LEKCJA CZTERNASTA
Przypadki allativus i ablativus. Equë i auta: dwa szczególne czasowniki. Końcówki zaimków dzierżawczych: nya-, -lya, -lva, -lma, -mma
PRZYPADKI ALLATIVUS I ABLATIVUS
Końcówka celownika -n przedstawiona w poprzedniej lekcji może niekiedy określać cel czynności, jak wtedy, gdy dołączana jest do gerundium: enyalien = "aby znów przywołać" (NO, s. 360). Jednak jest to raczej abstrakcyjne określenie celu; jak widzieliśmy, quenejski celownik może również być tłumaczony jako zwrot z przyimkiem "dla", albo odpowiadać może mu zwykły polski celownik.
Jednak quenya posiada specjalny przypadek określający cel w bardziej dosłownym znaczeniu "do", "w kierunku", "naprzeciw"; łaciński termin określający taki przypadek to allativus. Odpowiadającą mu quenejską końcówką jest -nna: Pod hasłem Eldanna w indeksie do NO Christopher Tolkien określił tę końcówkę jako "przyrostek (...) ruchu w kierunku". Samo słowo Eldanna nie jest tu złym przykładem; można je tłumaczyć jako "w stronę Elfów" a używane było przez Númenorejczyków w odniesieniu do zatoki na zachodnim wybrzeżu Númenoru wskazującej kierunek Błogosławionego Królestwa gdzie mieszkali Eldar. W Wypowiedzi Elendila powtórzonej przez Aragorna na jego koronacji końcówka -nna zawiera pełne znaczenie "do" z sugestią ruchu w kierunku: Et Eärello Endorenna utúlien = "zza Wielkiego Morza przybyłem do Śródziemia [Endor]." Por. także zdanie Sin Quentë Quendingoldo Elendilenna (PM, s. 401) - najwyraźniej znaczące "Tak przemówił Quendingoldo do Elendila" (Albo może "To powiedział Quendingoldo Elendilowi"; znaczenie słowa sin nie jest całkiem jasne). List do Plotza wymienia formy allativusa dla cirya "statek" i lassë "liść": ciryanna "do statku" i lassenna "do liścia". (Oczywiście akcent pada teraz na samogłoskę w przedostatniej sylabie z powodu zbitki spółgłosek wprowadzonej w końcówce -nna: ciryAnna, lassEnna.) Jeśli chcemy więc powiedzieć "do statku" w quenyi, nie używamy zazwyczaj osobnego słowa "do", ale stosujemy końcówkę -nna: Lelyuvan i ciryanna.
UWAGA: Poza -nna istnieją również ślady starszego allativusa w quenyi. W praelfickim miał od formę -da, później zredukowaną do -d (WJ, s. 366). W quenyi to -d zmieniło się w -z a potem -r, które spotkaliśmy już w wyrazie mir "do środka" (znaczy do dosłownie mi-r "w-do", por. mi "w"!) Jako że końcówka ta jest taka sama jak końcówka liczby mnogiej -r jak w Eldar, przetrwała ona tylko w garstce wyrazów oznaczających ruch do albo w kierunku jakiegoś punktu. Wśród potwierdzonych przykładów mamy tar "w tamtym kierunku", oar "poza, daleko", yar "do których" oraz mir "do środka". Właściwie "do środka" może brzmieć również minna z normalną "współczesną" końcówką -nna. Podobnie "w tamtym kierunku" może brzmieć tanna jak również tar.
W liczbie mnogiej końcówka -nna zmienia się w -nnar, stąd lassennar "do liści" i ciryannar "do statków" (np. lelyuvan i ciryannar "pójdę do statków"). Końcowe -r pojawiające się tutaj zdaje się być tym samym elementem liczby mnogiej, który znamy z form mianownika takich jak Eldar, ciryar.
Skoro quenya może wyrazić "do, w kierunku" za pomocą końcówek przypadkowych, powstaje oczywiście pytanie, czy istnieje również końcówka na "od, z". Istnieje.
Jak wspomnieliśmy w lekcji 11, końcówka dopełniacza -o może niekiedy przyjmować to znaczenie, jak w jednym wyrazie w Namárië: Oiolossëo = "z Oiolossë" (Wiecznie Białej Góry). Jednak ideę "z, od" można wyrazić bardziej regularnie przez przypadek ablativus, oznaczany końcówką -llo. Zgodnie z Listem do Plotza możemy mieć formy takie jak lassello "od liścia" i ciryallo "ze statku" (ponownie akcentowane oczywiście na przedostatnią sylabę). Możemy więc budować takie zdania, jak tulin i ciryallo "przychodzę ze statku". Aby spojrzeć na przykład z Tolkiena, por. zwrot métima hrestallo "z ostatniego brzegu" z wiersza Markirya. Zarówno allativus jak i ablativus występują w zwrocie telmello talmanna "od kaptura [telmë] do podstawy [talma]", czyli "od góry do dołu". (Pod hasłem TEL w Etymologiach w LR zwrot ten jest właściwie zacytowany jako "telmello telmanna, ale jest to najwyraźniej błąd w druku, gdyż hasło TAL ewidentnie pokazuje, że wyraz "podstawa, fundament, korzeń" to nie telma lecz talma.)
Jeśli chodzi o liczbę mnogą ablativusa najwyraźniej istnieje kilka możliwości. Podobnie jak przyrostek -nna dla allativusa zmienia się w -nnar w liczbie mnogiej, końcówka ablativusa -llo może mieć swój odpowiednik w liczbie mnogiej -llor: w wierszu Markirya Tolkien użył elenillor jako ablativusa liczby mnogiej od elen "gwiazda", czyli "z gwiazd". Również tłumacząc na quenyę Pod Twoją obronę Tolkien oddał "od wszelakich złych przygód" (dosł. "od wszelkich niebezpieczeństw") jako ilya raxellor (VT44, s. 5); rzeczownik "niebezpieczeństwo" zdaje się brzmieć raxë. (Przy okazji moglibyśmy tu spodziewać się raczej ilyë raxellor, por. ilyë tier "wszystkie ścieżki w Namárië.)
Jednak zgodnie z Listem do Plotza ablativus liczby mnogiej powinien mieć końcówkę -llon. Mamy więc tu ten sam znacznik liczby mnogiej jak w końcówce -on dla celownika liczby mnogiej (podstawowe -o + oznaczenie liczby mnogiej -n, WJ, s. 407). Jedna z wczesnych tabel quenejskich końcówek przypadkowych wymienia zarówno -llor jak i -llon jako możliwe końcówki ablativusa w liczbie mnogiej. Tak więc "przychodzę z statków" mogłoby najwyraźniej brzmieć zarówno tulin i ciryallor jak i tulin i ciryallon. Zazwyczaj preferuję -llon, wersję z Listu, jako że jest on naszym najlepszym późniejszym źródłem odnośnie quenejskiego systemu przypadków - ale -llor należy również uznać za poprawną alternatywę.
Liczba podwójna allativusa / ablativusa: Formy podwójne końcówek allativusa i ablativusa zawierają znany nam już element podwójny -t, który zastępuje jedną ze spółgłosek przyrostków -nna i -llo, tworząc -nta i -lto. Stąd mianownikowi ciryat "dwa statki, para statków" odpowiada allativus ciryanta "do pary statków" i ablativus ciryalto "z pary statków". Tych przykładów Tolkien użył w Liście do Plotza, ale ponownie niepewne jest to, czy te same końcówki były dołączane do rzeczowników, które tworzą mianownik liczby podwójnej za pomocą -u a nie -t. Używając Aldu jako naszego standardowego przykładu, czy "do Dwóch Drzew" brzmiałoby Aldunta czy po prostu Aldunna? Podobnie czy "od Dwóch Drzew" powinno brzmieć Aldulto czy prosto Aldullo? Skłaniam się bardziej do Aldunna, Aldullo, ale z braku potwierdzonych przykładów nie możemy być tu pewni. (Patrz dokładniejsze rozważenie tego w Dodatku do kursu.)
Dodatkowe odcienie znaczeń allativusa i ablativusa: Podczas gdy zasadnicze znaczenia tych przypadków to "do" i "od", mogą one mieć również inne odcienie znaczeń.
Nie zawsze obecny jest koncept właściwego fizycznego ruchu do albo od czegoś. Zauważmy zastosowanie ablativusa w zwrocie z książki J.R.R. Tolkien - Artist and Illustrator: Itarildë Ondolindello, "Itarildë z Ondolindë", identyfikujące Idril jako osobę żyjącą w Gondolinie; quenejski dobór słownictwa nie oznacza koniecznie, że Idril opuściła Gondolin. Być może ablativus może być używany również w inne sposoby, które nie sugerują ruchu. Warto zauważyć, że odnośnie quenejskiego czasownika ruc- "czuć przerażenie i strach" Tolkien napisał, że występuje on w konstrukcjach "<<od>> obiektu wzbudzającego strach" (WJ, s. 415). Nie zapewnił żadnych dalszych informacji ani przykładów, ale "od" zazwyczaj wyrażane jest w quenyi za pomocą ablativusa. Skoro więc quenejski wyraz "potwór" to ulundo, być może "boję się potwora" tłumaczyłoby się jako rucin i ulundollo.
Jeśli chodzi o allativus, nie zawsze znaczy on "do", ale może również sugerować "na": Znaczenia te są powiązane z ten sposób, że przedmiot leżący "na" czymś w pewien sposób również zbliża się "do" niego, chociaż nie ma tu właściwego ruchu. To zastosowanie allativusa w typowej sytuacji wiąże się z czasownikiem caita- "leżeć", jak w zdaniu z wersji prozaicznej Namárië: Morië caita i falmalinnar, "ciemność leży na pienistych falach" (falma "pienista fala", tutaj nie tylko z końcówką allativusa -nnar, ale także ze znacznikiem "liczby mnogiej cząstkowej" -li, w tym kontekście oznaczającym wielką ilość fal. W interlinearnym tłumaczeniu w RGEO, s. 67 Tolkien zanalizował falma-li-nnar jako "pieniste fale-wiele-na"). Dalsze przykłady na formy allativusa oznaczające "na" znaleźć można w wierszu Markirya; mamy tam atalantië mindolinnar (albo mindonnar) "na zwalone wieże" oraz axor ilcalannar "na kościach błyszczących".
Jednak czytelnik powinien również zauważyć, że podczas gdy allativus i ablativus nie muszą zawsze wskazywać na fizyczny ruch do albo od czegoś, ich podstawowe znaczenie "do, w stronę" i "od" może być również wzmocnione. Zamiast oznaczać po prostu ruch "w stronę" czegoś, allativus może wskazywać również na ruch "do środka" czegoś. Wśród potwierdzonych przykładów mamy ëari lantier cilyanna "morza spadły w otchłań" (LR, s. 56) oraz mannar Valion "do rąk Vali [Valar]" (Pieśń Fíriel). Ablativus może podobnie oznaczać ruch "ze środka" czegoś, a nie tylko "od" tego czegoś: wyraz sindanóriello występujący w Namárië można tłumaczyć jako "z wewnątrz szarego kraju" (choć w interlinearnym tłumaczeniu w RGEO, s. 67 Tolkien podzielił to jako sinda-nórie-llo, "szary-kraj-z").
Te dodatkowe zastosowania ablativusa i allativusa mogą prowadzić do pewnych niejasności: czy lenden i coanna należy interpretować jako "poszedłem w stronę domu" czy "poszedłem do domu"? Tam, gdzie mogą pojawić się takie trudności prawdopodobnie najlepiej jest użyć niezależnego słowa mir (albo minna) jeśli chcemy wyrazić "do środka": Lenden mir/minna i coa. Jeśli chodzi o "ze środka" w odróżnieniu od "z, od", Wypowiedź Elendila pokazuje, że słowo et można umieścić przed formą ablativusa aby sprecyzować znaczenie: Et Eärello (...) utúlien, dosł. "z wewnątrz Wielkiego Morza przybyłem." Można by nawet analizować et "ze środka" jako przyimek łączący się w ablativusem (tak jak ú "bez" łączy się z dopełniaczem).
Dodawanie końcówek allativusa i ablativusa do rzeczowników kończących się na spółgłoski: Przyrostków -nna i -llo oraz ich odmian dla liczby mnogiej i podwójnej nie można dodać bezpośrednio do rzeczowników kończących się na spółgłoski bez stworzenia niedozwolonych zbitek spółgłosek. Przykładowo allativus "do Elendila" nie może brzmieć **Elendilnna, gdyż fonologia quenejska nie dozwala połączenia "lnn". Jak wskazuje forma Elendilenna występująca w PM, s. 401 można obejść ten problem przez wstawienie samogłoski łączącej e przed końcówką przypadka. Formy ablativusa i allativusa występujące w Wypowiedzi Elendila w WP mogą być przykładem właśnie tego: et Eärello "zza Wielkiego Morza" (Eär: quenejska nazwa oceanu), Endorenna "do Śródziemia" (Endor: w quenyi "Śródziemie"). Jednak wyraz Eär bywa również cytowany w formie Eärë (SD, s. 305), a Endor jest skróconą formą dawniejszego Endórë, więc nie możemy być całkiem pewni, czy końcowe e pojawiające się przed końcówkami przypadkowymi w formach Eärello, Endorenna nie jest po prostu częścią samych rzeczowników. Z drugiej strony przykład Elendilenna niemal z pewnością zawiera łączącą samogłoskę e, gdyż nie ma powodów aby podejrzewać, że imię Elendil kiedykolwiek kończyło się na -ë. Tak więc podstawową strategią dla unikania niechcianych zbitek spółgłosek przed końcówkami przypadkowymi jest prawdopodobnie wstawianie -e- przed końcówkę.
Należy jednak zauważyć, że w przypadku rzeczowników z liczbie mnogiej wymagających samogłoski łączącej, zdaje się, że preferowane jest raczej -i- niż -e-. Wspomnieliśmy już, że w wierszu Markirya Tolkien użył elenillor jako ablativusa liczby mnogiej od elen "gwiazda". W skutek tego końcówką ablativusa lm -llor została dodana do mianownika lm eleni. Jedna z wersji wiersza Markirya zawierała również mindoninnar jako allativus lm "na wieże" (zanim Tolkien zdecydował się na wersję skróconą, patrz niżej). Tutaj końcówka lm allativusa została dodana do mianownika lm mindoni "wieże".
UWAGA: Zauważmy jednak, że rzeczowniki na -ë z liczbą mnogą mianownika na -i (np. lassë "liść", lm lassi) nie zmieniają swojego końcowego -ë na -i przed -nnar albo -llon / -llor. List do Plotza wskazuje, że lm forma allativusa i ablativusa od lassë to lassennar i lassellon a nie **lassinnar, **lassillon. Por. także raxel...
laczek777