HISTORIA PAŃSTW ŚWIATA W XX WIEKU
Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego
ANDRZEJ CHOJNOWSKI JERZY TOMASZEWSKI
IZRAEL
WYDAWNICTWO TRIO WARSZAWA 2001
Opracowanie graficzne: Jan Bokiewicz
Komitet Redakcyjny serii: prof, dr hab. Bronisław Nowak prof, dr hab. Jerzy Tomaszewski prof, dr hab. Marian Wojciechowski
W książce wykorzystano zdjęcia otrzymane z Ambasady Izraela oraz Jerzego Tomassewskiego
Książka opublikowana została dzięki pomocy ffritóowej Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Ambasady Izraela
© Copyright by Andrzej Chojnowski, Jerzy Tomaszewski and Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2001
ISBN 83-88542-09-5
Wydawnictwo TRIO, Warszawa, ul. Nowy Świat 18/20
e-mail: trio@wydawnictwotrio.pl
Wydanie LArkwyd. 27,0
Druk: Łódzkie Zakłady Graficzne, Łódź, ul Dowborczyków 18
Spis treści
Wstęp ..................................................... 7
Palestyna pod władzą brytyjską (1917-1948) ................. 13
Stosunki arabsko-źydowskie ................................ 16
Imigracja i osadnictwo ..................................... 20
Polityka władz mandatowych ............................... 30
Konflikt arabsko-żydowski ................................. 38
Polska wobec Palestyny.................................... 42
Druga wojna światowa ..................................... 45
Ku niepodległości ........................................ 50
Niepodle^ość .............................................. 64
Układ sił ................................................ 64
Wojna domowa........................................... 67
Operacja „Dalet".......................................... 73
Dyplomatyczne manewry .................................. 78
W obozie arabskim ....................................... 84
Inwazja ................................................. 86
Bitwa o Jerozolimę ........................................ 91
Misja Bernadotte'a ........................................ 98
Izraelskie zwycięstwo ..................................... 100
Uchodźcy palestyńscy: wygnańcy czy uciekinierzy? ............. 109
Medinat Israel (1949-1967) ................................ 114
Stabilizacja systemu politycznego ............................ 114
Kształtowanie systemu gospodarczego .. .................... 129
Naród izraelski ........................................... 136
Izrael
Arabowie wewnątrz i na zewnątrz ............................ 148
Polityka zagraniczna i wojna z Egiptem ....................... 153
Lewica słabnie ........................................... 170
Gospodarka potężnieje .................................... 178
Dyplomatyczne poszukiwania... ............................. 184
...i militarne rozstrzygnięcia ................................ 193
Bliskowschodnie mocarstwo (1967-1982) ................... 213
Terytoria okupowane ...................................... 213
Gospodarcze sukcesy i porażki.............................. 225
Oświata i życie kulturalne .................................. 233
'.'.., Nieosiągalny pokój........................................ 239
Wojna Dnia Pojednania .................................... 252
Od lewicy do prawicy...................................... 271
Droga do Camp David ..................................... 283
„Libańskie grzęzawisko" ................................... 302
W cieniu intifady (1982-2000) .............................. 317
Rząd jedności narodowej .................................. 317
Ku stabilizacji gospodarczej ................................ 331
Diaspora i imigracja ....................................... 348
Naród poszukujący tożsamości.............................. 352
Intifada ................................................. 362
Porozumienie w Oslo ...................................... 373
Izrael wiatach 1996-2000 .................................. 380
Zamiast epilogu ............................................ 393
Kalendarium ................................................ 399
Wysocy komisarze, prezydenci, premierzy ........................ 425
Wybory do Knesetu .......................................... 429
Izraelskie Ustawy Zasadnicze .................................. 431
Wskazówki bibliograficzne .................................... 433
Indeks nazwisk .............................................. 439
Spis map ................................................... 460
Wstęp
Można nieraz spotkać opinię, że gdy Rzymianie stłumili żydowskie powstanie, zdobyli Jerozolimę i zburzyli drugą Świątynię (70 r.), mieszkańcy buntowniczej prowincji - którą nazwano Palestyną (był to obszar większy niż dziś określany tym mianem) - zostali wypędzeni z ojczyzny i odtąd żyli tylko w diasporze. Podbój był faktem, podobnie jak wygnanie Izraelitów, sprzedaż ich znacznej liczby w niewolę oraz rozproszenie po północnej Afryce i południowej Europie. Jednak w zniszczonej prowincji pozostało niemało Żydów.
Przez kilka lat (do 73 r.) broniła się twierdza Masada, której ruiny są dziś dla Izraelczyków pamiątką narodową i celem wycieczek. Pozostali rolnicy żydowscy. W mieście Jawne, niedaleko wybrzeża Morza Śródziemnego, znalazł swą nową siedzibę Sanhedryn, najwyższy religijny organ prawodawczy i sądowniczy. W tej samej miejscowości rabin Jochanan Ben Zakkaj założył centrum nauczania, które stało się wzorem dlajeszyw (uczelni religijnych) i synagog w diasporze. Wyrosły też inne ośrodki skupiające uczonych, szukających odpowiedzi na pytania, jak postępować, by żyć w zgodzie z Torą (czyli Pięcioksie-giem Mojżesza) i z innymi świętymi księgami hebrajskiej Biblii. Wyjaśnienia i komentarze stworzyły podstawy halachy, czyli prawa opartego na zasadach judaizmu, które ujęto później w obszernych tomach spisanego w średniowieczu Talmudu.
Kolejne powstanie przeciw Rzymowi - pod wodzą Szymona Bar Kochby - wybuchło w 132 r.; także ono poniosło klęskę. Skutkiem były nowe zniszczenia, represje i migracje, lecz Żydzi nadal mieszkali w Palestynie. Do 395 r. krajem rządzili Rzymianie, następnie Bizan-tyjczycy, ustępując w 636 r. Arabom. Kolejni zdobywcy to muzułmańska dynastia Seldżuków (1091-1098), chrześcijańscy krzyżowcy (1099--1291) i władający Egiptem muzułmańscy Mamelucy (1291-1516),
a wreszcie Turcy, których władztwo przetrwało do 1918 r. Przez cały ten czas Żydzi zamieszkiwali Palestynę, choć ich liczba ulegała zmianom, stosownie do polityki kolejnych władców. Upadało żydowskie rolnictwo, przetrwały ośrodki naukowe. W żydowskiej tradycji zapisał się tragicznie okres wojen krzyżowych. Z rąk rycerzy chrześcijańskich oraz motłochu zginęło wielu Żydów w Europie Zachodniej, innych wypędzano z miast lub nawet całych krajów. Podobnie było w Palestynie, gdzie uprzednio odrodziły się gminy żydowskie. Majer Bałaban, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, pisał: „Gminy te padły od miecza krzyżowców, tak, że po powrocie Turków Palestyna
Ruiny twierdzy Masady w pobliżu Morza Martwego, której obrońcy przez trzy lata (do 73 r.) wytrzymali oblężenie Rzymian, nim ulegli przemocy. Dziś symbol wytrwałości Żydów dążących do utrzymania niepodległości i cel wycieczek turystycznych
przedstawiała ponury obraz zniszczenia. W roku 1267 odwiedził ją Nachmanides [Mosze Ben Nachman, autor komentarza do Tory i mistyk - ACh, JT], i zastał w niej ledwie 3000 rodzin muzułmańskich i około 300 chrześcijańskich. Żydów w kraju prawie nie było, bo już to wyginęli, już to uciekli podczas napadów tatarskich"1.
Krzyż, pod znakiem którego rycerze mordowali wyznawców judaizmu, stał się dla Żydów symbolem nienawiści, nie zaś miłości i poświęcenia Boga dla dobra wszystkich ludzi. Żydzi rozproszyli się po wielu krajach, a w XVIII w. największym ich skupiskiem była Rzeczpospolita Obojga Narodów.
M. Bałaban, Historja i literatura żydowska ze szczególnem uwzględnieniem historji Żydów w Polsce dla klas wyższych szkól średnich, t Ol, Lwów-Warszawa-Kraków 1925, s. 17.
__________________________Wstęp___________________________
Palestyna znalazła się na skraju imperium tureckiego. Wprawdzie Jerozolima należała do ważnych ośrodków religijnych islamu (Mahomet miał się wznieść do nieba ze wzgórza, na którym stała niegdyś Świątynia Salomona, dziś stoi tu meczet), lecz pod innymi względami znalazła się na marginesie państwa. Kraj wycieńczyły wojny, a dewastacji dopełniła hodowla owiec i kóz, niszczących roślinność. U progu XIX w. szacowano ludność Palestyny na mniej niż 300 rys. osób, w tym 5 tyś. Żydów. Korzystali oni z ofiarności diaspory, skąd płynęły składki dla uczonych i pobożnych, modlących się przy resztkach zewnętrznego muru Świątyni (HaTtotel ha'maarawi - Mur Zachodni, w Polsce używano dawniej nazwy „Ściana Płaczu").
Nowe inicjatywy osadnictwa Żydów w Ziemi Izraela (Erec Israel) powstały w XIX w. W 1834 r. rabin serbski, Jehuda Alkalai, zaproponował stworzenie osad w Palestynie, by ułatwić nadejście Mesjasza. Pozyskał dla tej idei żydowskiego finansistę i brytyjskiego polityka znanego obrońcę prześladowanych wyznawców judaizmu, Sir Mosesa Montefioriego, który podjął starania u władz tureckich, by uzyskać tereny dla osadnictwa oraz wsparł je finansowo. Liczba osadników żydowskich wzrastała, do 10 tyś. w 1840 r. i 24 tyś. w 1881 r. W1870 r. około 14 tyś. Żydów mieszkało w Jerozolimie i wkrótce stali się większością w mieście. W1870 r. francuska organizacja Powszechne Przymierze Izraelickie (Alliance Israelite Universelle) założyła w pobliżu Jafy szkołę rolniczą Mikwe Israel, a francuski magnat, baron Edmond de Rothschild, ze sławnego w Europie rodu żydowskich bankierów, finansował osadnictwo rolne. Wkrótce nastąpił rozwój imigraq'i żydowskiej z Europy Środkowej i Wschodniej, zwłaszcza z terenów Rosji.
Pod wpływem rosnącego w Europie antysemityzmu oraz rozwoju współczesnej żydowskiej świadomości narodowej pojawiły się projekty stworzenia w Palestynie ośrodka żydowskiego. Od lat sześćdziesiątych ukazywały się prace uzasadniające prawa Żydów do Palestyny. Pogromy w Rosji wywołały od 1881 r. falę wychodźstwa z tego państwa (tzw. pierwsza alijd), a w 1896 r. wiedeński pisarz i publicysta Teodor Herzl opublikował książkę Der Judenstaat („Państwo żydowskie"), zapoczątkowując ruch polityczny, który przyjął nazwę syjonizmu. Pierwszy jego kongres odbył się w Bazylei w lecie 1897 r.
Niestrudzona działalność Herzla oraz jego współpracowników nie doprowadziła wprawdzie do uzyskania specjalnych praw dla Żydów osiedlających się w Palestynie, lecz syjonizm zdobył wielu zwolenników i stał się czynnikiem uwzględnianym w kalkulacjach mocarstw zainteresowanych ekspansją kosztem Turcji.
Bezpośrednio przed pierwszą wojną światową w Palestynie mieszkało około 85 tyś. osób, w większości Arabów. Syjoniści na ogół nie dostrzegali związanych z tym problemów. Do wyjątków należał Aszer Ginzburg, znany jako Ahad Ha-am, który w 1891 r. pisał: „Za granicą skłonni jesteśmy wierzyć, że Palestyna jest dziś niemal całkowicie opustoszałą, nieuprawną pustacią i każdy może tu przybyć i nabyć tyle ziemi, ile serce zapragnie. W rzeczywistości sprawa wygląda inaczej. Trudno jest znaleźć gdziekolwiek w kraju ziemię arabską, która leży odłogiem. Jedyne obszary nieuprawne to wydmy piaszczyste lub kamieniste góry, gdzie można tylko sadzić drzewa, a i to po zainwestowaniu wielkiej pracy i kapitału w ich uporządkowanie i przygotowanie. [...] Skłonni jesteśmy wierzyć, że wszyscy Arabowie są barbarzyńcami z pustyni, głupim ludem, który nie widzi lub nie rozumie co się wokół niego dzieje. Jest to kardynalny błąd. [...] Arabowie [...] obecnie nie widzą w tym, co robimy jakiegokolwiek zagrożenia dla siebie i swej przyszłości i dlatego starają się wyzyskać na swą korzyść tych nowych przybyszów. [...] Lecz kiedy nadejdzie dzień, w którym życie naszego narodu w Erec Israel rozwinie się do tego stopnia, że w niniejszej lub większej mierze zepchnie na bok miejscową ludność, wówczas nie zechce ona łatwo oddać swych pozycji"2.
Przeważał jednak optymistyczny pogląd, że imigracja żydowska przyczynia się do rozwoju Palestyny, z czego korzystają także Arabowie. Jednym z przejawów rozwoju - i argumentem na rzecz optymizmu - było uruchomienie w 1892 r. linii kolejowej łączącej Jerozolimę z portem w Jafie. Wiele było racji w tych opiniach, a dowodem służyła m.in. rosnąca od końca XIX w. imigracja arabska. Jednakże miejscowi rolnicy arabscy, dzierżawcy ziemi należącej do wielkich posiadaczy,
2 Według: Sh. Avineri, The Making of Modern Zionism. The Intellectual Origins of the Jewish State, New Yorki 98 l,s. 122-123.
10
mogli odczuwać zagrożenie. Właściciel ziemi, jeśli uznał dysponowanie kapitałem za korzystniejsze od czynszu dzierżawnego, mógł sprzedać grunty żydowskim nabywcom. Ci zaś stosowali współczesne metody gospodarowania, co oznaczało usuwanie dzierżawców i wyłamywanie się z ustalonego tradycją stuleci systemu uprawy, kolidujące z postępowaniem arabskich sąsiadów. Wkrótce lewica syjonistyczna opowiedziała się za odrodzeniem narodu żydowskiego przez pracę fizyczną, zwłaszcza na roli. Narodowym ideałem miała stać się żydowska praca na żydowskiej ziemi, a to oznaczało konkurencję z arabskimi robotnikami. Działacze marksistowskiej partii Robotnicy
Dom z początku XX w. w Jerozolimie
Syjonu (Poale Syjon Lewicy) uważali, że w Palestynie nie można tworzyć klasy żydowskich obszarników, wyzyskujących pracę Arabów. Działacz tej partii, Dawid Ben Gurion, przez pewien czas pracował jako robotnik rolny, chcąc dowieść wyższości pracy żydowskiej nad arabską.
11
Niezależnie od problemów gospodarczych i społecznych istniały również polityczne przyczyny, które prowadziły do narastania sprzeczności między społecznością żydowską (określaną słowem jiszuw) a ludnością arabską. U progu XX w. kształtował się bowiem narodowy ruch arabski, skierowany m.in. przeciw Turcji.
Zasadnicze zmiany przyniosła pierwsza wojna światowa. Palestyną interesowały się wojujące mocarstwa. Bliskość Kanału Sueskiego miała znaczenie dla Wielkiej Brytanii, dla Rosji ważne było sąsiedztwo cieśnin łączących Morze Czarne i Morze Śródziemne, wzrastało znaczenie złóż ropy naftowej w sąsiednich krajach Bliskiego Wschodu. Turcja stanęła po stronie Niemiec. Alianci starali się więc pozyskać Arabów, a zarazem - z uwagi na sytuację w Europie - sympatyzowali z postulatami Światowej Organizacji Syjonistycznej.
W1916 r. doszło do zawarcia układu francusko-brytyjskiego o podziale Bliskiego Wschodu na strefy wpływów. Rok później Chaim Weizmann, przewodniczący Światowej Organizacji Syjonistycznej, uzyskał poparcie brytyjskie dla projektów żydowskich. Powstała wówczas tzw. Deklaracja Balfoura, czyli pismo ministra spraw zagranicznych do lorda Lionela Rothschilda, które stwierdzało: „Rząd Jego Królewskiej Mości odnosi się przychylnie do ustanowienia w Palestynie siedziby narodowej [national home] dla narodu żydowskiego i dołoży wszelkich starań, aby ułatwić osiągnięcie tego celu. Jest przy tym całkowicie zrozumiałe, że nie nastąpi nic, co mogłoby naruszyć obywatelskie i religijne prawa społeczności nieżydowskich istniejących w Palestynie lub prawa i status polityczny, z których Żydzi korzystają w jakimkolwiek innym kraju"3.
Deklaracja była ogólna i pozwalała na różne interpretacje. Jej przyrzeczenia stały się jednak bodźcem sprzyjającym wpływom ruchu syjonistycznego wśród społeczności żydowskich, zwłaszcza w Europie Środkowej i Wschodniej. Był to również pierwszy krok ku stworzeniu państwa żydowskiego w Palestynie.
3 L. Stein, The Balfour Declaration, Jerusalem-London 1983, s. V (facsimile). Dawny polski przekład w: Dokumenty polityki sjonistycznej od programu bazylejskiego do enuncjacyj MacDonalda i Weiz-manna 1897-1931, Kraków 1931, s. 7.
Palestyna pod władzą brytyjską (1917-1948)
Wojska brytyjskie 7 listopada 1917 r. zdobyły (kosztem Turcji) Gazę, port i fortecę na wybrzeżu Morza Śródziemnego, 17 listopada zajęty Jafę, a 9 grudnia marszałek Edmund Henry Allenby wjechał do Jerozolimy. Rozpoczął się trzydziestoletni okres administracji brytyjskiej, początkowo wojskowej, od l lipca 1920 r. - cywilnej. Wiadomo było już wówczas, że Wielka Brytania otrzyma mandat zarządzania Palestyną. Rada Ligi Narodów przyjęła uchwałę w tej sprawie 29 września 1923 r. Mandat objął ziemie, które stanowią dziś Palestynę i Jordanię, Wielka Brytania otrzymała też Irak, Francji przypadł obszar Libanu i Syrii. Mocarstwa ustaliły granice nie bacząc ani na argumenty żydowskie, ani arabskie. Główne źródła wody dla Palestyny znalazły się poza nią, co do dziś wywołuje spory międzynarodowe.
Uchwała zaleciła Wielkiej Brytanii budowę siedziby narodowej Żydów w Palestynie, co łączyło się z imigracją Żydów. Miała powstać Agencja Żydowska (Sochnut ha'jehudim) - organ doradczy, współdziałający z administracją mandatową. Początkowo jej obowiązki pełniła Światowa Organizacja Syjonistyczna, dopiero w 1929 r. do Agencji weszli również przedstawiciele innych nurtów. Miał też powstać lokalny samorząd, przy zapewnieniu równych praw wszystkim mieszkańcom kraju. Językami oficjalnymi były angielski, arabski i hebrajski, zachowano tradycyjne instytucje religijne oraz ich kompetencje, co miało znaczenie zwłaszcza dla muzułmanów i chrześcijan. W lutym 1921 r. obok głównego rabina sefardyjskiego (urzędującego od czasów tureckich) powołano głównego rabina aszkenazyjskiego Gego uprawnienia dotyczyły imigrantów z Europy Środkowej, z kręgu kultury aszkenazyjskiej) oraz Radę Rabiniczną. Obowiązkiem admini-
13
stracji mandatowej było zapewnienie rozwoju ekonomicznego Palestyny.
Artykuł 5 uchwały nakazywał, „by żadna część terytorium palestyńskiego nie została odstąpiona, oddana w dzierżawę lub w jakikolwiek inny sposób poddana władzy rządu obcego mocarstwa", lecz z kolei artykuł 25 stwierdzał: „na terytoriach położonych między Jordanem a wschodnią granicą Palestyny, jaka będzie ostatecznie ustalona, mandatariusz - za zgodą Rady ligi Narodów - otrzyma możliwość odłożenia na później lub zawieszenia tych postanowień mandatu, które uzna za niemożliwe do pogodzenia z miejscowymi warunkami, oraz
Marszałek Aflenby wkracza do Jerozolimy po kapitulacji załogi tureckiej - grudzień 1917 r.
podejmowania takich decyzji w celu zarządu tymi obszarami, jakie uważałby za odpowiednie dla owych warunków f...]"4.
Klauzulę tę wykorzystali Brytyjczycy, by na wschód od Jordanu uznać emira Abdullaha za administratora w imieniu Wielkiej Brytanii.
4 Tekst uchwały patrz Great Britain and Palestine 1915-1945. Information Papers, nr 20, London-New York 1945, s. 150-155.
14
MORZE ŚRÓDZIEMNE
iej ARABIA SAUDYJSKA
Terytorium, na którym w 1921 r. utworzono Transjordanię
Terytorium przekazane w 1923 r Syrii (mandat francuski) Granica mandatu brytyjskiego Linia kolejowa
MORZE CZERWONE
Brytyjski mandat dla Palestyny 1917-1923
Nastąpił więc podział terytorium mandatowego, który dał podstawy pod dzisiejsze Królestwo Jordanii. Oznaczało to znaczne uszczuplenie obszaru przeznaczonego dla żydowskiej siedziby narodowej.
Wielka Brytania ograniczyła w praktyce wykonywanie mandatu do dzisiejszego obszaru Palestyny. Administracją kierował Wysoki Ko-
15
misarz. Żydowskich mieszkańców oraz Światową Organizację Syjonistyczną reprezentowały wymienione już instytucje, lecz nie powstała analogiczna narodowa reprezentacja arabska. Wynikało to zarówno z rywalizacji wybitnych rodów Arabów palestyńskich, jak też z negatywnego stanowiska wpływowych działaczy arabskich wobec Wielkiej Brytanii. Konflikty arabsko-żydowskie powodowały, że zarządzanie krajem stawało się coraz trudniejsze, a w Londynie brano pod uwagę przede wszystkim własne interesy imperialne.
Stosunki arabsko-żydowskie
Podstawowym problemem okazały się różnice cywilizacyjne i społeczne między dawnymi mieszkańcami Palestyny a imigrantami (zwano ich olim, liczba pojedyncza - ole). Stosunki przedkapitalistyczne w imperium ottomańskim przetrwały dłużej niż w Europie, a wśród Arabów więzi rodowe były często silniejsze od różnic społecznych. Współczesna świadomość polityczna dopiero się kształtowała. Poczucie wspólnoty religijnej muzułmanów oraz wszystkich Arabów rywalizowało z lojalnością wobec przywódców rodowych o rozbieżnych aspiracjach. Nakładały się na to zarówno różnice religijne, gdyż część Arabów wyznawała chrześcijaństwo, jak też różnice pozycji społecznej i majątkowej. W Turcji większość Arabów nie miała możliwości kształcenia się, panował analfabetyzm.
Dodać do tego należy tradycyjne metody gospodarowania na roli, utrzymujące się od wielu stuleci. Ważnym elementem była gospodarka wodna. Nawadnianie gruntów (bez czego nie do pomyślenia byłaby uprawa) wymagało ustalonego wspólnie, uświęconego tradycją, postępowania rolników. Systemy nawadniania przetrwały nieraz od starożytności, lecz wojny spowodowały ich uszkodzenia, często zniszczenie, co odbijało się ujemnie na rolnictwie. Wprawdzie chłopi arabscy mieli opinię doświadczonych i umiejętnych gospodarzy, lecz zachowanie tradycyjnych metod uprawy stało na przeszkodzie wzrostowi produkcji. Dopiero stopniowo młodzież arabska zdobywała wiedzę rolniczą.
Społeczność żydowska z dawna osiadła w Palestynie miała nie mniej tradycyjny charakter. Imigranci przybywający od końca XIX w.
16
różnili się od niej niemal pod każdym względem. Ich doświadczenia i obyczaje ukształtowały się w Europie Środkowej i Wschodniej. Jeśli nawet pominiemy to, że musieli się dopiero uczyć pracy na roli, to przecież najważniejsze było, iż okazali się obcy tradycjom gospodarczym, społecznym i cywilizacyjnym Palestyny. Przynosili styl życia właściwy społeczeństwom Europy. Przybywali też młodzi idealiści, chcący wprowadzić w życie socjalistyczne zasady sprawiedliwości społecznej. Wielu imigrantów było ludźmi wykształconymi, o znacznych ambicjach intelektualnych. W rolnictwie wykorzystali umiejętność społecznego współdziałania, tworząc system pomocy agrotechnicznej, wkrótce także sieć organizacji handlowych i finansowych.
Jednym z wielkich problemów okazało się religijne rozbicie społeczności arabskiej. Większość chrześcijan wyznawała prawosławie i uznawała autorytet patriarchy w Stambule, mniejsze grupy należały do innych Kościołów. Przeważali muzułmanie, którzy utworzyli w 1921 r. Najwyższą Radę Muzułmańską, reprezentację religijną, uznaną przez władze mandatowe. Radę początkowo wybierano, lecz od 1925 r. jej członków mianowały władze brytyjskie. Podlegały jej sądy muzułmańskie, decydujące w sprawach związanych z życiem osobistym wiernych, dysponowała dochodami religijnych fundacji (wakf), pochodzącymi zwłaszcza z dzierżawy należącej do nich ziemi. Przewodniczącym był mufn' Jerozolimy, z wpływowego rodu Husajnich (ich rywalami był ród Naszaszibich).
W 1920 r. odbył się kongres Najwyższej Rady Muzułmańskiej, który wybrał Arabski Komitet Wykonawczy, znajdujący się pod wpływem Husajnich. Komitet do 1925 r. nie uznawał władz mandatowych, później znajdował się wobec nich w opozycji i żądał wprowadzenia w Palestynie parlamentarnego systemu rządów. Zwalczający go Na-szaszibi skłaniali się do współpracy z Brytyjczykami, potajemnie otrzymywali też subwencje od Agencji Żydowskiej.
Społeczność żydowska od początku rządów brytyjskich miała reprezentację uznającą władze mandatowe. Organizacja Syjonistyczna powołała komisję do współpracy z administracją wojskową. Początkowo kierował nią Chaim Weizmann, a później funkcję tę objął Mena-chem Usyszkin, o którym gubernator Jerozolimy, Ronald Storrs, pi-
17
sał: „Kiedy zapowiadano jego odwiedziny, szykowałem się, by przyjąć ten dopust jak mężczyzna, modląc się tylko, by moi podwładni zachowali podobne opanowanie"5.
Żydzi dysponowali dwiema reprezentacjami. Oprócz Agencji Żydowskiej powstało Zgromadzenie Narodowe (Asęfath HaNiwcharim), wybrane po raz pierwszy w kwietniu 1920 r. Powoływało ono organ wykonawczy - Radę Kraju (Waad Leumi). Był to samorząd zajmujący się sprawami religii, kultury oraz opieki społecznej (później otrzymał ograniczone prawa opodatkowania Żydów). Autorytetu świeckich instytucji nie uznawały koła ortodoksyjne, które odgrywały niewielką rolę w życiu politycznym. Rada Rabiniczna była kompetentna w kwestiach religii, istniały też sądy religijne. Administracja brytyjska na ogół sprzyjała Arabom, lecz Żydzi - dzięki swym organizacjom - mieli większe możliwości formułowania postulatów oraz wpływu na Wysokiego Komisarza, który - w imieniu Wielkiej Brytanii - sprawował najwyższą władzę.
Źródła konfliktów kryły się w sferze ekonomicznej i politycznej. Przykład sąsiednich krajów arabskich, wyzwolonych spod władzy tureckiej i obdarowanych samorządnością, choć pod protektoratem europejskim, sprzyjał żądaniu podobnych rozwiązań w Palestynie, z czym kolidowała Deklaracja Balfoura oraz zasady mandatu. 7 marca 1920 r. Fajsal z rodu Haszymidów został w Damaszku koronowany na króla Syrii i Palestyny, niektórzy zaś urzędnicy brytyjscy sprzyjali jego ambicjom.
Zapewne dla znacznej -jeśli nie większej - części ubogich rolników ważniejsze były kwestie religijne. Dołączały się do nich wspomniane już względy ekonomiczne. Hasła wstrzymania imigracji Żydów i zakazu nabywania przez nich ziemi pozwalały arabskim politykom mobilizować poparcie społeczne. Nakładały się na to zatargi, których nie brak w żadnej społeczności. Tam, gdzie stykają się ludzie o różnych tradycjach cywilizacyjnych, mogą one łatwo prowadzić do wybuchu namiętności. Nie należy jednak absolutyzować konfliktów. W niejed-
' Według W. Laqueur, A History of Zionism, New York 1976, s. 450.
18
nej bowiem okolicy między rolnikami arabskimi a żydowskimi rozwinęła się współpraca.
Zapowiedzią przyszłych wydarzeń stały się rozruchy wiosną 1920 r. Już w lutym Arabowie zaatakowali wioski żydowskie Metulla i Tel Chaj (w pobliżu północnej granicy Palestyny). Zginaj wówczas dowódca Żydowskiego Korpusu Mulników (utworzonego przy armii brytyjskiej podczas wojny), otoczony legendą Josef Trumpeldor. Na początku kwietnia, w tym samym czasie co chrześcijańska Wielkanoc i żydowskie Pesach, przypadało święto muzułmańskie Nebi Musa, kiedy wierni pielgrzymują do domniemanego grobu Mojżesza (według Biblii Mojżesz nie dotarł do Ziemi Obiecanej i zmarł po wschodniej stronie Jordanu, gdzie został pochowany) w połowie drogi między Jerozolimą a Morzem Martwym. Tłum zgromadzony w Jerozolimie 4 kwietnia zaczął rozbijać domy żydowskie na Starym Mieście. Interwencja wojska przerwała pogrom zaledwie na kilka godzin - zamieszki trwały trzy dni. Przywódca radykalnych syjonistów, Władimir Żabo-tyński, zorganizował oddział do obrony Żydów. Po obu stronach padło wiele ofiar. Żabotyński i dwaj przywódcy arabscy, w tym Hadżi Amin al-Husajni (od 1921 r. mufti Jerozolimy), znaleźli się w więzieniu.
Działo się to wkrótce po wojnie, przed rozstrzygnięciem losów Bliskiego Wschodu i całym regionem wstrząsały niepokoje. Nic dziwnego, że w Londynie postanowiono rozwiać obawy arabskie co do losów Palestyny. W maju 1922 r. opracowano „oficjalną" interpretację Deklaracji Balfoura, tzw. pierwszą Białą Księgę w sprawie Palestyny, autoryzowaną przez Winstona Churchilla, ministra kolonii. Stwierdzano w niej m.in.: „Napięcie, które od czasu do czasu ujawniało się w Palestynie, sprowadzić należy głównie do pewnych obaw, jakie żywi część arabskiej i część żydowskiej ludności. Co się tyczy Arabów, to obawy te opierają się częściowo na przesadnym interpretowaniu sensu deklaracji, wydanej w dniu 2 listopada 1917 r. w imieniu rządu Jego Królewskiej Mości, która przychyla się do utworzenia żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie. Poczyniono bez upoważnienia deklaracje w tym sensie, jakoby zamierzonym celem było stworzenie całkowicie żydowskiej Palestyny. [...] Rząd chciałby zwrócić uwagę na fakt, iż odpowiednie zwroty deklaracji nie mówią, że Palestyna jako
19
całość ma być zamieniona na żydowską siedzibę narodową, lecz, że w Palestynie ma być utworzona taka siedziba"6.
Weizmann i jego towarzysze, choć z wahaniem, akceptowali tę interpretację, gdyż obawiali się utracić poparcie brytyjskie. Politycy arabscy natomiast odrzucili Białą Księgę. Zagadnienie stosunków arabsko-żydowskich pozostało otwarte i stało się najpoważniejszym problemem, zarówno dla władz mandatowych, jak i dla mieszkańców Palestyny.
Imigracja i osadnictwo
W czasie trwania mandatu nastąpił istotny wzrost liczby ludności Palestyny. Według szacunków brytyjskich w 1922 r. ogólna liczba mieszkańców wynosiła 752 tyś. osób, w tym 83,8 tyś. Żydów, w 1944 r. osiągnęła 1739,6 tyś., w tym 528,7 tyś. Żydów. Łączyło się to z rozwojem ekonomicznym kraju, możliwym m.in. dzięki imigracji osób dysponujących kapitałem oraz inwestycjom z funduszów syjonistycznych. W końcu 1944 r. Żydzi stanowili przeszło 30 proc. mieszkańców. Imigracja (alija) odbywała się przede wszystkim na podstawie certyfikatów, które władze brytyjskie przydzielały Organizacji Syjonistycznej (później Agencji Żydowskiej). Rozmiary aliji zmieniały się zależnie od liczby tych zezwoleń oraz od sytuacji w Palestynie i w krajach, skąd wyjeżdżali przybysze.
Początkowo roczna liczba olim nie osiągała 10 tyś. osób, lecz w latach 1924-1926 wzrosła, wynosząc łącznie 59,7 tyś. osób, przeważnie z Polski. Była to tzw. czwarta alija (alija Grabskiego), spowodowana załamaniem koniunktury w Polsce i reformami premiera Władysława Grabskiego, które wpłynęły na wzrost podatków i wywołały nędzę wielu drobnych kupców i rzemieślników. Kiedy załamała się koniunktura gospodarcza w Palestynie, zmalała także imigracja (w 1927 r. zaledwie 2,7 tyś. osób), wzrosła natomiast reemigracja (w tymże roku 5,1 tyś. osób). Kolejny szczyt (piąta alija) przypadł na lata 1933-1936, gdy przybyło łącznie 164,3 tyś. Żydów. Bezpośrednią przyczyną był
6 Great Britain and Palestine..., s. 155; Dokumenty polityki sjonistycznej..., s. 28.
20
wzrost antysemityzmu w Europie, a głównie zwycięstwo Adolfa Hitlera i prześladowania w Niemczech. Do Palestyny wyjeżdżali nieraz ludzie dalecy od syjonizmu, co znalazło odzwierciedlenie w anegdotach. Oto na przykład rozmowa w Jerozolimie: „Pan tutaj z przekonania? - Nie, z Niemiec!" Zarazem nadal przyjeżdżała młodzież, dla której Palestyna stanowiła wymarzoną narodową siedzibę, przyszłe państwo żydowskie. Ona nadawała ton społeczności.
Władze mandatowe - według własnych deklaracji - dostosowywały imigrację do warunków kraju. Oceny ich kwestionowali nie tylk...
t.bozerocki