Hebbel AFORYZMY Zdarzaj� si� orzechy o tak twardej skorupie, �e przy jej rozgryzaniu �ami� si� z�by, a wtedy mi�kkie j�dro ju� nie smakuje. Bywaj� te� tego rodzaju prawdy �^^ �yjemy stale na rachunek przysz�o�ci Nic dziwnego, �e cze- ka j� bankructwo s- Christian Friedrich Hebbel AFORYZMY Wybra�, prze�o�y� i wst�pem opatrzy� Stefan 'Licha�ski FRYDERYK HEBBEL Wyb�r z: Friedrich Hebbel Werke, tomy IV i V. Miinchen 1966 1Q67 Garl Hanser Verlag � Copyright for the Polish edition by Pa�stwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1985 ISBN 83-06-01082-5 FRYDERYK HEKBEL �IH13.1S63) Zima roku 1839 by�a sroga i d�uga. Panoszy�a si� w najlepsze jeszcze wtedy, gdy kalendarz wskazywa� ju� schy�ek marca, a wiec zwyk�� por? przedwio�nia. Wtedy to, w mro�ny i �nie�ysty dzie�, do drzwi Rudolfa Iheringa w Getyndze zapuka� zdro�ony w�drowiec, nios�cy na r�ku zzi�bni�tego pieska. By� to Fryderyk Hebbel podr�uj�cy na piechot� z Monachium do Hamburga. Ihering, pod�wczas student, kolega poety z Heidelbergu, a p�niej znakomity, szeroko znany praw- nik, tak opisuje owe odwiedziny: �Hebbel przyby� do mnie jako nie zapowiedziany go�� i rych�o si� okaza�o, jak wiele znaczy�a dla niegomoja go�cinno��. By� przede wszystkim sp�ukany do czysta i chodzi�o nie tylko o to, �eby m�g� si� zatrzyma� u mnie, musia�em r�wnie� odda� natychmiast do podzelowania jego buty, kt�re najzupe�niej odmawia�y dalszej s�u�by, oraz zaopatrzy� go w pieni�dze na drog� do Hamburga (...). Bez mojego wsp�udzia�u stosunki mi�dzy nami u�o�y�y si� od razu niemal tak, jakby by� nauczycielem zaszczycaj�cym ucznia odwiedzinami w jego pokoju. To Hebbel by� daj�cym, ja za� obdarowywanym; to on robi� mi zaszczyt przyjmuj�c moje us�ugi, za kt�re nie on mnie, ale ja jemu powinienem by� wdzi�czny..." (Relacj� Iheringa og�osi� � 5 P. Bornstein w ksi��ce zbiorowej Friedrich Htbbcls Pers�rilichkeii, Berlin 1924).* Mo�na w tym przypadku powiedzie�: no c�, Hebbel mia� pod�wczas 26 lat i nierzadkie u pocz�tkuj�cych artyst�w wybuja�e mniemanie o sobie; Ihering za� by� jeszcze nie chlub� niemieckiej palestry, lecz zwyk�ym studentem, m�odszym w dodatku o kilka lat od swego go�cia.Ten za� znajdowa� si� wtedy w ostatecznej po- trzebie: zm�czony, obdarty, bez grosza przy duszy; jego bezceremonialno�� mo�na by wi�c przypisa� desperacji i cz�stemu u plebejusz�w brakowi kindersztuby. Przypomnijmy wszak�e inne wydarzenie, opisane przez Hayo Matthiesena w jego biografii poety (Friedrich Hebbel in Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Reinbek bei Hamburg 1970). Ot� w maju 1858 roku kierownik teatru ksi���cego w Weimarze, Dingelstedt, wystawia Genowef� Hebbla. Zaproszony na premier� poeta trafia przy okazji do salon�w ksi�ny Karoliny von Sayn- -Wittgenstein, c�rki cara Paw�a, osoby pod�wczas bar- dzo wp�ywowej, a zainteresowanej sztuk� nie przez arystokratyczny snobizm. Kto� obrotniejszy i lepiej umiej�cy dba� o swoje interesy potrafi�by si� sta� na ca�e lata nieodzown� ozdob� artystycznych wieczor�w mo�- nej protektorki. Ale nie Hebbel! Zachwycony urod� i inteligencj� c�rki pani domu, ksi�niczki Marii, zacz�� jej patronowa� na sw�j niezbyt delikatny spos�b. A kiedy ksi�niczka zar�czy�a si� (czy te� raczej ja zar�czo- no) z ksi�ciem Konstantynem zuHohenlohe-Schillings- furst, poeta ostro zaprotestowa�, twierdz�c, �e ma��e�- stwo to unieszcz�liwi Mari�. Ksi�na Karolina przyj�a ow� not� protestacyjn� z dobrodusznym humorem, ale, oczywi�cie, nie potraktowa�a jej serio. Oburzony Hebbel zerwa� stosunki z domem von Sayn-Wittgenstein�w i ' Przek�ad autora Wst�pu 6 � nawet gdy ksi�niczka Maria, ju� jako m�atka, prze- nios�a si� do Wiednia, nie z�o�y� jej wizyty. Egocentryk? Na pewno. I to egocentryk o sk�onno�ciach patriarchalno-tyra�skich, niezdolny do przyja�ni opar- tej na zasadach r�wno�ci. W przyjacio�ach chcia� widzie� sw�j dw�r i swoj� szko��; musztrowa� ich niczym Fryc Wielki swoich grenadier�w: narzuca� im styl �ycia i tworzenia, chlasta� ich utwory literackie w spos�b zgo�a bezlitosny, zrywa� z nimi stosunki, gdy po�lubiali osoby nie przypadaj�ce mu do gustu. Swoj� �on�, znakomit� aktork�, Krystyn� Enghaus, ub�stwia�, a przecie� r^ad- ko kiedy w Dziennikach nazywa j� po imieniu, u�ywaj�c zazwyczaj tytulatury �meine liebe Frau" (dobrze jesz- cze, �e nie �meine gnadige Frau", bo i tego mo�na by si� po nim spodziewa�). Wiele znamiennych rys�w jego charakteru i post�powa- nia da si� wyja�ni� pochodzeniem. Urodzi� si� 18 marca 1813 roku w miejscowo�ci Wesselburen le��cej w Dith- marschen, po�udniowym skrawku holszty�skich wy- brze�y Morza P�nocnego. Kraik ten do po�owy szesna- stego wieku by� woln� republik� ch�opsk�, kt�ra nieraz umia�a stawi� czo�a d���cym do jej ujarzmienia Du�czy- kom i ksi���tom Rzeszy. Do czas�w Hebbla przechowa�a si� w miejscowej tradycji pami�� o bitwie pod Hem- mingstedt, kiedy to 5000 ditmarskich ch�op�w roznios�o armi� du�sk� w sile 30 000 ludzi. Od kre�lonego z pe�n� dumy satysfakcj� ditmarskiego rodowodu zaczyna Heb- bel swoj� pisan� dta Brockhausa autobiografi� z-1852 roku. By� nieodrodnym potomkiem twardych, surowych nie- z�omnych w swym uporze fryzyjskich ch�op�w z Dith- marschen. Wiele te� mia� w sobie z nie lubianego serdecznie ojca Klausa Fryderyka Hebbla, cz�owieka twardego, surowego a� do okrucie�stwa, kt�ry nie 7 � wykazywa� za grosz zrozumienia dla umys�owych aspira- cji syna, bo chcia� go mie� � jako czeladnika murarskie- go�swoim pomocnikiem. Po ditmarskich przodkach odziedziczy� Hebbel niezmo- �on� wytrwa�o��, z kt�r� o g�odzie i ch�odzie zdobywa� wiedzy jako samouk i wywalcza� sobie drog� do niepo- �ledniego miejsca w literaturze. Jest w nim twardo��, up�r, konsekwencja, ale jest r�wnie� przypominaj�ca nie cierpianego rodzica bezwzgl�dno��. Kiedy w 1845 r. poznaje w Wiedniu znakomit�, aktork� Burgtheatru Krystyn� Enghaus, bez wahania porzuca swoj� przy- jaci�k� Eliz� Lensing, matk� dw�ch jego syn�w (zmar- �ych w dzieci�stwie), kt�rej skromny kapitalik wyczer- pa� si� na pomoc dla poety w jego chudych latach. Zachowa� si� wobec niej r�wnie obrzydliwie jak Goethe wobec Fryderyki Brion. Nie usprawiedliwia go nawet to, �e mia� na wzgl�dzie nie tyle dobrobyt materialny (do�� zreszt� skromny), ile zapewnienie sobie mo�liwo�ci swobodnej pracy tw�rczej. By�, s�owem, natur� wysoce skomplikowan�, nie woln� od rys�w zdecydowanie antypatycznych. By� jednak przy tym nieprzeci�tnej miary artyst�. Artyst� prze�o- mu, w kt�rego tw�rczo�ci pog�osy z�o�onego do grobu razem z Goethem klasycyzmu i mierzchn�cej romanty- ki, zdradzonej nawet przez jej dawnego chor��ego Tie- cka, mieszaj� si� z prekursorstwem nowych szk�, jak realizm, naturalizm, symbolizm. Hebbel buduje w�asn� wizj� �wiata, pos�pn� i nasycon� fatalizmem. U podstaw jej le�y koncepcja, kt�r� Irzykowski w swojej monografii Hebbla (Fryderyk Hebbel jako poeta konieczno�ci. Stanis- �aw�w 1908), id�c za Amo Scheunertem (Der Pantragis- mus ah System der Weltanschauung und Asthetik Fried- rich Hebbels. Hamburg 1903), okre�li� mianem pantra- gizmu. � 8 � Istota owego pantragizmu polega na tym, �e idea, kt�r� Hebbel pojmuje na wz�r Hegla, a wi�c jako synonim bytu, absolutu, ducha �wiata, wciela si� we wszelkie mo�liwe zjawiska, kt�re przez wzajemne �cieranie si� i konflikty d��� do pierwotnej jedno�ci, cho� jednocze�nie chcia�yby zachowa� swoj� odr�bno��. W samym wi�c procesie indywiduacji le�y pierwotny, uniwersalny tra- gizm wszelkiego istnienia. Poniewa� zar�wno d��enie od�rodkowe, jak i do�rodkowe ma swe �r�d�o w samej naturze bytu, dlatego te� tragedia Hebblowska jest tragedi� r�wnych uprawnie�. Zarzucano mu z tej racji, �e w jego sztukach wina nie ponosi kary, na co poeta � zgodnie ze swoimi za�o�enia- mi filozoficznymi�replikowa�: �Wina u mnie zawsze ponosi kar� i to wina tak z�ych, jak i dobrych..." Win� bowiem jest wszelkie d��enie do indywidualnego samo- ziszczenia, neguj�ce przedustanowion� jedno�� �wiata zespolonego w uniwersalizmie idei. �eby nie robi� Hebblowi zarzut�w nieistotnych, nale�y u�wiadomi� sobie, �e wina tragiczna jego dramat�w przesuwa si� ze strefy moralno�ci w stref� metafizyki. Przypomina nie tyle win�-grzech w rozumieniu chrze�cija�skim, czy win�-przest�pstwo w rozumieniu laickim, ile raczej (cho� i w tym wypadku operujemy tylko do�� odleg��_ analogi�) hybris tragik�w greckich, b�d�c� naruszeniem regu� porz�dku kosmicznego (moralnie nie obci��a Edy- pa wina ojcob�jstwa, gdy� nie wiedzia�, kim jest dla niego Lajos, ale swoim czynem obrazi� prawo stoj�ce nawet nad bogami i dlatego musi ponie�� kar�). W ostatecznych wi�c konsekwencjach zarodek tragedii tkwi nie w naszych czynach, ale w tym, �e jeste�my odr�bnymi jednostkami. Tragiczna wina tytu�owej bo- haterki Agnes Bernamr (prapremiera 1852) le�y w jej urodzie i dobroci: dzi�ki nim sta�a si� �on� bawarskiego � 9 nast�pcy tronu, ale ma��e�stwo to �ci�gn�o na kraj gro�b� wojny domowej. Dlatego ksi��� Ernest skazuje na �mier� synow�, uwa�aj�c j� za niewinn� ofiar� z�o�on� na o�tarzu racji stanu. Oto przyk�ad tego, co Hebbel nazywa �win� dobrych", chocia� w tym konkretnym wypadku sam fakt, �e kar� wymierza nie Los, Przezna- czenie czy jakakolwiek inna instancja transcendentna, lecz ksi��� kieruj�cy si� interesami dynastii, uczyni� ten utw�r przedmiotem nie ko�cz�cych si� dyskusji. Jeszcze wsp�czesny krytyk Werner Keller (w pos�owiu do Hanserowskiego wydania pism Hebbla) wytyka autoro- wi, �e �polityczne usprawiedliwienie pos�uguje si� argu- mentacj� arcykap�an�w i faryzeuszy: lepiej jest, �eby jeden cz�owiek umar� za nar�d, ni� �eby ca�y nar�d mia� zgin��". Zgoda: ksi��� Ernest operuje argumentacj� sofistyczn�, ale w epilogu dramatu odwo�uje si� do racji wy�szego rz�du, racji moralnych: sk�ada koron� i wst�- puje do klasztoru jako pokutnik, daj�c w ten spos�b zado��uczynienie za pope�nion� zbrodni�. Ju� ...
sylwia821