Nietoperze ziemi kłodzkiej.pdf

JOANNA FURMANKIEWICZ, ZDENEK BUØIÈ

SŁAWOMIR TELATYÑSKI

NIET OPERZE ZIEMI KŁ

OPERZE ZIEMI KŁ

OPERZE ZIEMI KŁ ODZKIEJ

ODZKIEJ

Obalenie mitu

W 1635 r. J. Swan ustalił po raz pierwszy, ¿e nietoperz jest ssakiem. Na-

zwał go „mysz¹ ze skrzydłami” i dodatkowo okreœlił jako „skundlonego mie-

szañca pozbawionego wszelakiego piêkna” [32]. Okreœlenie to odzwierciedla

stosunek ówczesnych Europejczyków do tych zwierz¹t. W owych czasach w kul-

turze europejskiej były one w wiêkszoœci odbierane bardzo negatywnie. Uwa-

¿ano, ¿e natura diabła i nietoperza s¹ do siebie podobne i czêsto diabła

obdarzano skrzydłami nietoperza. Zwierzêta te nazywane były „pokojowymi

pieskami diabłów” lub „ptakami czarownic”. Jeœli w czyimœ domu mieszkały

nietoperze, wówczas łatwo mo¿na go było pos¹dziæ o czary i pozbawiæ ¿ycia.

W 1332 roku w Bayonne (Francja) odbył siê proces pewnej kobiety, naz-

wiskiem Jacaume, spalonej publicznie na stosie z powodu oskar¿eñ s¹siadów,

i¿ chmary nietoperzy przebywaj¹ w pobli¿u jej domu i w otoczonym murem

ogrodzie [14]. Z kolei w Niemczech w latach 1484-1500 torturowano, a nastêp-

nie spalono ponad 100 młodych dziewcz¹t, tylko dlatego, ¿e w ich domostwach

widziano nietoperze [32]. Powszechne (do dziœ) jest tak¿e przekonanie, ¿e nie-

toperze wkrêcaj¹ siê we włosy. Mit ten nale¿y obaliæ, poniewa¿ nie ma na to

odpowiednich dowodów. Wykazano, ¿e stworzenia te wykrywaj¹ obiekty ju¿ od

Ryc. 1. Motyw œmierci ze skrzydłami nietoperza wieñcz¹cy okna kaplicy grobowej

Joachima Sigismunda Zieglera z 1733 r. w Radomierzycach (fot. J. Furmankiewicz).

112

NIET

Ryc. 2. Chiñski sym-

bol szczêœcia: 5 nieto-

perzy splecionych

skrzydłami, zwróco-

nych w stronê drzewa

¿ycia (wg [32]).

gruboœci 0,2 mm,

wiêc na pewno zau-

wa¿aj¹ tak du¿e

stworzenie, jakim

jest człowiek i zwin-

nie je omijaj¹. Jeœli

jednak przypadkowo

nietoperz znajdzie

siê w czyjejœ bujnej

fryzurze, to tylko

dlatego, ¿e wysyłane

przez niego sygnały

echolokacyjne mo-

gły siê od niej nie odbiæ i „nie zauwa¿ył”

on takiej przeszkody.

Mimo ¿e w kulturze europejskiej za-

korzenione było wrogie nastawienie do

nietoperzy, to jednak zwierzêta te czêsto

pojawiały siê w herbach znanych rodów

angielskich, francuskich czy szwajcar-

skich. Były one symbolem czujnoœci,

szybkiego i tajemnego działania, a cza-

sem i odwagi. W przeciwieñstwie do

Europy, na Dalekim Wschodzie nieto-

perze postrzegano, i tak jest do dzisiaj,

jako symbol szczêœcia (Japonia, Chiny).

Niew¹tpliwie jest to bli¿sze prawdy, gdy¿

s¹ to niezwykle ciekawe i sympatyczne

zwierzêta.

Ryc. 3. Herb angielskiej rodziny Wakefield

(wg [32]).

113

Z ¿ycia nietoperza

Nietoperze s¹ jedynym rzêdem ssaków zdolnym do aktywnego lotu. Ich

błona lotna rozpiêta jest pomiêdzy koñczynami przednimi i tylnymi, bokami

tułowia i ogonem. Głównym rusztowaniem skrzydła s¹ znacznie wydłu¿one

koœci palców koñczyny przedniej. Ciało nietoperzy pokryte jest futrem, a ich

młode po urodzeniu ss¹ mleko matki. Z tych wzglêdów zwierzêta te zostały

zaliczone do ssaków. Wiêkszoœæ nietoperzy (w tym gatunki polskie) orientuje

siê w przestrzeni przy pomocy sygnałów echolokacyjnych o czêstotliwoœci od

20 do 120 kHz, a ich bardzo słaby wzrok odgrywa drugorzêdn¹ rolê. Tylko

owoco¿erne nietoperze strefy tropikalnej nie u¿ywaj¹ echolokacji, poniewa¿

posiadaj¹ du¿e oczy, przystosowane do widzenia o zmierzchu i w nocy. Nasze

nietoperze od¿ywiaj¹ siê stawonogami, głównie owadami, które chwytaj¹ w

locie, rzadziej z powierzchni liœci, pni lub z ziemi. Uwa¿a siê, ¿e mog¹ ¿yæ około

20-30 lat.

Zim¹ nietoperze zapadaj¹ w sen zimowy zwany hibernacj¹. Trwa on zwy-

kle od paŸdziernika do kwietnia. Zwierzêta te popadaj¹ wówczas w stan odrêt-

wienia, obni¿aj¹c temperaturê ciała prawie do poziomu otoczenia. Liczba ude-

rzeñ serca spada z około 400 do 25 na minutê. Znacznie wolniej pracuj¹ tak¿e

miêœnie oddechowe, nerki i inne narz¹dy wewnêtrzne. Dziêki temu komórki

ciała zu¿ywaj¹ około stukrotnie mniej energii, co pozwala na oszczêdne wyko-

rzystanie zgromadzonej tkanki tłuszczowej. Nietoperze budz¹ siê regularnie w

czasie snu zimowego, głównie po to, aby wydaliæ zbêdne produkty przemian

metabolicznych i napiæ siê wody. Przebudzenia pochłaniaj¹ ogromne iloœci

energii, poniewa¿ nietoperz musi podnieœæ temperaturê ciała z kilku a¿ do

37°C. Ka¿de dodatkowe i niepotrzebne przebudzenie, spowodowane czêsto

obecnoœci¹ ludzi w miejscach zimowania, obni¿a szansê nietoperza na prze-

¿ycie sezonu zimowego. Dlatego zim¹ nale¿y unikaæ wchodzenia do pod-

ziemnych schronieñ i przebywania w pobli¿u hibernuj¹cych nietoperzy, a w

¿adnym wypadku do oœwietlania drogi nie u¿ywaæ np. pochodni, tylko œwiatła

elektrycznego. Zimowymi kryjówkami tych zwierz¹t s¹ przede wszystkim

ró¿nego rodzaju podziemia: jaskinie, sztolnie, piwnice, forty i bunkry. Czasami

nietoperze mog¹ zimowaæ tak¿e w szczelinach budynków i w dziuplach drzew.

Wiosn¹ przenosz¹ siê do kryjówek letnich. S¹ nimi najczêœciej strychy koœ-

ciołów i starych domów, dziuple drzew i budki dla ptaków, rzadziej obiekty

podziemne. Samice tworz¹ wówczas skupiska zwane koloniami rozrodczymi,

w których rodz¹ i wychowuj¹ młode. Kolonie mog¹ liczyæ od kilku, kilkunastu

do kilkuset osobników. Samce w tym czasie ¿yj¹ z reguły pojedynczo, czasami

po kilka, ale te¿ zdarza siê, ¿e przebywaj¹ w kolonii samic. Ci¹¿a trwa około

dwóch miesiêcy. Młode rodz¹ siê w czerwcu lub na przełomie czerwca i lipca.

W lipcu i sierpniu, po odkarmieniu i wychowaniu młodych, samice opuszczaj¹

114

kolonie i udaj¹ siê na stanowiska godowe samców. PóŸnym latem i jesieni¹ od-

bywaj¹ siê gody, w czasie których nietoperze tworz¹ ró¿ne struktury socjalne.

Osobniki wiêkszoœci gatunków (np. karlika malutkiego i karlika wiêkszego)

formuj¹ haremy, które jednak nie s¹ stałe, poniewa¿ dochodzi w nich do czêstej

wymiany samic. Obserwowane s¹ tak¿e pary monogamiczne i zachowania

promiskuityczne (czyli samce kojarz¹ siê z wieloma samicami, a samice z wie-

loma samcami). Po kopulacji nasienie jest gromadzone na okres zimy w dro-

gach rodnych samic. Zapłodnienie nastêpuje dopiero wiosn¹.

Nietoperze w Sudetach

Na œwiecie ¿yje około 1000 gatunków nietoperzy, z czego w Europie 35,

w Polsce 21 (wszystkie s¹ pod ochron¹). W Sudetach stwierdzono do tej pory

17 gatunków. S¹ to: podkowiec mały ( Rhinolophus hipposideros ), nocek du¿y

( Myotis myotis ), nocek Bechsteina ( Myotis bechsteinii ), nocek Natterera ( Myotis

nattereri ), nocek orzêsiony ( Myotis emarginatus ), nocek w¹satek ( Myotis

mystacinus ), nocek Brandta ( Myotis brandtii ), nocek łydkowłosy ( Myotis

dasycneme ), nocek rudy ( Myotis daubentonii ), mroczek posrebrzany ( Vespertilio

murinus ), mroczek pozłocisty ( Eptesicus nilssonii ), mroczek póŸny ( Eptesicus

serotinus ), karlik malutki ( Pipistrellus pipistrellus ), borowiec wielki ( Nyctalus

noctula ), gacek brunatny ( Plecotus auritus ), gacek szary ( Plecotus austriacus )

i mopek ( Barbastella barbastellus ).

Ryc. 4. Nagromadzone przez wiele lat odchody nietoperzy na strychu koœcioła

œw. Mikołaja we Wleniu (marzec 1999 r.) (fot. M. Furmankiewicz).

115

Ryc. 5. Fragment kolonii rozrodczej nocka du¿ego (fot. Andrzej Ruszlewicz).

Dla gatunków takich, jak podkowiec mały i nocek orzêsiony, w Sudetach

przebiega północna granica wystêpowania [11, 12]. Po polskiej stronie s¹ one

bardzo rzadkie i znajdowane na niewielu stanowiskach [4, 5, 11, 26, 27, 28].

Poza tym oba gatunki s¹ skrajnie zagro¿one wyginiêciem i zostały wpisane do

„polskiej czerwonej ksiêgi zwierz¹t” [7]. Do najpospolitszych nale¿¹ nocek

rudy, czêsto ¿eruj¹cy nad zbiornikami i ciekami wodnymi, oraz nocek du¿y,

tworz¹cy du¿e letnie kolonie na strychach starych budynków i koœciołów (naj-

wiêksza znana na Dolnym Œl¹sku znajduje siê w koœciele Œw. Mikołaja we Wle-

niu [3]), gdzie latem 2001 r. stwierdzono ponad 1000 osobników). Pospolite

s¹ tak¿e gacki brunatne i mopki. Rzadkimi i zagro¿onymi nietoperzami s¹ mro-

czek pozłocisty, nocek Bechsteina, nocek w¹satek, nocek Brandta. Nocki,

gacki, mopki i mroczki stwierdza siê zarówno na stanowiskach zimowych, jak

i letnich. Niektóre gatunki, jak mroczek posrebrzany, borowiec wielki czy kar-

lik malutki w podziemiach zimuj¹ bardzo rzadko, st¹d informacje o ich wystê-

powaniu w Sudetach pochodz¹ głównie z okresu letniego i jesiennego. PóŸnym

latem i jesieni¹ samce tych gatunków zajmuj¹ swoje terytoria i emituj¹ poje-

dyncze sygnały socjalne. S¹ one słyszalne dla ludzkiego ucha i przypominaj¹

głoœne i dŸwiêczne cykanie. Samce mroczka posrebrzanego mo¿na usłyszeæ

póŸn¹ jesieni¹, w godzinach wieczornych, miêdzy innymi we Wrocławiu

116

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: