Eckhart Mistrz - O odosobnieniu.pdf - Mistycy - Klaryssas

Johannes Eckhart

O odosobnieniu

WstĘp

Nieco dłuższy od poprzedniego, i ten traktat jest niewielkich rozmiarów i również

mógłby uchodzić za jedno z Kazań - tym bardziej że łączy go z nimi podobna treść. W

przekazach archiwalnych nigdy jednak nie pojawiał się w zbiorach Kazań , lecz zawsze

jako odrębne dzieło. Różni się też od nich formą literacką i te fakty zadecydowały, że

wydawca niemieckich dzieł Eckharta, Josef Quint, w wydaniu stuttgarckim włączył je nie

do Kazań , lecz do traktatów . W małym wydaniu z 1959 roku nie został on zamieszczony

- przypuszczalnie ze względu na pewne wahania co do jego autentyczności, trwające

zresztą do dziś.

Zachował się on mianowicie w licznych, bo ponad trzydziestu rękopisach, ale w żadnym

z nich nie pojawia się imię autora i to stanowi główne źródło wspomnianych wątpliwości.

Włączenie go przez Josefa Quinta do niemieckich traktatów Eckharta, inny mediewista,

K. Ruh, określił mianem "adopcji", ponieważ argumenty przez niego przytaczane za

autentycznością nie wydawały mu się całkowicie przekonywające. Lojalnie zaznacza

jednak, że również argumenty za nieautentycznością tego traktatu nie mają charakteru

rozstrzygającego, wobec czego można w tym wypadku mówić tylko o jakiejś

"ograniczonej autentyczności". Od strony treści właściwie nie ma prawie ani jednej

myśli, której nie dałoby się odnaleźć w innych dziełach tego Mistrza albo która by była

sprzeczna z jego wypowiedziami. Dotyczy to zwłaszcza centralnego zagadnienia,

zapowiedzianego w tytule tematu, odosobnienia - najdoskonalszej cnoty człowieka, a

zarazem sposobu bycia samego Boga. W niemieckich Kazaniach jest on, można

powiedzieć, wszechobecny. Wprawdzie sam ten termin nie występuje w nich zbyt często

ani w formie abstrakcyjnej (odosobnienie), ani przymiotnikowej, np. "człowiek

odosobniony" (der abgeschiedene Mensch), ciągle się pojawiają jednak liczne terminy

równoważne lub bliskoznaczne.

K. Ruh zwraca natomiast uwagę na nietypową dla Eckharta niespoistość układu treści

oraz - w kilku wypadkach - obcą mu terminologię. Biorąc pod uwagę ten stan rzeczy,

stawia on następującą hipotezę: Eckhart zebrał myśli i sformułowania do tematu

odosobnienia, sam jednak nie zdążył napisać zamierzonego traktatu in extenso ; zrobił to

ktoś inny, już po jego śmierci. Hipoteza taka odpowiadałaby ogólnemu przekonaniu

historyków, zgodnie z którym traktat ten należy do ostatnich pism Mistrza z Hochheim.

Naszkicował go on, być może, już na łożu śmierci w Awinionie, gdzie oczekiwał wyroku

trybunału papieskiego. Nic nie wskazuje na to, żeby dziełko to miała w swych rękach

inkwizycja.

Mimo wspomnianej wyżej pewnej niespójności tego traktatu, bez trudności można w nim

wyodrębnić sześć kolejnych punktów, w których autor z różnych stron ukazuje istotę i

przymioty odosobnienia. Jest ono najwznioślejszą i najlepszą ze wszystkich cnót,

przewyższa doskonałością nawet miłość i pokorę. Wynika to przede wszystkim z tego, że

wszystkie inne cnoty zmuszają człowieka do wychodzenia z siebie i zwracania się do

rzeczy zewnętrznych, to natomiast bliskie jest nicości i skłania go do pozostawania w

sobie. Istotę odosobnienia stanowi nieporuszone, upodabniające do Boga trwanie ducha

w sobie samym w każdej sytuacji. Tu następuje dłuższy wywód na temat Bożej

niezmienności, ukazanej w powiązaniu z naszymi, zanoszonymi w czasie modłami. Aby

lepiej naświetlić odosobnienie, jak też rozwiązać nasuwające się trudności, Eckhart

przedstawia jako doskonałe wzory do naśladowania odosobnienie Chrystusa i Maryi,

posługując się przy tym rozróżnieniem człowieka zewnętrznego i wewnętrznego.

Przedmiotem odosobnienia nie jest "to lub tamto" - zwrot używany przez Eckharta na

oznaczenie bytów szczegółowych i przygodnych - lecz nicość, która się równa w tym

przypadku całkowitej gotowości przyjęcia Boga. Tu właśnie znajdujemy porównanie z

zupełnie czystą tablicą, na której można wszystko napisać. Wynika stąd, że modlitwa

odosobnionego serca nie może być prośbą o dobra szczegółowe, lecz stanowi

upodobnienie się do Boga - najwyższego Odosobnienia. Eckhart kończy swe rozważania

uwagami o cierpieniu i rodzajach pociech, jakie najbardziej odpowiadają człowiekowi.

Mimo znaczącej roli pojęcia odosobnienia, jakie ono pełni w niemieckich pismach

Eckharta, mimo jego częstego występowania w Kazaniach , a nawet poświęcenia jego

omówieniu całego jednego traktatu, nie jest wcale łatwą rzeczą dokładne ustalenie jego

treści. Jedną z przyczyn tej trudności stanowi nowość samego terminu. Dużo miejsca tej

sprawie poświęca w przypisach do tego traktatu Quint. Jak dowiodły przeprowadzone

badania historyczne, wyrażenie abegescheidenheit w ogóle nie występowało w

słownikach języków niemieckiego i niderlandzkiego epoki przedmistycznej. Nasuwa się

zatem wniosek, że ukuł go sam Eckhart - przynajmniej w sensie specyficznie

mistycznym, a od niego przejęli go jego uczniowie, zwłaszcza Suzo i Tauler. Nie

występował on przed Eckhartem, nie posługiwał się nim też późniejszy o jedno pokolenie

mistyk, Jan Ruysbroeck.

Eckhart nie tylko wprowadził ten termin do piśmiennictwa religijnego, ale co ważniejsze,

szeroko rozbudował temat odosobnienia, tworząc z niego podwaliny swej doktryny

mistycznej. H. Piesch tak o tym pisze: "Spuścizna pozostawiona przez niego

pielgrzymującym na drodze do doskonałości jest najprostsza z możliwych. Można ją w

gruncie rzeczy sprowadzić do jednego postulatu, którego treść przenika i obejmuje całą

pełnię i różnorodność, całe bogactwo przejawów i rozwoju miłości Boga u

początkujących, zaawansowanych i doskonałych. Nazywa się on odosobnienie!"

Istotnym momentem dla zrozumienia treści tego terminu jest podkreślenie, że mimo jego

negatywnej formy, oznaczona przezeń treść nie ogranicza się do ogołocenia się i

oderwania od stworzeń i samego siebie, lecz obejmuje również pozytywne zwrócenie się

do Boga, stanowiące niezbędny warunek mistycznego z Nim zjednoczenia. A oto inna

ważna cecha, której także nie wolno przeoczyć: odosobnienie zawiera nie tylko postulaty

natury etyczno-mistycznej, ale - cecha znamienna dla Eckharta, mistyka spekulatywnego

- również teoriopoznawczy postulat: oderwanie się najwyższej części umysłu w jego

działaniu od czasu i przestrzeni oraz skierowanie go ku "jedynemu Jednemu" Bóstwa.

Zresztą nawet ograniczone wyłącznie do płaszczyzny moralno-ascetycznej, odosobnienie

nie oznaczałoby całkowitej abnegacji, lecz tylko wyzbycie się egoistycznej postawy

"zawłaszczania", to jest posiadania mit Eigenschaft , występującego w różnych formach

relacji człowieka do rzeczywistości, z których najważniejsze określone są kategoriami:

wiedzieć, chcieć i mieć. Z wszystkich niewłaściwych postaci przywiązania się do dóbr

materialnych i duchowych (z wszystkich "obrazów" i "form", jak w Kazaniach często

mówi Eckhart) należy się ogołocić do tego stopnia, żeby człowiek był równie wolny

(pusty, ubogi, czysty, dziewiczy to u Eckharta niemal synonimy) jak wówczas, gdy

istniał tylko w myśli Bożej. Jak słusznie zwraca uwagę ten radykalizm w postulowaniu

oderwania się ma solidne zakorzenienie w tradycji filozoficznej, sięgającej Arystotelesa,

a mianowicie w jego nauce o niemożności dwóch form przeciwstawnych w tym samym

podmiocie. Transponując tę zasadę ontologiczną na płaszczyznę ascetyczno-mistyczną

Eckhart uczy, że z człowieka musi wyjść stworzenie po to, by mógł wejść Bóg, któremu

właściwe jest działanie w nicości.

W swej warstwie pozytywnej "odosobnienie" oznacza nową wobec rzeczywistości, nowy

sposób bycia w świecie. Bo "nic nie mieć - znaczy mieć wszystko", jak czytamy w

Kazaniu 15 . Człowieka odosobnionego cechuje nieugiątość woli w reagowaniu na

czynniki zewnętrzne, swoista obojętność wobec stworzeń i wydarzeń, bliska w swej

treści nie postawie stoickiej, lecz późniejszej ignacjańskiej indifferentia . Człowiek taki

pozwala też wszystkim rzeczom być tym, czym są. Do tego eckhartiańskiego postulatu

Seinlassen nawiązywali w XX wieku Husserl i Heidegger.

W samym człowieku odosobnienie oznacza wewnętrzną Wolność i powoduje niczym nie

skrępowane otwarcie się na rzeczywistość. Konsekwencją tej wolności jest radość -

wątek stale powracający w spekulatywnej i z pozoru zimnej mistyce Eckharta. Nadrzędną

funkcją odosobnienia jest zwrócenie człowieka ku Bogu, przejście (Durchbruch) od

wielości rzeczy do Jednego i dokonujące się w duszy zjednoczenie z Bóstwem. Bóg jest

zresztą głównym analogonem odosobnienia. Traktat ten Eckhart kończy przecież taką oto

prośbą: "Niech nam wszystkim najwyższe Odosobnienie, to jest sam Bóg dopomoże to

osiągnąć". W Nim odosobnienie kojarzy się najczęściej z transcendencją, a biblijnego

odpowiednika tego terminu należałoby szukać zapewne w Jego świętości.

W związku z tym treściowym bogactwem pojęcia odosobnienia, wydaje się rzeczą

niemal niemożliwą znalezienie jakiegoś adekwatnego terminu polskiego oddającego tę

zróżnicowaną treść. Wszystkie nasuwające się tu słowa, na przykład "oddzielenie",

"odłączenie", "ogołocenie", "wyrzeczenie", zdają się podkreślać zbyt wyłącznie elementy

negatywne tego pojęcia. Tę samą słabość zdradza zresztą, przyjęty już w przekładzie

Kazań Eckharta, termin, odosobnienie". Za jego wyborem przemawiać może ciekawy

szczegół historyczny. Otóż przez długi czas za autora traktatu O odosobnieniu uważano

patrona Szwajcarii, św. Mikołaja z Flüe, który w poszukiwaniu doskonałości pozostawił

rodzinę i wiódł w odosobnieniu życie pustelnicze w Ranft. W przypisywanym mu

dziełku widziano właśnie przewodnik dla pustelników - ludzi "odosobnionych" ".

Łatwość urabiania od "odosobnienia" form przymiotnikowej i czasownikowej była inną

przyczyną, która zadecydowała o wyborze tego właśnie terminu.

O odosobnieniu

Przeczytałem wiele pism, zarówno mistrzów pogańskich, jak też proroków Starego i

Nowego Testamentu, uważnie i z wielką gorliwością poszukując najwznioślejszej i

najlepszej cnoty, za pomocą której człowiek by mógł najmocniej i najściślej się związać z

Bogiem, przez łaskę stać się tym, czym On jest z natury, oraz osiągnąć największe

podobieństwo do tego obrazu, jakim był w Nim i w którym przed stworzeniem świata,

nie istniała między nim a Bogiem żadna różnica. A kiedy tak zgłębiam wszystkie pisma,

jak tylko pozwala mi na to mój rozum i jego zdolności poznawcze, nie znajdują niczego

lepszego nad czyste odosobnienie. To wznosi się ponad wszystko, gdyż każda inna cnota

ma jakieś odniesienie do stworzeń, podczas gdy odosobnienie jest od nich wszystkich

oddzielone. Dlatego Chrystus powiedział do Marty: Unum est necessarium (Łk 10, 42),

co znaczy: Marto, kto chce być wolny od troski i czysty, musi mieć jedno, to jest

odosobnienie.

Mistrzowie nie szczędzą najwyższych pochwał miłości. Tak postępuje, na przykład, św.

Paweł, gdy mówi: "Cokolwiek bym czynił, jeśli nie mam miłości, niczym jestem" (por. l

Kor 13, 1). Ja natomiast ponad wszelką miłość sławię odosobnienie. Po pierwsze,

ponieważ w miłości najlepsze jest to, że przymusza mnie ona do miłowania Boga,

odosobnienie natomiast Jego zmusza do kochania mnie. A przecież przymuszanie Boga

do mnie należy o wiele wyżej cenić aniżeli przymuszanie mnie do Boga - z tej

mianowicie racji, że Bóg może głębiej wejść we mnie i ściślej się ze mną zjednoczyć, niż

ja mógłbym z Nim. Że zaś odosobnienie przymusza Boga do mnie, wynika to stąd, że

każda rzecz pragnie się znaleźć na swoim, z natury jej właściwym miejscu. Właściwym

zaś i naturalnym miejscem Boga są jedność i czystość - tych zaś miejscem jest

odosobnienie. Dlatego Bóg musi się oddać sercu odosobnionemu. Odosobnienie wynoszę

nad miłość dlatego też, że ta nakłania mnie do znoszenia wszystkiego ze względu na

Boga, odosobnienie natomiast daje mi zdolność przyjmowania samego tylko Boga. Otóż

ze zdolności przyjmowania wyłącznie Jego płynie korzyść znacznie większa aniżeli ze

znoszenia wszystkiego ze względu na Niego. W cierpieniu bowiem zawiera się jeszcze

jakieś odniesienie człowieka do stworzeń, one są przecież jego źródłem, odosobnienie

natomiast jest od nich wszystkich całkowicie oddzielone. Że zaś odosobnienie ma

zdolność przyjmowania wyłącznie Boga, wykażę to w następujący sposób:

Nic nie może zostać przyjęte, jeżeli nie istnieje przyjmujący podmiot. Otóż odosobnienie

jest tak bardzo bliskie nicości, że poza Bogiem nie ma nic tak subtelnego, żeby w nim

mogło przebywać. On jeden jest tak prosty i subtelny, że może przebywać w sercu

odosobnionym. Z tej racji odosobnienie nie może niczego przyjąć poza Bogiem.

Również pokorę mistrzowie wysławiają ponad wiele innych cnót. Ja natomiast ponad

największą pokorę stawiam odosobnienie, z tej racji mianowicie, że pokora może istnieć

bez odosobnienia, doskonałe odosobnienie natomiast nie może istnieć bez doskonałej

pokory, ponieważ taka pokora zmierza do unicestwienia własnego "Ja". Odosobnienie

zaś dotyka tak blisko nicości, że między doskonałym odosobnieniem a nią nic się nie

może znaleźć. Stąd doskonałe odosobnienie nie jest możliwe bez pokory - a przecież

dwie cnoty zawsze są lepsze niż jedna. Drugą przyczyną, dla której nad pokorę wynoszę

odosobnienie, jest to, że doskonała pokora uniża się przed wszystkimi stworzeniami, a w

uniżeniu tym człowiek wychodzi z siebie samego i kieruje się ku stworzeniom;

odosobnienie natomiast trwa samo w sobie. Żadne zaś, najszlachetniejsze nawet wyjście

nie potrafi dorównać szlachetnością pozostawaniu w sobie. Dlatego prorok Dawid mówi:

Omnis gloria eius filiae regis ab intus , to znaczy: "Wszelka chwała tej córy królewskiej

płynie z jej wnętrza" (Ps 45, 14). Doskonałe odosobnienie wyklucza wszelkie odniesienia

do stworzeń, zarówno w sensie uniżania się przed nimi, jak i wywyższania się nad nie;

nie pragnie ono być pod czymś ani nad czymś, chce istnieć samo z siebie i nie być

przedmiotem niczyjej miłości ani udręki, nie pragnie równości ani nierówności z żadnym

stworzeniem, nie chce tego i tamtego, chce tylko być, nic poza tym. Ale nie chce być tym

lub tamtym, bo kto chce być tym lub tamtym, ten chce być czymś, odosobnienie

natomiast chce być niczym. Dlatego pozostawia w spokoju wszystkie rzeczy.

Ale tutaj mógłby ktoś zauważyć: Matka Najświętsza miała przecież wszystkie cnoty w

najdoskonalszy sposób, zatem musiało w Niej być również doskonałe odosobnienie. Otóż

jeżeli odosobnienie przewyższa pokorę, dlaczego nie chlubiła się odosobnieniem, lecz

pokorą, w tych mianowicie słowach: Quia respexit dominus humüitatem ancillae suae , to

znaczy: "Wejrzał na pokorę swej służebnicy" (Łk 1, 48). Dlaczegóż nie powiedziała:

"Wejrzał na odosobnienie swej służebnicy"? Na to dam następującą odpowiedź:, jeżeli w

ogóle można mówić o cnotach Boga, w Nim są zarówno odosobnienie jak pokora.

Wiedz, że pełna miłości pokora kazała Bogu zniżyć się do ludzkiej natury, podczas gdy

Jego odosobnienie trwało niezmiennie w sobie samym, kiedy się stał człowiekiem, tak

samo jak wtedy gdy stwarzał niebo i ziemię, co potem ci jeszcze objaśnię. A ponieważ

Pan, kiedy miał się stać człowiekiem, trwał niezmiennie w swym odosobnieniu, Maryja

dobrze wiedziała, że tego samego oczekiwał również od Niej i że patrzył w tej sprawie

nie na Jej odosobnienie, lecz na pokorę. Dlatego trwała nieporuszona w swym

odosobnieniu, nim się natomiast nie chlubiła, lecz pokorą. A jeśliby o swym

odosobnieniu wspomniała choćby tylko jednym słowem, gdyby na przykład,

powiedziała: "Wejrzał na me odosobnienie", uległoby ono zakłóceniu i nie byłoby już

całkowite ani doskonałe, bo nastąpiłoby tu wyjście z siebie. Każde zaś, najmniejsze

nawet, wyjście z siebie musi pozostawić jakąś skazę na odosobnieniu. Widzisz zatem

przyczynę, dla której Maryja nie chlubiła się swym odosobnieniem, lecz pokorą. Dlatego

też prorok mówi: Audiam, quid loquatur in me Dominus Deus (Ps 85, 9), to znaczy:

"Zamilknę i będę słuchał, co we mnie mówi mój Bóg i mój Pan" - tak jakby chciał

powiedzieć: "Jeśli Bóg chce do mnie mówić, niech wejdzie do mego wnętrza, bo ja nie

wyjdę".

Odosobnienie wynoszę nawet ponad miłosierdzie, to bowiem polega na sprowadzającym

do serca smutek wychodzeniu z siebie i zbliżaniu się do ułomności drugiego.

Odosobnienie wolne jest od tego, pozostaje w sobie samym i nic go nie może zasmucić.

Bo dopóki coś może człowieka zasmucić, jego postawa nie jest właściwa. Krótko

mówiąc: gdy przyglądam się wszystkim cnotom, żadna nie wydaje mi się tak wolna od

skazy, żadna też tak nie wiąże z Bogiem, jak odosobnienie.

Mistrz imieniem Awicenna mówi: szlachetność ducha odosobnionego jest tak wielka, że

wszystko co widzi, jest prawdziwe, wszystko czego pragnie, spełnia się, a wszelkie jego

polecenia muszą zostać posłusznie wykonane. Tego zaś bądź pewny: gdy duch wolny

trwa w należytym odosobnieniu, wtedy zawsze zniewala Boga do swego bytu, a gdyby

mógł istnieć bez form i przypadłości, otrzymałby własny byt Boga. Tego jednak On nie

może dać nikomu poza sobą samym, dlatego duchowi odosobnionemu nie może uczynić

nic więcej nad danie mu siebie samego. A człowiek, który w ten sposób trwa w pełnym

odosobnieniu, zostanie uniesiony aż do wieczności, do tego stopnia, że odtąd nie będzie

go mogła poruszyć żadna rzecz doczesna, nie będzie odczuwał nic cielesnego, będzie

Eckhart Mistrz - O odosobnieniu.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: