Stosunki międzynarodowe – ogół reakcji, czyli wzajemnych spotkań interakcji, zachodzących pomiędzy jednostkami w społeczności międzynarodowej, polegających na wymianie materii i idei w środowisku międzynarodowym: wymiana materii – rzeczy, towarów (sprzedaż, kupno); wymiana idei (filozofii, nauki, sztuki, doktryn, np. Guenter Grass i „Blaszany bębenek”; cesarzowa Katarzyna czytała Woltera); środowisko międzynarodowe – terytorium (obszar, na którym dochodzi do tych reakcji, wymiany; to także czas – wydarzenia polityczne, które odbywają się w miejscu i czasie) – lądowe, morskie, powietrzne; kontekst międzynarodowy – rzutuje na dane wyobrażenie – otoczenie, które wpływa pośrednio lub bezpośrednio).Państw na świecie jest około 202; organizacji międzynarodowych – 5.500 (NGO – są to organizacje pozarządowe, jest ich 5.000; GO – organizacje rządowe – 500); są też narody – 300 – to wszystko składa się na społeczność międzynarodową. Wszystkich jednostek w społeczności międzynarodowej jest około 6.000.
Charakter stosunków międzynarodowych: a) synoptyczny (ogólny obraz) – system całościowy, tak postrzegany; b) eksplanacyjny (wyjaśniający) – wszystko trzeba wyjaśniać, tłumaczyć, interpretować; c) kumulatywny (ogniskujący wydarzenia w jakąś teorię) – np. zbiera się wojny jugosłowiańskie i wychodzi konflikt bałkański.
Podejście do stosunków międzynarodowych: a) systemowe; b) strategiczne (traktują wydarzenia w sposób przewidywalny i decyzyjny, w jakim kierunku mają zmierzać); c) prognostyczne – występują prognozy strategiczne, związane z czasem (krótkoterminowe – na 5 lat, sprawdzalność15%; średnioterminowe – do 10 lat, sprawdzalność powyżej 10%; długoterminowe – powyżej 10 lat, sprawdzalność poniżej 5%).
Prognozy są po to, aby się przygotować.
Inna prognoza – prognozy ekstrapolacyjne – tworzone na bazie wydarzeń z historii, które miały podobne parametry, a teraz mogą się teraz rozwinąć, powtórzyć.
Typy stosunków międzynarodowych: 1. dziedzina operowania, w której się obracamy: a) gospodarcze; b) majątkowe; c) polityczne, d) kulturalne; e) sport; 2. Stan relacji między państwami: a) rywalizacja; b) współpraca; c) wojna; d) tolerancja (np. Białoruś); 3. Ze względu na zasięg stosunków międzynarodowych: a) multilateralne (wielostronne); b) regionalne (kontynentalne); c) subregionalne (Rada Nordycka); d) bilateralne (także trilateralne) – kraje Beneluksu, Rada Bałtycka; 4. kolejny typ: a) dyplomatyczne; b) konsularne.
Stosunki dyplomatyczne posługują się dorobkiem innych nauk: a) prawo międzynarodowe (nauki równoległe ze stosunkami międzynarodowymi); b) prognozologia (prognozowania przyszłości); c) system bezpieczeństwa (działania i wojny, rozbrojenia, układy rozbrojeniowe); d) polemologia (socjologiczna teoria wojny i pokoju, tłumaczy relacje); e) imagologia (nauka o obrazie narodu w postrzeganiu innych narodów, stereotyp); f) stosunki konsularne; g) stosunki dyplomatyczne; g) organizacje międzynarodowe.
Przywykło się powszechnie, i nie bez mocnych uzasadnień, przeciwstawiać politykę zagraniczną Polski od września 1989 r. polityce wcześniej prowadzonej w ciągu kilkudziesięciu lat po II wojnie światowe. Choćby w handlu zagranicznym początki reorientacji, zwłaszcza w imporcie, lecz także i polityce dotyczącej miejsca Polski w gospodarce europejskiej były wcześniejsze niż rząd Tadeusza Mazowieckiego. Na rangę symbolu zasługuje, podpisana tuż po utworzeniu tego rządu, 19 września, Umowa o handlu oraz współpracy handlowej i gospodarczej ze Wspólnotami Europejskimi.
Dziwić może uporczywa chęć, zarówno uczestników, jak i obserwatorów, przekonywania, iż od samego początku, i przez całe lata 90,, mieliśmy jedną, spójną, przemyślaną całościowo i konsekwentnie realizowaną politykę zagraniczną. Pomijając już, iż rzadko taką możemy znaleźć, zwłaszcza w państwach demokratycznych, narzuca się pytanie, skąd miałaby się ona pojawić w tak burzliwym okresie. Nie będę cytować ówczesnych wypowiedzi. Byłoby to chyba i niezbyt uczciwe. Naturalnie, popularne stały się szybko formuły „zbliżenia do Zachodu" czy „powrotu do Europy".
Lecz, jak słusznie zauważył Zdzisław Najder (1999, s. 216): „wybór kierunku był słuszny, ale sprowadzał sprawę do ogólników".
Polityka zagraniczna Polski była wypadkową wielu zmieniających się czynników, zarówno wewnątrz, jak w środowisku zewnętrznym. Nie sposób choćby przecenić roli Billa Clintona w osiągnięciu, zdaniem wielu, najważniejszego celu -członkostwa w NATO, lecz warto rzetelnie przedstawić ewolucję stanowiska amerykańskiego w ciągu kilku kluczowych lat. A w Polsce różnym zwolennikom sztucznego upraszczania, warto przypominać choćby propozycje ówczesnego prezydenta, Lecha Wałęsy, utworzenia „NATO bis" i „EWG bis", przedstawione podczas wizyty w Niemczech wczesną wiosną 1992 r.
Warto też przypomnieć, iż podobnie jak w wielu państwach maleje w Polsce rola Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W wypadku Polski, obok ministrów spraw zagranicznych, politykę zagraniczną tworzyli prezydenci, premierzy, ministrowie obrony i spraw wewnętrznych, a także - choć w mniejszym stopniu - ministrowie resortów gospodarczych.
Pełnili te funkcje różni ludzie, niekiedy zresztą zmieniając się sami. W wypadku prezydentów, niewiele mógł już wnieść Wojciech Jaruzelski, Lech Wałęsą zaś miał zdecydowanie dwa różne okresy, więcej niż dobry początek (a wcześniej jeszcze wspaniałe wystąpienie w Kongresie) i ostatnie lata, kiedy trudno było już znaleźć przywódcę państwa na Zachodzie, który by go jeszcze chętnie gościł. Nader aktywny jest nadal Aleksander Kwaśniewski, który - mimo ograniczenia uprawnień prezydenta w zakresie polityki zagranicznej - może pochwalić się zdecydowanie korzystnym bilansem dokonań w tej dziedzinie.
Premierów mieliśmy w tym czasie wielu, i nie sposób ich aktywności choćby skrótowo omówić. Nie ulega jednak wątpliwości, iż trudno byłoby znaleźć choćby dwu, spośród dziesięciu, o zbliżonych, nie mówiąc już o identycznych, postawach i zachowaniach w zakresie polityki zagranicznej.
Ministrów spraw zagranicznych było w tym czasie siedmiu: prof. Krzysztof Skubiszewski, Andrzej Olechowski, prof. Władysław Bartoszewski, prof. Dariusz Rosati i prof. Bronisław Geremek, ponownie Władysław Bartoszewski, Włodzimierz Cimoszewicz i prof. Adam Daniel Rotfeld. Najdłużej, jak dotąd, urząd ten petnii Skubiszewski, bo aż do jesieni 1993 r. Dość długo sprawowali ten urząd Geremek i Cimoszewicz. Oznacza to, iż pozostali pełnili swą funkcję względnie krótko. Stąd i trudności z bilansowaniem ich dorobku, choć przykładowo, jeśli chodzi o członkostwo Polski w NATO, to oceniłbym wysoko - zapewne subiektywnie - szczególnie wysiłki Olechowskiego, skuteczne zaś sfinalizowanie przypisałbym de facto Rosatiemu.
Skubiszewski działał bezspornie w najtrudniejszych warunkach, zmuszony sterować po niemal zupełnie niezbadanych wodach. Gdy po raz pierwszy wystąpił, po dwu niemal latach pełnienia funkcji, z końcem czerwca 1991 r., z expose na temat polityki zagranicznej, tak przedstawił priorytety polskiej polityki zagranicznej:
° ugruntowanie europejskiej orientacji polityki m.in. na współpracę z wielkimi sąsiadami oraz na rozwój współdziałania w ramach Porozumienia Pentagonalnego,
• intensyfikacja stosunków USA z innymi państwami wysoko uprzemysłowionymi,
• rozbudowa kontaktów z państwami Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej z podkreśleniem wagi stosunków z państwami islamskimi,
• uczestnictwo w osiąganiu celów ONZ,
• redukcja zadłużenia i współdziałanie w rozwiązywaniu problemów ochrony środowiska w naszym regionie,
• rozszerzanie kontaktów z Polonią m.in. przez analizę jej potrzeb, stałe poprawianie opieki konsularnej nad rodakami przebywającymi za granicą („Rzeczpospolita" 29-30 VI 1991).
W innej relacji, streszczono to samo wystąpienie następująco:
• „denacjonalizacja" bezpieczeństwa europejskiego, • zadowolenie z NATO,
• dwie trzecie drogi do EWG za nami,
• kłopoty z ZSRR,
• poparcie dla Litwy, Łotwy i Estonii w granicach prawa międzynarodowego, • niemieckie odszkodowania wojenne tylko przez fundacje, • ruchy kadrowe w MSZ („Gazeta Wyborcza" 27 VI 1991). Oczywiście, znając późniejszy bieg wydarzeń, łatwo jest krytykować uderzającą nieumiejętność przewidywania, wytykać nieuzasadniony optymizm czy brak stanowiska co do NATO, nadmierną ostrożność, wręcz wariant „postępu w granicach prawa", w podejściu wobec krajów bałtyckich. Byłoby to jednak anachroniczne. Bardziej już, choć nie potrafię ustalić osobistej odpowiedzialności ministra spraw zagranicznych, krytycznie spojrzałbym na wspomniane już pomysły „NATO-bis" i „EWG-bis". Drażni mnie nadal pusta zapowiedź rozbudowy kontaktów z państwami Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej, a zwłaszcza podkreślanie wagi stosunków z państwami islamskimi.
W kwietniu 1993 r. w „Kierunkach polskiej polityki zagranicznej w roku 1993" priorytety określono następująco:
• „utrzymanie i przyśpieszenie integracji ze Wspólnotami Europejskimi (już mamy układ o stowarzyszeniu) i NATO (kiedy tylko otworzy się w naszym kierunku)",
• umacnianie bezpieczeństwa Polski,
• dobra współpraca z wszystkimi sąsiadami, w tym bardzo aktywna polityka na ścianie wschodniej,
• rozwój współpracy w Europie Środkowej, w ramach ugrupowań regional¬nych (grupa wyszehradzka).
Mimochodem, zwrócę uwagę na roztropną ostrożność: „przyspieszenie integracji (...) z NATO" nie jest tożsame z postulatem członkostwa w NATO. Szansa taka wkrótce już, lecz też stopniowo, miała zacząć się ujawniać. Będzie to dane dopiero następcom Skubiszewskiego.
Najcenniejszym dorobkiem Skubiszewskiego, jak przystało na profesora prawa międzynarodowego, pozostają traktaty z sąsiadami, zwłaszcza z Niemcami, o potwierdzeniu istniejącej granicy z listopada 1990 r. oraz o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z czerwca 1991 r. oraz z Rosją z maja 1992 r., przede wszystkim o wycofaniu wojsk oraz o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy. Pozostawił prof. Skubiszewski przyszłości nie dość określone, będące równocześnie wielkim wyzwaniem, sformułowanie o „wspólnocie interesów" polsko-niemieckiej. Jeśli chodzi o pozostałych sąsiadów Polski, to traktaty były podpisywane z Czechosłowacją w październiku 1991 r., z Ukrainą-w maju 1992, z Białorusią - w czerwcu 1992, i jedynie z Litwą uczyniono to, już po jego odejściu, w kwietniu 1994 - zob. Kupiecki i Szczepanik (1995, s. 249-260).
Polityka zagraniczna po odejściu Skubiszewskiego stała się poniekąd prostsza; wcześniejsza ogólna orientacja zachodnia kierowała się dwoma jednoznacznymi postulatami, podtrzymywanymi, z modyfikacjami, niezależnie od zmian układu sił politycznych i osób pełniących najważniejsze role w kształtowaniu i realizacji polskiej polityki zagranicznej: członkostwo w NATO i członkostwo w Unii Europejskiej. To pierwsze stało się ostatecznie faktem w marcu 1999 r. Jest to trudny do przecenienia sukces wszystkich polityków i sił politycznych zaangażowanych w to dzieło w latach 1993-99.
Bezspornie trudniejsze okazały się starania o członkostwo w Unii Europejskiej. Przyczyny trudności znajdywały się nie tylko w krajach UE, lecz i w Polsce. Zarówno wśród polskich elit politycznych, jak i dużych grup społecznych zróżnicowanie stosunku wobec Unii Europejskiej było i jest duże. Ostatecznie po długotrwałych negocjacjach Polska podpisała traktat akcesyjny w Atenach 16 kwietnia 2003 r., by stać się członkiem Unii Europejskiej od 1 maja 2004 r.
Dogodnym punktem wyjścia dla analizy zupełnie nowego usytuowania Polski i wynikających odmiennych jakościowo problemów jej polityki zagranicznej może być ostatnie expose ministra spraw zagranicznych prof. Adama Rotfelda z 21 stycznia 2005 r. Jako najważniejsze zadania wymienił on:
• utrwalanie miejsca w UE jako państwa odpowiedzialnego, poszukującego równowagi interesów i „przezwyciężania istniejących jeszcze podziałów i zapobiegania nowym" oraz zabieganie o korzystny kształt budżetu Unii Europejskiej na lata 2007-13,
• jako członek NATO i UE zmierzanie do nowego otwarcia w stosunkach całego Zachodu z Ukrainą,
• utrwalanie uprzywilejowanego charakteru stosunków ze Stanami Zjednoczonymi i jako „nowy członek Unii Europejskiej i sprawdzony sojusznik Ameryki" zabieganie o „odrodzenie się ducha transatlantyckiej wspólnoty",
• doprowadzenie, po wyborach w Iraku, do uzgodnienia nowej formuły polskiego zaangażowania w Iraku,
• poszukiwanie wspólnie z rządem Niemiec „przyszłościowej formuły stosunków między naszymi państwami",
• odpowiednie przygotowanie III Szczytu Rady Europy, przewodniczenie w grupie wyszehradzkiej i Radzie Państw Morza Bałtyckiego oraz udział w reformowaniu ONZ,
• znalezienie nowego sposobu myślenia o możliwościach działania Polski na kierunkach pozaeuropejskich i
• służenie polskiej gospodarce i polskim podmiotom gospodarczym - przedsiębiorstwom.
Kiedy mamy do czynienia ze współzależnością ?
· Zmiana polityki jednego państwa pociąga za sobą nieuniknione następstwa dla innego
· Pojawia się wysoki stopień wrażliwości wewnętrznej państwa na wydarzenia zewnętrzne
· Stosunki miedzy państwami osiągnęły taki poziom , że ich zerwanie lub pogorszenie byłoby zbyt kosztowne dla stron
Dwie warstwy współzależności :
Współzależność strukturalną , wymuszoną żywiołowymi procesami rozwoju społecznego i ekonomicznego , możliwą dzięki otwartości systemów państw , a jednocześnie pogłębiającą te otwartość .
Współzależność instytucjonalna – jest ona częściowo następstwem zamierzonej polityki krajów wysokorozwiniętych , a częściowo reakcją na współzależność żywiołową . Przejawia się w postaci formalnych i nieformalnych instytucji międzynarodowych oraz jedno- , dwu- i wielostronnych aktów i porozumień stymulujących rozwój współzależności
Pytanie 6. Postmodernizm .
POSTMODERNIZM (łac. post – po, poza; modernus – nowoczesny,
współczesny) – nurt myślowy tradycji idealizmu następujący „po”
modernizmie (racjonalizmie), współczesna odmiana irracjonalizmu
filozoficznego. Świat nie jest definiowalny, nie dążą do paradygmatu , co będzie po.
Facet mi to dyktował.
Pytanie 7.Wpływ czynnika ekonomii.
Ekonomiczne - państwa o największym potencjale gospodarczym mają największy wpływ na kształtowanie się stosunków międzynarodowych. Istotne znaczenie waluty. Najogólniej rzecz biorąc jest to dziedzina, która się odnosi do sfery militarnej, tj. międzynarodowej wymiany dóbr usług, i czynników produkcji. Czyli międzynarodowe stosunki ekonomiczne to całokształt transakcji ekonomicznych między gospodarkami poszczególnych państw i wchodzącymi w ich skład podmiotami gospodarczymi tj. osobami fizycznymi i prawnymi. Dwa aspekty zasługują w tej definicji na podkreślenie.
Pierwszy to ekonomiczny aspekt transakcji, który wiążę się z ustaleniem ceny, odpłatnością, powstaniem zobowiązania i w ostateczności przeniesieniem prawa własności na podmiot zagraniczny.
Drugi to ekonomiczny aspekt wymiany przejawiający się tym że tego rodzaju transakcje różnią się od wewnątrz krajowych, mimo że w sensie techniczno- ekonomicznym są takie same np. ustalenie ceny. Specyfika transakcji międzynarodowych przejawia się w tym że muszą one uwzględnić fakt istnienia granic ekonomicznych między państwami, którym przejawem jest granica celna. Granice wyodrębniają i określają tożsamość gospodarki narodowej każdego państwa, która z kolei jest jednym z najważniejszych elementów konstytucyjnych każdego państwa.
Czynnik ekonomiczny denotuje następujące treści.
· Gospodarkę państwa wraz z jej aktywami (zasoby wszystkich czynników wytwórczych) i pasywami (np. zadłużenie zagraniczne)
· Procesy o charakterze ekonomicznym (postęp techniczny, rozwój, tendencje w kształtowaniu się cen, kursów walut, stóp procentowych, dynamika handlu zagranicznego i międzynarodowych czynników produkcji).
· Decyzje ekonomiczne o alokacji czynników produkcji w kraju i zagranicą podejmowane na szczeblu mikro i makroekonomicznym
· Instytucje ekonomiczne:prawo i organizacje międzynarodowe.
Zewnętrznym przejawem tego co ekonomiczne są dane statystyczne( stan bilansu płatniczego i poszczególnych jego składników, wielkość dochodu narodowego, produkcji przemysłowej i jej struktury) oraz wskaźniki i parametry ekonomiczne, takie jak np. wysokość stawek celnych, stóp procentowych, wielkość kursów walutowych.
Rola i istota czynnika ekonomicznego przejawia się w wykonywaniu funkcji tj. oddziaływaniu i kształtowaniu zachowań uczestników, co generuje zmiany i jest jednym z najważniejszych źródeł dynamiki stosunków międzynarodowych. Czynnik ekonomiczny w stosunkach międzynarodowych oddziałuje w następujących formach:
· Jako ekonomiczny środek działania i oddziaływania uczestników, np. sankcje ekonomiczne w polityce państwa, wspierania współpracy politycznej poprzez przyznanie preferencji kredytów lub ułatwienia w dostępnie do rynku
· Jako cel ekonomicznego działania, który może być udział w przedsięwzięciu integracyjnym, zdobycie dostępu do zagranicznych rynków, pozyskanie na korzystnych warunkach zagranicznych czynników produkcji, wspieranie krajowych firm za granicą.
· Jako konsekwencja, skutek, wynik ekonomicznego działania w polityce zagranicznej czynników produkcji, wspieranie krajowych firm za granicą.
· Jako konsekwencja skutek, wynik ekonomicznego działania w polityce zagranicznej i stosunkach międzynarodowych. W związku z tym mówi się o ekonomicznych przyczynach pokoju lub konfliktów międzynarodowych.
· Jako ekonomiczna przyczyna (motywacja) działań uczestników oraz dynamiki stosunków międzynarodowej co w skrajnej formie przejawia się w ekonomicznym determinizmie, czyli przypisywaniu temu czynnikowi najważniejszej roli wszystkich zmian. Takie podejście nie jest aprobowane nawet przez przedstawicieli podejścia liberalnego w nauce o stosunkach międzynarodowych.
Fazy ekonomiczne :
Strefa wolnego handlu
Żadnych widocznych ograniczeń między krajami członkowskimi.
Unia celna
Strefa wolnego handlu plus wspólna zewnętrzna taryfa celna
Jednolity rynek towarowy
Unia celna plus swobodny przepływ dóbr (żadnych nie widocznych ograniczeń w handlu)
Wspólny rynek
Jednolity rynek towarowy plus swobodny przepływ usług kapitału, pracy.
Ważna jest jakość militariów. Często przekłada się to na % PKB przeznaczony na cele zbrojeniowe. Przykładem potęgi militarnej są Stany Zjednoczone. Doktryna Busha - głosi, że można użyć przymusu bezpośredniego w stosunku do państwa, jeśli zachodzą podejrzenia o możliwości zagrożenia przez dany kraj bezpieczeństwa międzynarodowego. Do tzw. "osi zła" Bush zaliczył: Irak, Iran, Koreę. Ich eksploatacją było stwierdzenie przez ONZ, że Irak pogwałcił rezolucję tej organizacji. Następnie w marcu 2003 roku Wielka Brytania, jeden z partnerów koalicyjnych dała Irakowi dziesięć dni na zastosowanie się do rezolucji ONZ. 17 marca zastosowano ostatnią groźbę użycia siły: Bush dał reżimowi partii BAAS czterdzieści osiem godzin na opuszczenie Iraku, co miało być ostatnią szansą uniknięcia wojny. We wszystkich tych wypadkach konieczna okazała się inwazja, ponieważ przymus przez eskalację gróźb nie odniósł skutku. Zauważmy że gdy dochodzi już do użycia siły , środki przymusu przestają być stosowane.
Państwo stosując strategię przymusu – stara się grożąc użyciem siły skłonić inne państwo do zrobienia czegoś lub do wycofania się z podjętego już działania. Od pojawienia się w 1945 roku broni jądrowej, odstraszenie nabrało szczególnego znaczenia. W dzisiejszej sytuacji. W dzisiejszej sytuacji jeśli państwo, jeśli państwo zdecyduje się na przemoc w stosunku do państwa dysponują bronią nuklearną, możliwe jest jej odwetowe użycie. Znaczyłoby to że koszt agresji jest nie do przyjęcia, zwłaszcza jeżeli oba państwa dysponują bronią jądrową, gdyż wtedy w grę wychodziłoby samo przetrwanie ich ludności.
Aby przymus i odstraszanie były skuteczne, państwa muszą odpowiednio przygotować teren. Muszą wyraźnie przedstawić cele, dysponować środkami uwiarygodnienia groźby oraz mieć zdolność ich realizacji. Krótko mówiąc zarówno przymus jak i odstraszanie zależą od siły państwa, ale również od jego wiarygodności.
Przymus i odstraszanie mogą jednak zawieść. W takich państwa mogą rozpocząć wojnę, ale nawet wtedy mają możliwość wyboru. Wybór dotyczy rodzaju broni( nuklearna lub nienuklearna, strategiczna lub taktyczna, , konwencjonalna lub chemiczna, czy biologiczna). Rodzaju celów (militarne lub cywilne, miasta lub tereny wiejskie, oraz geograficznego umiejscowienia celów działań wojennych ( miasta, stan, region).
W sferze militarnej, zarówno obronne jak i ekspansywne. Kraj słaby gospodarczo i militarnie musi się liczyć z przedmiotowym traktowaniem przez silniejszych sąsiadów. Nowoczesny potencjał militarnie stanowi osłonę i wsparcie dla aktywnej polityki zagranicznej w różnych jej dziedzinach.
Ludność 1 mld ludzi , 2 mld w okresie międzywojennym. Tomas Paplus
Geometryczne -1,2,4,8
Arytmetyczny 1,2,3,4,5,6,7,8
Problem że żywności zabraknie.
Demografia w krajach rozwiniętych przeciętna kobieta rodzi 1,64 dziecka
Słabo rozwinięte przeciętna kobieta rodzi 5,34 dziecka.
Głód, fawelizacja miast ( bieda przestępczość).
Ustroje państwowe w niemałym stopniu określane przez uwarunkowania kulturowe i religijne. To one również dają o sobie znać w polityce zagranicznej państw, które tworzą trwalsze związki czy przejściowe koalicje, kierując się tymi wyznacznikami, zwłaszcza wtedy gdy odczuwają zagrożenie zewnętrzne dla wartości wspólnych danej kulturze czy religii.
Religijne - Hundington "Zderzeniu cywilizacji" podzielił świat na cywilizacje takie, jak:
Zachodnia Europa i Ameryka Północna - Chrześcijańska,
Prawosławna,
Islam
Konfucjańska,
Hinduistyczna,
Japońska,
Afrykańska,
Latynoamerykańska.
Religia - była i jest faktem powszechnym w życiu ludów i narodów starożytnych, średniowiecznych oraz nowożytnych, aż po czasy współczesne. Wyznają ją ludzie prości, wykształceni, dzieci, młodzi i starsi. Na blisko 6 miliardów ludzi żyjących dziś na świecie około 5,5 miliarda deklaruje się jako wyznawcy różnych religii. Do największych współczesnych religii świata należą obecnie:
...
sandra.jozwikowska