Zmiany powierzchni i przestrzennego rozmieszczenia lasów w Polsce w II połowie XX wieku.pdf

L EŒNE P RACE B ADAWCZE , 2006, 3: 57–70.

Zenon F. P O£AWSKI *

ZMIANY POWIERZCHNI I PRZESTRZENNEGO

ROZMIESZCZENIA LASÓW W POLSCE

W II PO£OWIE XX WIEKU **

CHANGES OF AREA AND SPATIAL DISTRIBUTION OF FORESTS

IN POLAND IN LATE 20 TH CENTURY

Abstract. The basis for carried out analyses of changes of forests area and spa-

tial distribution was database containing aggregated data on land cover and its

utilization obtained in a framework of CORINE Land Cover (CLC-2000) pro-

ject. Additionally, digitalized and geometrized Poland’s General Land Utiliza-

tion Map in 1:1,000,000 scale was used, elaborated according to topographic

maps made in 1930s in 1:100,000 scale.

Key words: CORIN Land Cover project, forests, land utilization.

* Instytut Geodezji i Kartografii, ul. Modzelewskiego 27, 02-679 Warszawa, tel.0 22 3291906,

zpolawski@igik.edu.pl

** Przedstawiona problematyka by³a realizowana w ramach grantu KBN Nr 4T12E 01227

Z. F. Po³awski

WSTÊP

Wspó³czesne przemiany œrodowiska przyrodniczego Polski zachodz¹ zarówno z

przyczyn naturalnych, jak i s¹ wywo³ane dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Znajduje to

swoje odbicie miêdzy innymi w przemianach form pokrycia i sposobie u¿yt-

kowania ziemi. Termin „pokrycie terenu’’ jest uto¿samiany z wymiarem bio-

fizycznym danego fragmentu powierzchni ziemi i jest odnoszony do fizycznego

opisu przestrzeni ziemi, czyli jego fizycznych w³aœciwoœci (CORINE Land Cover,

1993). Opis taki mo¿e obejmowaæ wiele aspektów. Najczêœciej wskazuje, ¿e dany

obszar jest zajêty przez roœlinnoœæ (trawy, krzewy, drzewa, uprawy), albo

pokrywaj¹ go odkryte powierzchnie gleby (piaski, wydmy, wychodnie skalne), lub

na jego powierzchni wystêpuje woda (stawy, jeziora, morza). Mo¿e te¿ oznaczaæ,

¿e to, co znajduje siê na powierzchni danego terenu, jest efektem dzia³alnoœci

cz³owieka, np. budynki czy drogi. Natomiast termin „u¿ytkowanie ziemi” bywa

najczêœciej odnoszony do wymiaru funkcjonalnego i uto¿samiany z opisem tej

samej powierzchni, ale w aspekcie spo³eczno-ekonomicznym (Kostrowicki 1959).

U¿ytkowanie ziemi jest traktowane jako cel przeznaczenia ziemi, mo¿na je zatem

rozumieæ jako wynik pewnego œwiadomego, racjonalnego b¹dŸ nie, dzia³ania

cz³owieka odnosz¹cego siê do danego obszaru (Jankowski 1976). Tak wiêc

u¿ytkowanie ziemi jest wypadkow¹ po³¹czenia pokrycia terenu z wykorzystaniem

terenu (Jakkola i Mikkola 1999).

Lasy zajmuj¹ blisko 30% powierzchni naszego kraju. Ze wzglêdu na swoje

walory przyrodnicze i znaczenie spo³eczno-gospodarcze s¹ jedn¹ z wa¿niejszych

form pokrycia/u¿ytkowania ziemi. St¹d istotnym zagadnieniem jest ocena cha-

rakteru zmian lasów pod wzglêdem wielkoœci i rozk³adu przestrzennego zacho-

dz¹cych przekszta³ceñ w d³u¿szym przedziale czasu.

KARTOGRAFICZNY OBRAZ LASÓW

Podstaw¹ studiów nad zmianami form u¿ytkowania ziemi mog¹ byæ mapy

u¿ytkowania ziemi. Spoœród wielu tego rodzaju map na szczególn¹ uwagê za-

s³uguje Polska Przegl¹dowa Mapa U¿ytkowania Ziemi, która zosta³a opracowana

w latach piêædziesi¹tych przez zespó³ pod kierunkiem F. Uhorczaka (Uhorczak

1969). Jest to pierwsze opracowanie kartograficzne prezentuj¹ce w skali prze-

gl¹dowej przestrzenny rozk³ad piêciu g³ównych form u¿ytkowania ziemi w Polsce:

osadnictwa, gruntów ornych, ³¹k i pastwisk, lasów oraz wód.

ród³em informacji wykorzystanych do zobrazowania przestrzennego roz-

mieszczenia poszczególnych form u¿ytkowania ziemi przedstawionych na Polskiej

Przegl¹dowej Mapie U¿ytkowania Ziemi by³y mapy topograficzne w skali

1:100 000 sprzed II wojny œwiatowej, opracowane przez Wojskowy Instytut Geo-

graficzny. Selekcja lasów z treœci map topograficznych polega³a na ich odrysowa-

Zmiany powierzchni i przestrzennego rozmieszczenia lasów w Polsce w II po³owie XX w. 59

Ryc. 1. Lasy – Polska Przegldowa Mapa U¿ytkowania Ziemii

Fig. 1. Forests – the Poland's General Land Utilization Map

niu i wykonaniu masek z mapy 1: 100 000, a nastêpnie dwukrotnym ich zmniej-

szeniu fotograficznym: raz do skali 1: 300 000, a nastêpnie do skali 1:1 000 000. Za-

stosowanie tylko generalizacji fotograficznej wyrysów sporz¹dzonych w skali

1:100 000 sprawi³o, ¿e dziêki tej metodzie, mimo 10-krotnego zmniejszenia linio-

wego i 100-krotnego zmniejszenia powierzchni, na mapie wynikowej zosta³y

przedstawione formy u¿ytkowania ziemi z dok³adnoœci¹ do 1 ha (na mapie w skali

1:1 000 000 jest to kwadrat o boku 0,1 mm, a wiêc punkt na granicy widzialnoœci

go³ym okiem). Uzyskano w ten sposób szczegó³owy obraz u¿ytkowania ziemi, w

tym tak¿e obraz lasów i ich przestrzenny rozk³ad (ryc. 1). Tak szczegó³owy obraz

rozmieszczenia lasów mo¿e s³u¿yæ do prowadzenia badañ nad zmianami obszarów

leœnych w Polsce.

Wspó³czesny obraz rozmieszczenia lasów mo¿na otrzymaæ poprzez wizu-

alizacjê baz danych opracowanych w ramach projektów Europejskiej Agencji

Œrodowiska CORINE Land Cover 90 i 2000 (CLC–90 i CLC–2000). Podstaw¹ do

opracowania tych baz by³y wysokorozdzielcze zdjêcia satelitarne wykonane przez

Z. F. Po³awski

Ryc. 2 Lasy wed³ug projektu CLC-2000

Fig. 2. Forests area according to CLC-2000 project

satelitê Landsat. Na podstawie analizy zdjêæ wyró¿niono 31 form pokrycia/u¿yt-

kowania ziemi zgodnie z hierarchicznie u³o¿on¹ legend¹. W metodyce interpretacji

zdjêæ przyjêto zasadê wyró¿nienia tylko tych form pokrycia ziemi, których po-

wierzchnia jest równa lub wiêksza ni¿ 25 ha, a elementy liniowe wyznaczono

wtedy, gdy ich szerokoœæ wynios³a ponad 100 m (Bielecka, Cio³kosz 2004). Jedn¹ z

form u¿ytkowania ziemi wyszczególnion¹ w projekcie CORINE Land Cover by³y

lasy i ekosystemy seminaturalne. Do tej grupy form pokrycia ziemi zaliczono, wg

przyjêtej w programie CORINE definicji, grunty pokryte roœlinnoœci¹ leœn¹ (upra-

wami leœnymi) – drzewami i krzewami oraz runem leœnym – lub przejœciowo jej

pozbawione. Do klasy tej w³¹czono tak¿e obszary zwi¹zane z gospodark¹ leœn¹ o

powierzchni mniejszej ni¿ 25 ha, zajête pod budynki i budowle, urz¹dzenia me-

lioracji wodnych, linie podzia³u przestrzennego lasu, drogi leœne, miejsca sk³a-

dowania drewna, a tak¿e wykorzystywane na parkingi leœne i urz¹dzenia tury-

styczne (CORINE Land Cover 1993).

Zmiany powierzchni i przestrzennego rozmieszczenia lasów w Polsce w II po³owie XX w. 61

Osobn¹ form¹ pokrycia ziemi wyró¿nion¹ w legendzie projektu CLC–2000

by³y lasy w stanie zmian. Klasa ta obejmuje formacje roœlinnoœci krzewiastej lub

zielnej z rozproszonymi drzewami. S¹ to formacje bêd¹ce wynikiem degradacji

lasu lub jego regeneracji. Do klasy tej zaliczono równie¿ szkó³ki leœne (Bielecka,

Cio³kosz 2005).

Wizualizacja danych odnosz¹cych siê do wybranych form u¿ytkowania ziemi

pozwoli³a na otrzymanie mapy obrazuj¹cej rozmieszczenie lasów na obszarze

kraju w 2000 r. (ryc. 2). Najmniejszym obszarem lasu, który zaznaczono na mapie

by³ obszar o powierzchni 25 ha.

INTEGRACJA I ANALIZA WIELORÓD£OWYCH DANYCH

KARTOGRAFICZNYCH

Miêdzy opracowaniem Polskiej Przegl¹dowej Mapy U¿ytkowania Ziemi a

opracowaniem bazy danych CLC–2000 minê³o oko³o 70 lat. Porównanie in-

formacji zawartych na mapie i w bazie danych pozwala na okreœlenie zmian w

rozk³adzie przestrzennym pokrycia i u¿ytkowania ziemi, w tym tak¿e zmian area³u

lasów.

W celu porównania treœci Polskiej Przegl¹dowej Mapy U¿ytkowania Ziemi z

baz¹ danych opracowan¹ w projekcie CORINE Land Cover 2000 i okreœlenia

zmian w przestrzennym rozk³adzie form pokrycia/u¿ytkowania ziemi w Polsce,

nale¿a³o przede wszystkim doprowadziæ do ujednolicenia zakresu tematycznego

danych oraz zamiany analogowej wersji mapy na postaæ cyfrow¹. Zawartoœæ bazy

danych CORINE Land Cover 2000 zosta³a zagregowana z trzydziestu jeden do

siedmiu klas u¿ytkowania ziemi. Dla poszczególnych warstw tematycznych Pol-

skiej Przegl¹dowej Mapy U¿ytkowania dokonano transformacji zeskanowanych

map przedstawiaj¹cych przestrzenne rozmieszczenie poszczególnych form u¿yt-

kowania ziemi do uk³adu wspó³rzêdnych prostok¹tnych p³askich 1992, w jakim

zosta³a opracowana baza danych CORINE Land Cover 2000.

Mimo pewnych trudnoœci technicznych doprowadzono do porównywalnoœci

tych dwóch Ÿróde³ informacji, co pozwoli³o na analizê zmian pokrycia/u¿yt-

kowania ziemi w Polsce (Cio³kosz, Po³awski 2005).

Analizie poddano:

– zmianê atrybutów przestrzennych, które okreœla³y po³o¿enie, wielkoœæ,

kszta³t geometryczny,

– relacje topologiczne miêdzy obiektami,

– atrybuty opisowe okreœlaj¹ce inne w³aœciwoœci obiektów.

Uzyskany na jej podstawie materia³ porównawczy pozwoli³ na okreœlenie

zmian form pokrycia/u¿ytkowania ziemi, jakie zasz³y na obszarze Polski w ci¹gu

ostatnich siedmiu dziesiêcioleci XX wieku. Trzeba jednak zaznaczyæ, ¿e zmiany

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: