Herbert Marcuse - Marksizm i feminizm.pdf - Komunizm, Ruchy lewicowe, ZSRR - Zabr7

Herbert Marcuse

Marksizm i feminizm 1

Skorzystam z okazji, by rozpocząć i zakończyć uwagami natury raczej osobistej. Na wstępie

chciałbym powiedzieć, że jest to jedyne zaproszenie na wykład, jakie przyjąłem w tym roku

akademickim. Przyczyna jest prosta. Sądzę, że Ruch Wyzwolenia Kobiet jest dziś zapewne

najważniejszym i potencjalnie najbardziej radykalnym z naszych ruchów politycznych, chociaż fakt

ten nie dotarł jeszcze do świadomości całego Ruchu.

Wyjaśnienie terminologii:

ZASADA RZECZYWISTOŚCI

Suma norm i wartości, określających zachowanie w istniejącym społeczeństwie,

ucieleśnionych w jego instytucjach, stosunkach itp.

ZASADA WYDAJNOŚCI

Zasada rzeczywistości, opartej na wydajności i mistrzostwie w pełnieniu funkcji

ekonomicznej i zaborczej konkurencji.

EROS – w odróżnieniu od SEKSUALNOŚCI

– Seksualność: cząstkowy pociąg, energia libidinalna, zawarta w erogennych strefach

ciała – w pierwszej kolejności: seksualność genitalna.

– Eros: energia libidinalna, walcząca z energią agresywną o pełnię, zaspokojenie i

połączenie życia i środowiska do życia: Instynkty Życia przeciwko Instynktom Śmierci (Freud).

UPRZEDMIOTOWIENIE, VERDINGLICHUNG

Postrzeganie ludzi i stosunków międzyludzkich jako obiektów, rzeczy i jak relacji między

obiektami, rzeczami.

Teraz dwie uwagi wstępne o Ruchu Wyzwolenia Kobiet, jak ja go widzę. Po pierwsze, ruch

wyrasta i działa w cywilizacji patriarchalnej, tak więc powinien być najpierw rozpatrzony pod

kątem aktualnej sytuacji kobiet w społeczeństwie męskiej dominacji.

Po drugie, Ruch działa w społeczeństwie klasowym – z tym wiąże się problem pierwszy:

kobiety nie są klasą w sensie marksistowskim. Stosunki między mężczyznami i kobietami biegną w

poprzek klasowego podziału, lecz bezpośrednie potrzeby i możliwości kobiet mają niewątpliwie w

ogromnym stopniu pochodzenie klasowe. Tym niemniej, istnieją ważkie przyczyny dla

rozpatrywania „kobiety” jako kategorii ogólnej, przeciwstawnej „mężczyźnie”. Chodzi o to, że w

toku długiego okresu historycznego społeczne, mentalne a nawet psychologiczne cechy kobiet

rozwijały się w inny, czy nawet przeciwny sposób niż męskie. Warto tu słów kilka powiedzieć o

tym, czy „kobiece” lub „żeńskie” cechy mają społeczne czy, tak czy inaczej, „naturalne”,

biologiczne pochodzenie. Moja odpowiedź: mimo oczywistych różnic socjologicznych między

mężczyzną i kobietą, cechy kobiece mają pochodzenie społeczne. Jednakże, w wyniku społecznego

oddziaływania w ciągu tysiącleci, stały się one „drugą naturą”, która nie zmienia się mechanicznie

wraz z wprowadzeniem nowych instytucji społecznych. Dyskryminacja kobiet możliwa jest

również w socjalizmie.

W cywilizacji patriarchalnej kobiety podlegają szczególnemu rodzajowi ucisku i ich rozwój

mentalny oraz fizyczny jest ukierunkowany w szczególny sposób. Dlatego Ruch Wyzwolenia

1 Wykład ten został wygłoszony na Uniwersytecie Stanfordzkim 7 marca 1974 roku. Tekst był kilkakrotnie

modyfikowany w wyniku intensywnych, szczegółowych i często bardzo gorących dyskusji z kobietami. Dyskusje te

pomogły mi zrozumieć pewne przeoczone problemy socjalizmu i radykalny potencjał Ruchu Kobiet, jako siły

wywrotowej. Z wyrazami szacunku, tekst ten dedykuję Catherine Asmann, Carol Becker, Anne-Marie Feenberg,

Ruth George, Antonii Kaus i Susan Orlofsky’ej.

Herbert Marcuse – Marksizm i feminizm

Kobiet jest nie tylko uprawniony, lecz także niezbędny. Same jednak cele tego Ruchu wymagają

zmiany w takiej skali – zarówno w kulturze materialnej, jak i intelektualnej – że mogą być

osiągnięte jedynie drogą zmiany całego systemu społecznego. Dzięki swej własnej dynamice, Ruch

związany jest z polityczną walką o rewolucję, wolność dla mężczyzn oraz kobiet. Dlatego że

pierwotny i ponad dychotomią pierwiastka mężczyzna-kobieta, jest pierwiastek ludzki, wspólny dla

mężczyzny i kobiety: wyzwolenie go i realizacja jak dawniej stoi na porządku dnia.

Ruch działa na dwóch płaszczyznach: po pierwsze, na płaszczyźnie walki o pełną

ekonomiczną, społeczną i kulturową równość. Pytanie: czy osiągalna jest taka ekonomiczna,

społeczna i kulturowa równość w ramach kapitalizmu? Jeszcze wrócę do tego pytania, chciałbym

jednak zaproponować hipotezę wstępną: nie istnieją przyczyny ekonomiczne, z racji których

równość taka nie mogłaby zostać osiągnięta w ramach kapitalizmu, choćby bardzo

zmodyfikowanego. Jednakże potencjał, cele Ruchu Wyzwolenia Kobiet wychodzą daleko poza te

ramy, stawiając zadania, które nie mogą zostać rozwiązane ani w ramach kapitalizmu, ani w ogóle

w ramach społeczeństwa klasowego. Rozwiązanie ich wymagałoby drugiego etapu, wyjścia poza te

ramy, w jakich Ruch działa dzisiaj. Na tym etapie, w ślad za osiągnięciem równości, do wyzwolenia

potrzebne jest zbudowanie społeczeństwa, poruszanego inną zasadą rzeczywistości, społeczeństwo,

w którym istniejąca dychotomia między męskim i żeńskim pokonywana jest poprzez społeczne i

indywidualne stosunki między ludźmi.

Tak więc w samym Ruchu mamy obraz nowych nie tylko instytucji społecznych, lecz także

zmiany w świadomości, zmiany w instynktownych potrzebach mężczyzn i kobiet, wyzwolonych z

konieczności panowania i wyzysku. W tym jest najbardziej radykalny i wywrotowy potencjał

ruchu. Oznacza to nie tylko przywiązanie do socjalizmu (całkowita równość kobiet zawsze była

podstawowym żądaniem socjalistycznym), lecz przywiązanie do szczególnej formy socjalizmu pod

nazwą „socjalizm feministyczny”. Do idei tej wrócę później.

Walka toczy się przede wszystkim z wyzyskiem i uciskiem, wartościami właściwymi dla

cywilizacji patriarchalnej. Przeciwko wartościom, tworzonym i reprodukowanym przez

społeczeństwie dominacji mężczyzn. I taki radykalny przewrót w systemie wartości w żadnym

wypadku nie może być jedynie produktem ubocznym nowych instytucji społecznych. Musi być

zakorzeniony w mężczyznach i kobietach, tworzących nowe instytucje.

Na czym polega sens obalenia poprzednich wartości przy przejściu do socjalizmu? I, po

drugie, czy ten okres jest, tak czy inaczej, wyzwoleniem i umocnieniem cech specyficznie żeńskich

w sferze społecznej?

Zacznijmy od pytania pierwszego – oto podstawowe wartości społeczeństwa

kapitalistycznego: produkcja w imię zysku, pewność siebie, efektywność, konkurencja; innymi

słowy, zasada wydajności, władza funkcjonalnej racjonalności, która ogranicza emocje, podwójna

moralność, „etyka pracy”, skazująca przytłaczającą większość ludzi na wyobcowaną, nieludzką

pracę, a także żądza władzy, demonstracja siły i męstwa. Tak więc, zgodnie z Freudem ta hierarchia

wartości jest wyrazem struktury mentalnej, w której pierwotna agresywna energia dąży do redukcji

i osłabienia instynktów żeńskich, to znaczy energii erotycznej. Zgodnie z Freudem, destrukcyjne

skłonności w społeczeństwie mają siłę sprawczą, póki cywilizacji niezbędne są coraz większe

represje w imię zachowania panowania w obliczu jak nigdy realnych możliwości wyzwolenia, i

represje te rodzą z kolei jeszcze większą agresywność a także jej przeniesienie w kierunku agresji

społecznie użytecznej. Owa totalna mobilizacja agresywności jest nam dzisiaj więcej niż znana:

militaryzacja, brutalizacja sił prawa i porządku, połączenie seksualności i przemocy, otwarte

napaści na naturalne instynkty, powstające przeciwko niszczeniu środowiska naturalnego, napaści

na prawa zakazujące zanieczyszczania go itp.

Tendencje te zakorzenione są w infrastrukturze rozwiniętego kapitalizmu. Zaostrzający się

Herbert Marcuse – Marksizm i feminizm

kryzys gospodarczy, ramy imperializmu, reprodukcja istniejącego porządku poprzez

marnotrawstwo i destrukcję – wszystko to samo przez się powoduje jeszcze większy wzrost

kontroli nad ludnością, kontroli i manipulacji sięgającej głębin struktury mentalnej, w sferę

instynktów jako takich. I w takim stopniu, w jakim totalna agresywność i ucisk przenikają dziś całe

społeczeństwo, obraz socjalizmu zmienia się w swej istocie. Socjalizm, jako społeczeństwo

jakościowo inne, musi ucieleśniać antytezę, swego rodzaju zaprzeczenie agresywnych i

represywnych potrzeb i wartości kapitalizmu, jako kultury męskiego panowania.

Obiektywne warunki dla takiej antytezy i obalenia wartości już dojrzały, czyniąc możliwym,

w każdym razie w charakterze przejściowej fazy przebudowy społeczeństwa, upowszechnienie

cech, które na przestrzeni całych dziejów cywilizacji patriarchalnej były właściwe raczej dla kobiet,

niż dla mężczyzn. Wypracowane jako przeciwwaga dla dominujących cech męskich, takimi

cechami żeńskimi powinny stać się wrażliwość, czułość, brak skłonności do przemocy, delikatność

itd. Cechy te, oczywiście, powstają jako przeciwstawienie dominacji i wyzyskowi. Na

podstawowym poziomie psychologicznym odnoszą się one do sfery Erosa, wyrażając energię

instynktu życia w przeciwieństwie do instynktu śmierci i energii destruktywnej. Tu powstaje

pytanie: czemu te cechy, związane z ochroną życia, wydają się typowo żeńskie? Dlaczego te same

cechy nie są związane również z męskością? Proces ten ma liczącą wiele tysiącleci historię, w

czasie której dla obrony istniejącego porządku i hierarchii niezbędna była siła fizyczna, co

pomniejszało rolę kobiety, okresowo niezdolnej do pracy z powodu brzemienności i opieki nad

dziećmi. Męska dominacja, która swego czasu powstała na tym gruncie i istniała jedynie w sferze

wojennej, później rozszerzyła się także na inne instytucje społeczne i polityczne. Kobiety zaczęły

uważać się za podwładne, słabe, potrzebne przede wszystkim jako wsparcie, czy jako dodatek do

mężczyzny, jako obiekt seksualny, jako instrument rozmnażania się. I jedynie w charakterze

robotnicy, jako uciskana, kobieta była mniej lub bardziej równa mężczyźnie. Jej ciepło i

świadomość ulegały uprzedmiotowieniu, stawały się obiektami. Jej rozwój umysłowy był spętany,

tak jak i erotyczny. Seksualność materializowała się i była wykorzystywana dla prokreacji i

prostytucji.

Pierwsze wyzwanie takiemu stanowi rzeczy zostało rzucone pod koniec średniowiecza, w

wiekach XII i XIII, przy czym, co bardzo ważne, w kontekście wielkich i radykalnych ruchów

heretyckich – katarów i albigensów. Głosili oni autonomię miłości, autonomię kobiety,

przeciwstawiając ją męskiej agresywności i brutalności. Romantyczna miłość: doskonale

rozumiem, że takie pojęcia brzmią dziś pejoratywnie, zwłaszcza w ruchu kobiecym. A jednak dla

mnie jest to coś bardziej poważnego. Moim zdaniem, takie fenomeny należy postrzegać w ich

kontekście historycznym. Było to pierwsze poważne wyzwanie istniejącej hierarchii wartości:

pierwszy poważny protest przeciwko feudalnej hierarchii i pokorze z nią związanej, pierwsze

wyzwanie zgubnemu uciskowi kobiety.

Niewątpliwie protest ten, owa antyteza, miał w ogromnym stopniu charakter ideologiczny i

ograniczał się wyłącznie do szlachty. A jednak nie był on wyłącznie ideologiczny. Dominujące

normy społeczne zostały obalone przez słynne Trybunały Miłości, powołane przez Eleonorę

Akwitańską, przed którymi prawie zawsze wygrywali zakochani a nie małżonek, tak więc prawo

miłości stało ponad prawem feudalnego lorda. I właśnie kobieta, jak wieść niesie, broniła ostatniej

twierdzy albigensów przed krwiożerczą armią północnych baronów.

Te postępowe ruchy zostały okrutnie stłumione. Słabe początki feminizmu, oparte na słabej

bazie klasowej, zostały zniszczone. Jednak rola kobiety stopniowo zmieniała się w procesie

rozwoju społeczeństwa przemysłowego. Po wpływem postępu technicznego, społeczna reprodukcja

coraz mniej zależała od siły fizycznej i męstwa – zarówno na wojnie, jak też w produkcji czy w

handlu. W wyniku tego nasilił się wyzysk kobiety jako narzędzia pracy. Osłabienie bazy społecznej

Herbert Marcuse – Marksizm i feminizm

męskiego panowania nie przeszkodziło męskiemu panowaniu nowej klasy panującej. Coraz szerszy

udział kobiety w przemysłowym procesie pracy, podważający materialną podstawę męskiej

hierarchii, jednocześnie poszerzał ludzką bazę wyzysku i dodatkowego wyzysku kobiety jako

gospodyni domowej, matki, służącej, jako uzupełnienie jej pracy w procesie produkcji.

Jednak rozwinięty kapitalizm stopniowo tworzył warunki materialne dla wprowadzenia

kobiecej ideologii w życie, obiektywne warunki dla przekształcenia właściwej kobietom słabości w

siłę, przekształcenia przedmiotu seksualnego w podmiot, a także przekształcenia feminizmu w siłę

polityczną, walczącą z kapitalizmem i z zasadą wydajności. Mając na uwadze tę właśnie

perspektywę Angela Davis mówi o rewolucyjnej funkcji kobiety jako o antytezie zasady wydajności

w swoich notatkach z więzienia Palo Alto – „Kobieta i kapitalizm” – z grudnia 1971 r.:

„Coraz bardziej sprzyjające warunki dla takiego rozwoju – to w pierwszej kolejności:

– zmniejszenie ciężaru pracy fizycznej,

– skrócenia dnia roboczego,

– produkcja wygodnego i taniego ubrania,

– liberalizacja seksualnej moralności,

– planowanie rodziny,

– nauczanie powszechne”.

Czynniki te wskazują na bazę społeczną sprzeciwu wobec zasady wydajności, wyzwolenia

kobiecej i feministycznej energii, fizycznej i intelektualnej, w istniejącym społeczeństwie. Jednak to

samo społeczeństwo hamuje i wyzyskuje emancypację, a także manipuluje nią. Kapitalizm nie

może sobie pozwolić na rozwój własności libidinalnych, zagrażających represywnej etyce pracy

zasady wydajności i stałej reprodukcji tej etyki pracy przez samych ludzi. Dlatego na danym etapie

te tendencje wyzwoleńcze przekształcają się, drogą manipulacji, w sposób reprodukcji istniejącego

systemu. Stają się one wartością wymienną, sprzedają system i są przez ten system sprzedawane.

Społeczeństwo wymiany doskonali się, komercjalizując seks: ciało kobiece jest już nie tylko

towarem, lecz także kluczowym warunkiem uzyskiwania wartości dodatkowej. Kobieta-robotnica

jak przedtem – im dalej, tym bardziej – jest przedmiotem podwójnego wyzysku: jako robotnica i

jako gospodyni domowa. W takich formach wyobcowanie kobiety wyraża się szczególnie ostro. Jak

można pokonać to wyobcowanie? W jaki sposób emancypacja kobiety może stać się decydującą

siłą w budowie socjalizmu jako jakościowo innego społeczeństwa?

Wróćmy do pierwszego stadium rozwoju Ruchu i załóżmy, że całkowita równość została

osiągnięta. Jako równe podmioty kapitalistycznej gospodarki i polityki, kobiety powinny posiadać

wraz z mężczyznami zdolności do konkurowania, agresji, cechy niezbędne do tego, aby utrzymać

się i zrobić karierę w pracy. W ten sposób zasada wydajności i związane z tym wyobcowanie będą

zachowane i reprodukowane przez coraz większą liczbę ludzi. Dla osiągnięcia równości, będącej

absolutnie niezbędnym warunkiem wyzwolenia, Ruch zmuszony jest do bycia agresywnym. Ale

równość to jeszcze nie wolność. Kobieta może pretendować do roli przywódczej w radykalnej

przebudowie społeczeństwa tylko jako podmiot ekonomicznie i politycznie równoprawny. Jednak

pomimo równości, wyzwolenie podważa istniejącą hierarchię potrzeb – to podważanie wartości i

norm w imię zbudowania społeczeństwa, kierującego się nową zasadą rzeczywistości. I na tym,

moim zdaniem, polega radykalny potencjał feministycznego socjalizmu.

Feministyczny socjalizm: mówiłem już o niezbędnej modyfikacji pojęcia socjalizmu,

dlatego że, moim zdaniem, w marksistowskim socjalizmie są przeżytki, elementy dziedzictwa

zasady wydajności i jej wartości. Dostrzegam te elementy na przykład w opowiadaniu się za coraz

bardziej efektywnym rozwojem sił wytwórczych, za coraz większą eksploatacją przyrody, za

oddzieleniem „królestwa wolności” od świata pracy.

Potencjał socjalizmu wykracza dziś poza ramy tych wyobrażeń. Socjalizm, jako jakościowo

Herbert Marcuse – Marksizm i feminizm

inny obraz życia, będzie wykorzystywać siły wytwórcze nie tyle do zmniejszenia alienacji pracy i

skrócenia czasu pracy, ile do przekształcenia życia w cel sam w sobie, do rozwoju uczuć i intelektu,

uśmierzenia agresji, czerpania satysfakcji ze swego istnienia, oswobodzenia uczuć i intelektu od

racjonalności panowania: twórczego zainteresowania w przeciwieństwie do represywnej

produktywności.

W tym kontekście wyzwolenie kobiety bez wątpienia okaże się „antytezą zasady

wydajności”, rewolucyjną funkcją kobiety w przebudowie społeczeństwa. Kobiece cechy,

bynajmniej nie przytakując pokorności i słabości w tej przebudowie, będą aktywizować agresywną

energię przeciwko dominacji i wyzyskowi. Będą one potrzebami i ostatecznymi celami

socjalistycznej organizacji produkcji, społecznego podziału pracy, nowego systemu wartości, kiedy

te czy inne niedostatki zostaną pokonane. W ten sposób, uczestnicząc w przebudowie

społeczeństwa jako całości, cechy kobiece przestaną być specyficznie kobiecymi – w takim stopniu,

że staną się częścią ogólnej kultury socjalistycznej, materialnej i intelektualnej. Pierwotna

agresywność zachowa się w każdej formie społeczeństwa, jednak w znaczącym stopniu utraci

specyficznie męskie skłonności do dominacji i wyzysku. Postęp techniczny, główny motor

produkcyjnej agresywności, zostanie oswobodzony od swych cech kapitalistycznych i nakierowany

na zburzenie odrażającej destruktywności kapitalizmu.

Sądzę, że istnieją ważkie przyczyny, aby nazwać takie wyobrażenie społeczeństwa

socjalistycznego feministycznym socjalizmem: kobieta uzyska pełną równość ekonomiczną,

polityczną i kulturową poprzez wszechstronny rozwój swych zdolności, a prócz tej równości –

relacje społeczne, jak też indywidualne, będą pełne szczególnej uwagi względem siebie,

wrażliwości, które to pod męskim uciskiem były w ogromnym stopniu skupione w kobiecie:

antyteza „męskie-żeńskie” przekształca się w syntezę – legendarną ideę androgeniczności.

Chciałbym powiedzieć kilka słów o tej, jak kto woli, skrajności romantycznego czy

spekulatywnego myślenia, którą, nawiasem mówiąc, nie uważam za taką znów skrajną czy

spekulatywną.

Ideę androgeniczności można zracjonalizować jedynie poprzez wyobrażenie sobie

zespolenia w człowieku cech mentalnych i cielesnych, które w cywilizacji patriarchalnej rozwijały

się w mężczyźnie i w kobiecie nierównomiernie; zespolenia, w którym cechy żeńskie będą

wypierały męskie panowanie z właściwą mu represywnością. Żaden jednak stopień

androgenicznego zespolenia nie może zlikwidować naturalnej różnicy między mężczyzną i kobietą

jako indywidualnościami. Cała radość i cały żal zawiera się w tej różnicy, w tym stosunku do

siebie, do tego, częścią czego chcesz się stać; do tego, co chciałbyś uczynić częścią siebie; do tego,

co nie może i nigdy nie będzie mogło stać się twoją częścią. Dlatego też także w feministycznym

socjalizmie konflikty są nieuchronne, nie do wykorzenienia są konflikty potrzeb i wartości. Jednak

androgeniczny charakter społeczeństwa jest w stanie stopniowo zredukować przemoc i poniżenie w

rozwiązywaniu tych konfliktów.

Konkluzja:

Ruch Wyzwolenia Kobiet nabrał politycznego znaczenia w wyniku zachodzących zmian w

samym kapitalistycznym sposobie produkcji, które dały Ruchowi nową podstawę materialną.

Wymienię główne jej cechy:

1) Rosnąca liczba kobiet zatrudnionych w procesie produkcji.

2) Wzrost technicznej formy produkcji, stopniowo redukującej wykorzystanie

podstawowej siły fizycznej.

3) Upowszechnienie formy towaru estetycznego: systematyczne apele do wrażliwości,

do satysfakcji w celach komercyjnych; kierowanie zdolności nabywczej na różnego rodzaju

Herbert Marcuse - Marksizm i feminizm.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: