Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej nr 3-2010.pdf

NR 3 (110)

marzec

2010

BIULETYN

Dodatek: płyta DVD ze spektaklem

„Operacja RESZKA”

BIULETYN

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

numer indeksu 374431

nakład 10000 egz.

cena 7 zł (w tym 0% VAT)

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIAŁYSTOK

ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Białystok

tel. (0-85) 664 57 03

GDAŃSK

ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia

tel. (0-58) 660 67 00

KATOWICE

ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice

tel. (0-32) 609 98 40

KRAKÓW

ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków

tel. (0-12) 421 11 00

LUBLIN

ul. Szewska 2, 20-086 Lublin

tel. (0-81) 536 34 01

ŁÓDŹ

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź

tel. (0-42) 616 27 45

POZNAŃ

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań

tel. (0-61) 835 69 00

RZESZÓW

ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów

tel. (0-17) 860 60 18

SZCZECIN

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin

tel. (0-91) 484 98 00

WARSZAWA

ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa

tel. (0-22) 526 19 20

WROCŁAW

ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław

tel. (0-71) 326 76 00

BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący,

Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Agnieszka Łuczak, Filip Musiał,

Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wójtowicz, Piotr Życieński

Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl

Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl

Andrzej Sujka – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), andrzej.sujka@ipn.gov.pl

Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl

sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Archiwalne numery w internecie: www.ipn.gov.pl/biuletyn

Informacja o prenumeracie i zamawianiu numerów archiwalnych: www.ipn.gov.pl/biuletyn_prenumerata

Projekt graﬁ czny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;

łamanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa

Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: Legra Sp. z o.o., ul. Rybitwy 15, 30-716 Kraków

BIULETYN

NR 3 (110)

MARZEC

2010

SPIS TREŚCI

ROZMOWY BIULETYNU

„Drogi” towarzysz Gierek. O latach 1970–1980

z Małgorzatą Choma-Jusińską, Jerzym Eislerem

i Andrzejem Zawistowskim rozmawia Barbara Polak........................ 2

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Robert Spałek – „Kredyt kierownictwa wyczerpuje się”.

Zmiana władzy w grudniu 1970 r. ........................................................ 17

Piotr Brzeziński – Na równi pochyłej. Gdyńska PZPR wobec

kryzysu społeczno-ekonomicznego w latach siedemdziesiątych ... 29

Sebastian Rosenbaum – Operacja „Tama”. Służba Bezpieczeństwa

wobec masowej emigracji do RFN ......................................................... 34

Justyna Błażejowska – Prekursorzy z Lublina .................................................. 43

Andrzej W. Kaczorowski – „Możecie pisać o jasełkach” .................................. 50

Cecylia Kuta – Katolicy świeccy w dobie gierkowskiej ............................... 54

Andrzej Zawistowski – Jak rzeźbiono Człowieka z marmuru ? ...................... 63

Filip Musiał – Osłabić Wojtyłę i opozycję. Wydział IV SB

w Krakowie w latach 1975–1978 .......................................................... 69

Bogusław Tracz – Długowłosi „pątnicy”. Zlot hipisów na Jasnej Górze .....76

Spór o Gierka trwa ........................................................................................ 81

DOKUMENTY

Wojciech Sawicki – Współpraca Wojciecha Jaruzelskiego

z organami Informacji Wojskowej w świetle materiałów

wschodnioniemieckiej Stasi (studium źródłoznawcze) ..................... 97

Rafał Leśkiewicz – Aukcyjne odkrycie ............................................................. 110

RECENZJE

Daniel Wicenty – Dziennikarzy gdańskich konstrukcja historii własnej .... 113

Marcin Urynowicz – Wspomnienia po latach ................................................. 116

ZMARLI

Kazimierz Krajewski – Komendant „Sławek” ................................................. 121

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

RELACJE I WSPOMNIENIA

Leszek Budrewicz – Głodówka w Podkowie Leśnej ........................................ 84

Urszula Sikorska-Kelus – Bibliotekarstwo z dreszczykiem ............................. 92

„DROGI” TOWAR ZYSZ GIEREK

O LATACH 1970–1980 Z MAŁGORZATĄ CHOMA-JUSIŃSKĄ,

JERZYM EISLEREM I ANDRZEJEM ZAWISTOWSKIM

ROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. – Protesty robotnicze na Wybrzeżu, po ogłoszeniu

podwyżek cen żywności, zaskoczyły I sekretarza PZPR.

Władysław Gomułka, jak oceniano to w Moskwie, był

już „wypalony”, nie mógł „sprostać” sytuacji. Koniecz-

ność zmian widoczna była nie tylko z perspektywy War-

szawy, ale i Kremla.

J.E. – Dla Moskwy zawsze naj-

ważniejsze było to, żeby w Pol-

sce „panował spokój” – czyli,

jak mawiali polscy przywódcy

komunistyczni – „ład i porzą-

dek”: nikt nie strajkuje, nikt nie

protestuje, a w pierwszym okresie przede wszystkim nikt nie

strzela po lasach. Z punktu widzenia Kremla mniej istotne

było, kto to zapewni – Bolesław Bierut, Władysław Gomuł-

ka, Stanisław Kania, Wojciech Jaruzelski lub Edward Gierek.

Oczywiście „spokój” miał panować we wszystkich krajach

obozu. Polska jednak była pod tym względem wyjątkowa.

W ciągu 45 lat jej komunistycznej historii miała aż siedmiu I sekretarzy (tylu, ile Związek

Sowiecki w ciągu ponad siedemdziesięciu lat). Można też przypomnieć, że János Kádár był

przywódcą węgierskiej partii prawie tyle lat, co Gomułka, Gierek, Kania i Jaruzelski razem

wzięci. Społeczeństwo polskie było najbardziej niepokorne, a system relatywnie słabszy niż

w innych krajach bloku sowieckiego.

B.P. – Dlaczego wskazano na Gierka?

J.E. – Kandydatura Gierka nie była przypadkowa. Jeśli wierzyć kierownikowi sektora pol-

skiego w KC KPZS, Piotrowi Kostikowowi, już 16 grudnia, w środę, czyli jeszcze przed

masakrą w Gdyni i przed najbardziej gwałtownymi walkami ulicznymi w Szczecinie, na

posiedzeniu Biura Politycznego KPZS w Moskwie Leonid Breżniew postawił kwestię sukcesji

władzy w Warszawie i powiedział, że najlepszym kandydatem jest Gierek. Propozycję przy-

jęto przez aklamację, nikt nie zaoponował. Złożyło się na to wiele czynników. Spodobał się

jeszcze Nikicie Chruszczowowi, kiedy w 1959 r. organizował część jego wizyty na Śląsku

i w Zagłębiu. Profesor Aleksandr Oriechow z Moskwy, kilka lat temu przypadkowo, w miej-

scu, gdzie tego nie powinno być, znalazł zapis rozmów polsko-radzieckich, które toczyły

się w nocy z 19 na 20 października 1956 r. w Belwederze. Częściowo znamy je z relacji:

Edwarda Ochaba, Władysława Gomułki i Romana Zambrowskiego. Chruszczow grzmiał

na Gomułkę i Ochaba, że usuwa się z kierownictwa towarzyszy, którzy są gwarantami soju-

szu i przyjaźni polsko-sowieckiej, i wymienił marsz. Konstantego Rokossowskiego, Zenona

Nowaka, Franciszka Jóźwiaka i Hilarego Chełchowskiego. Otóż w tym dokumencie, który

znalazł Oriechow, a w Polsce wydał Andrzej Werblan w ostatnich numerach miesięcznika

„Dziś”, które ukazały się tuż przed śmiercią Mieczysława Rakowskiego, jest jeszcze jedno

nazwisko – Edwarda Gierka. On był wtedy zaledwie od trzech miesięcy członkiem Biura

Politycznego, od pół roku sekretarzem KC. Skąd towarzysze na Kremlu znali tego człowieka

i wiedzieli, że jest on gwarantem przyjaźni polsko-radzieckiej? Zapytałem Werblana, jaka

jest jego teza. Powiedział, że jego zdaniem była to znajomość z lat czterdziestych.

B.P. – Przecież Gierek był wtedy w Belgii.

J.E. – Tak. Działał w belgĳ skiej partii komunistycznej. Do partii komunistycznych w pań-

stwach spoza bloku sowieckiego jeździli „kontrolerzy” i „konsultanci” z Moskwy. Przypo-

mnę, że partie komunistyczne: belgĳ ska, francuska i włoska, były dla Moskwy ważne, bo

w latach czterdziestych „ocierały się” o udział w rządach tych krajów. Gierek był bardzo

wpływowym działaczem w środowisku belgĳ skich komunistów. Werblan uważa, że to właś-

nie wtedy dostrzegli go towarzysze sowieccy; był pryncypialny, spodobał im się. Wiedzieli

o jego przyjeździe do Polski i dlatego został wymieniony w jednym szeregu z Rokossowskim,

Nowakiem, Jóźwiakiem i Chełchowskim. To byli „dobrzy, twardzi towarzysze”, będący ﬁ la-

rami „Natolina” i przyjaźni między PRL a ZSRS. Tu odwołam się do wspomnień Kostikowa,

który pisze, że gdy pod koniec lat sześćdziesiątych Gomułka się „zużył”, na Kremlu już od

lata 1968 r. (czyli po Marcu) mówiło się o Gierku. Nie przygotowywano usunięcia Gomuł-

ki, ale ustalono, że jeśli towarzysz Wiesław będzie musiał odejść, to Gierek jest właściwym

kandydatem do sukcesji. I, rzecz rzadko spotykana – I sekretarz komitetu wojewódzkiego

(co prawda także członek Biura Politycznego), był zaproszony do spędzenia urlopu na

Krymie, gdzie między innymi nieformalnie spotkał się z Breżniewem. W grudniu 1970 r.

towarzysz Edward był więc dla Moskwy naturalnym kandydatem na następcę Gomułki. Nie

Mieczysław Moczar, bo obawiano się jego „nacjonalizmu” à la Nicolae Ceauşescu.

B.P. – W jakim stanie gospodarczym znajdowała się wówczas Polska?

A.Z. – Polska gospodarka pod koniec lat sześćdziesiątych znaj-

dowała się wciąż na drodze poszukiwania docelowego mode-

lu. Z jednej strony władze już rozumiały, że nie jest możliwe

skopiowanie w Polsce czystych wzorców radzieckich. Z drugiej

jednak strony Gomułka – po krótkiej przerwie – powrócił do

polityki forsownej industrializacji, czyli tej samej, która zakoń-

czyła się ﬁ askiem w 1956 r. Historycy gospodarki starają się

opisywać dzieje PRL według swoistego quasi-cyklu. Po 1944 r.

w Polsce kilkakrotnie pojawiły się następujące etapy polityki

gospodarczej: etap prokonsumpcyjny (kiedy władze starały

się „kupić” społeczeństwo przez zwiększania dostaw towarów

konsumpcyjnych), etap proinwestycyjny (kiedy władze stawiały

na przyspieszoną industrializację, kładąc duży nacisk na roz-

budowę przemysłu wytwarzającego środki produkcji kosztem materialnej kondycji społeczeń-

stwa), etap korekty polityki gospodarczej (gdy rządzący orientowali się, że ich polityka ekono-

miczna może przyczynić się do społecznych niepokojów), wreszcie kryzys polityczny – będący

efektem nieudanej korekty. Ów kryzys polityczny przynosił zmianę ekipy rządzącej, która – by

uspokoić nastroje społeczne i zyskać przychylność obywateli – znów inicjowała politykę pro-

konsumpcyjną. Cykl zaczynał się powtarzać. Tym schematem można opisać zarówno politykę

gospodarczą ekipy Bolesława Bieruta i Hilarego Minca, jak ekipy Władysława Gomułki.

W 1968 r. Gomułka zorientował się, że polityka gospodarcza rządu PRL nie tylko nie

przynosi pożądanego wzrostu stopy życiowej obywateli, ale też coraz bardziej „odstaje” od

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: