozum)
- Dynamiczne teorie prawa natury (źródło: godność)
NURT ONTOLOGICZNY: W.L.Jawrorski, Cz.Znamierowski
- współczesny neotomizm
- wiąże prawo natury z istotą człowieka
- pr. wieczne i niezmienne
- obowiązuje wszystkich z racji wspólnej natury czł. (źródło pozakulturowe)
- niektóre odmiany doszukują się w tym Boga
- odmianami są teorie dynamiczne zbliżone do gnoseologii, które upatrują źródeł prawa natury w godności ludzkiej. Teorie te zbliżają się czasem do siebie
NURT GNOSEOLOGICZNY: J.Makarewicz, F.Zoll, L. Petrażycki, R.Stammler
- prawo to wytwór rozumu czł.
- pr. jest zobiektywizowanym wytworem ludzkiej świadomości, wytworem kultury
- jego treść może się zmieniać tak jak się zmieniają ludzkie potrzeby
- teorie te mieszczą się w drugim odrodzeniu prawa natury
- nie odwołują się do Boga
- pr. nat. pozwala oceniać słuszność prawa, jest ideałem prawa, do którego należy dążyć w tworzeniu prawa pozytywnego, jest tzw. dyrektywą metaprawną
- forma (konieczna we wszystkich państwach) pr. nat. jest stała, ale treść jest zmienna
- najpełniejsza teoria: R.Stammler
- pr. nat. nie ma znaczenia dla prawa obowiązującego – są to zasady, które w pewnym czasie i w danym społeczeństwie uznano za obowiązujące
- teorie te nie negują ustaw państwowych, pr. nat. to projekty ustaw- zestawienie myśli
Obie te teorie zbliżają się do siebie, wygrywa dynamika. Obie za podstawę uznają prawo do życia.
TEORIE ONTOGNOSEOLOGICZNE:
- podstawą ich jest stwierdzenie, że nurty gnoseologiczny i ontologiczny nie wykluczają się wzajemnie, tylko uzupełniają
- prawo wg teorii ontol. ma źródło w istocie czł. (poznawalne), a wg gnoseol. źródłem jest rozum ludzki i kultura – ale przecież człowiek jest tworem zarówno kultury jak i natury
- powiązanie pr. nat. z filozofią człowieka: sens życia człowieka dokonuje się w działaniu i współdziałaniu z innymi (powiązanie homocentryzmu z socjocentryzmem)
TEORIE PRAWA NATURY ZE WZG NA POCHODZENIE TEGO PRAWA I STOPIEŃ JEGO ZMIENNOSCI:
1) istota człowieka (starożytność) – pr. o niezmiennej treści
2) Bóg (średniowiecze/chrześcijaństwo) pr. o niezmiennej treści
3) rozum człowieka (XIX/XX w) – pr. o zmiennej treści i niezmiennej formie
4) godność człowieka (połowa XX w) - t. dynamiczne
5. Inne nazwy na określenie prawa natury.
9 prawo naturalne (filozofia tomistyczna);
9 prawa człowieka;
9 prawo intuicyjne;
9 prawo ponadustawowe;
9 prawo transpozytywne;
9 prawo elementarne;
9 poczucie słuszności lub słuszność;
9 najwyższe zasady prawne;
9 wytyczne dla życia społecznego i postępowania człowieka;
9 podstawowe wartości;
9 prawo funkcjonalne, strukturalne;
9 sprawiedliwość ponadustawowa.
6. I i II odrodzenie teorii prawa natury.
Pierwsze i drugie odrodzenie teorii prawa naturalnego nastąpiło po pierwszej i drugiej wojnie światowej. Kataklizmy dziejowe oraz przejawy niesprawiedliwości społecznej – nawet jeśli są ubrane w formę prawa – prowadzą do uświadomienia sobie przez uciskanych, że ich prawa zostały zdeptane. Prowadzą więc do poznania, że są jakieś prawa człowieka, które przez system prawa pozytywnego winny być respektowane.
7. Przykłady wpływu teorii prawa natury na życie społeczeństw. (praktyczne oddziaływanie na życie społeczne)
W imię prawa natury odbywały się wielki rewolucje: francuska, angielska, wojna o niepodległość w ameryce. Rewolucja październikowa. Zbrodniarze hitlerowscy w procesie norymberskim byli sądzeni w oparciu o prawo natury (tak samo zbrodniarze japońscy z okresu II wś). Koncepcja praw człowieka ma swoją podstawę w prawie natury. Feminizm.
8. Zagadnienie zmienności i niezmienności prawa natury.
Kwestią zasadniczą różniącą różne poglądy na zagadnienie prawa natury jest przyjęcie, że prawo natury istnieje obiektywnie lub, że istnieje subiektywnie. Przyjęcie założenia, że prawo natury istnieje obiektywnie oznacza uznanie, że prawo natury istnieje niezależnie od woli i świadomości człowieka - co więcej w przypadku zagłady ludzkości pr. natury będzie istniało nadal. Stanowisko takie zajmują filozofowie chrześcijańscy, głoszący, że źródłem niezmiennego prawa natury jest Bóg (bezpośrednio lub jak u św. Tomasza pośrednio - poprzez lex aeterna).
Natomiast XX-wieczne poglądy na prawo natury przyjmują założenie, że prawo natury istnieje subiektywnie tzn. że istnieje w świadomości człowieka - jest zależne od woli, rozumu i świadomości człowieka - np. teoria prawa natury o zmiennej treści.
1) teorie głoszące niezmienność treści prawa natury (powstałe w starożytności):
- niezmienność treści wiąże się z niezmiennością istoty człowieka, która stanowi jego źródło;
- ma charakter normatywny;
- obowiązuje wszystkich i zawsze.
2) teorie głoszące zmienną treść prawa natury (ok. 1896 r.) Stammler + Petrażycki:
- przestano traktować pr. natury jako obdarzone niezmienna treścią;
- cechę niezmienności przypisano formie prawa natury, którą jest powinność,
- tak pojęte pr. nat. przestaje mieć charakter prawa o powszechnym zasięgu - ograniczone obowiązywanie do danego czasu i miejsca;
- mają charakter immoralny;
- jego moc obowiązująca dotyczy przede wszystkim tych, którzy mają realny wpływ na procesy prawotwórcze w danym państwie, wyznacza ono kierunek działań ustawodawczych;
- warunkiem tak rozumianego prawa natury jest istnienie prawa pozytywnego;
- nie ocenia ono stos. społ-gosp-kult jakiegoś państwa, ale obowiązujący system prawny;
- jest propozycją przyszłego sprawiedliwego prawa w danym państwie, w określonym czasie;
- źródłem: rozum (rozum jest siłą stwarzającą to prawo i zarazem poznającą je), prawo to jest więc dziełem kulturowym, wyrasta ze świadomości ludzi określonej epoki;
- też u pozytywistów Comte’a (pozytywny- dany w doświadczeniu, 2. odłam: pochodzący od czł.);
- zawiera pewne el. niezmienności, wynikające z faktu iż niezmienna forma musi łączyć się z jakąś treścią – pełnienie niezmiennej przez prawo roli drogowskazu dla ustawodawców.
9. Dynamiczne teorie prawa natury.
Teorie głoszące rozwijającą się treść prawa natury:
- sformułowane w połowie XXw, najwcześniej w USA; zainicjował papież Jan XXIII głosząc aggiornamento v proces w Norymberdze v papież Paweł VI encyklika Populorum Progressio;
- podkreślają rozwojowy charakter prawa natury zgodny z trwającą wciąż ewolucją świata i człowieka; wynika to z faktu, że istnienie człowieka przebiega w czasie; rozwija się świat i czł., zmieniają się konsekwencje, które poszczególne pokolenia wyciągają z natury;
- polegają na zastosowaniu niezmiennych zasad prawa natury do przeobrażających się okoliczności miejsca i czasu;
- źródłem godność (człowiek ma interpretować niezmienne treści prawa natury uwzględniając określone warunki życia i rozwój świadomości prawnej);
- w obawie przed relatywizmem odwołanie się do Objawienia – „z powrotem do Św.Tomasza z Akwinu”.
10. Prawo natury wg Sofistów
Część sofistów głosiła istnienie prawa natury. Pojmowali je jako prawo kosmosu. Treść prawa natury, któremu podlega człowiek jest taka sama jak treść praw obowiązujących w świecie przyrody - to prawo silniejszego.
Protagoras: -natura człowieka nie ma charakteru społecznego; zanim powstało państwo i społeczeństwo ludzie prowadzili życie aspołeczne. Utworzenie państwa wynikło z lęku przed siłami przyrody - powstało dla obrony życia jednostek zagrożonego przez potęgę natury. W pewnym momencie jednostki zgromadziły się i rozpoczęły wspólnie budować sadyby, aby bronić się przed dzikimi zwierzętami. Ponieważ obce były im instynkty społeczne istniała potencjalna groźba, że jednostki wyniszczą się wzajemnie przy budowie tych sadyb. Ten fakt zaniepokoił Zeusa, który w związku z tym zaszczepił każdemu poczucie solidarności i nakazał się nim kierować. Z jego teorii wynika, że początek życia społecznego i zarazem państwowego rozpoczął się od podjęcia wspólnych działań. Sformułował w zalążku teorię nazwaną w czasach nowożytnych teorią umowy społecznej. Twierdził, że człowiek jest miarą wszechrzeczy tzn. nie ma obiektywnych wartości. Są one tworzone przez człowieka i są one zmienne. Zmienność wartości jest tak różnorodna, że aby mogło się toczyć życie społeczne, ludzie zawarli pewną umowę społeczną mającą na celu wybranie wspólnych wartości.
Kalikles twierdził, że w świecie ludzkim, tak jak u zwierząt, są jednostki silne i między nimi toczy się walka. Walka jest nierozerwalnie związana z człowiekiem, gdyż nie ma w nim instynktów społecznych. Wobec tego twierdził on, że na początku istniał stan natury, charakteryzujący się brakiem społeczności, prawa, państwa. W stanie natury ludzie słabi coraz bardziej byli podporządkowywani jednostkom silnym. Jednostki słabe, których było więcej, coraz bardziej zaczęły obawiać się o swoje przetrwanie, tak więc zorganizowały spisek, aby się bronić. Rezultatem tego spisku jest stworzenie państwa. To co słabsze jest i gorsze, lecz prawo nie pozwala krzywdzić słabszych – porządek prawny w państwie jest zaprzeczeniem porządku panującego w świecie przyrody.
Trazymach twierdził, że jednostki silne nie były dostatecznie zadowolone ze stanu natury, wciąż przeżywały stan nienasycenia swoją władzą, pragnęły mocniej podporządkować sobie jednostki słabe. Dlatego też, aby uzależnić słabych powstało państwo utworzone przez silnych. Zarówno pr. pozytywne jak i pr. natury jest prawem silniejszego.
11. Prawo natury wg Arystotelesa
9 pierwszy filozof, który ostatecznie wyodrębnił prawo natury od praw świata przyrody i uczynił prawo natury normą postępowania;
9 &...
Joanat