Kurs Quenya 10.doc

LEKCJA DZIESIĄTA

Przysłówki. Końcówki zaimkowe -ntë i -t. Bezokoliczniki z zaimkami w dopełnieniu. Czas przeszły nieprzechodnich czasowników na -ya. Imiesłowy bierne.

PRZYSŁÓWKI

Przysłówki to części mowy używane do przekazania "dodatkowych informacji" w zdaniu. Typowe zdanie zawiera informację o tym, kto co robi (komu), czyli podmiot, orzeczenie i w razie potrzeby dopełnienie. Lecz można również wtrącić informację o tym, kiedy, gdzie albo w jaki sposób zachodzi czynność. W tym miejscu na scenę wchodzą przysłówki.

W wielu przypadkach przysłówki są dla czasowników tym, czym przymiotniki dla rzeczowników. Tak jak przymiotnik może opisywać rzeczownik, tak przysłówek określa charakter czynności określonej w zdaniu przez czasownik. W zdaniu "Odeszli szybko" drugie słowo jest przysłówkiem opisującym jak czyli w jaki sposób "odeszli". Jeśli powiemy "Ona teraz śpiewa" słówko "teraz" będzie przysłówkiem odpowiadającym na pytanie kiedy zachodzi dana czynność. A jeśli powiemy "robili to tam", słowo "tam" to przysłówek mówiący gdzie miała miejsce ta czynność.

Niektóre przysłówki można nazwać "podstawowymi", gdyż nie pochodzą one od żadnej innej części mowy. Rozważmy polski przysłówek "teraz" i jego quenejski odpowiednik sí - żadnego z nich nie da się dalej analizować. Lecz wiele polskich przysłówków nie jest w ten sposób "podstawowych". Wyraźnie wywodzą się one od przymiotników, jak w podanym wyżej przykładzie: przysłówek "szybko" oparty jest na przymiotniku "szybki". Wielki Polski Przysłówkotwórca to końcówki -o i -(i)e, którymi w zasadzie zastąpić można końcówkę każdego przymiotnika, zmieniając go w przysłówek (jak w parach głęboki/głęboko, ostateczny/ostatecznie, wielki/wielce, wysoki/wysoko, szybki/szybko i wiele, wiele innych). Jako że mamy jedynie garstkę słów, które Tolkien jednoznacznie określił jako przysłówki, za to mnóstwo przymiotników, dobrze byłoby, gdyby udało nam się odnaleźć quenejskiego "twórcę przysłówków" takiego jak polskie -o, -(i)e. Moglibyśmy wtedy wywodzić własne quenejskie przysłówki.

Być może znamy taką końcówkę quenejską. Pojawia się ona w WP jako część Pochwały na Kormallen (tom 3, Księga Szósta, rozdział IV: "Na Polach Kormallen"). Częścią tej pochwały, którą otrzymują Powiernicy Pierścienia są dwa słowa andavë laituvalmet, tłumaczone jako "długo będziemy ich wychwalać" w Listach, s. 460. Mamy tu przysłówek andavë "długo". Wiemy, że quenejski przymiotnik "długi" brzmi anda (por. sindarińskie and jak w And+duin = Anduin "Długa Rzeka"). Wygląda zatem na to, że przymiotnik ten został zmieniony w przysłówek przez dodanie końcówki -vë (prawdopodobnie związanej z quenejskim przyimkiem ve "jak"). Jeśli więc alta to "wielki", czy możemy użyć altavë jako "wielce"? Jako, że tulca to wyraz oznaczający "twardy", czy "twardo" to tulcavë? Wiedząc, że saila oznacza "mądry", czy możemy założyć, że sailavë to dopuszczalne słowo na "mądrze"? Ogólnie mówiąc, sądzę, że takie formacje są możliwe, chociaż potencjał zastosowań końcówki -vë może nie być całkiem nieograniczony. Quenejski przymiotnik "dobry" to mára, można zastanawiać się, czy máravë jako "dobrze" nie brzmiałoby dziwacznie (jak na przykład regularne "goodly" od angielskiego "good"; przysłówek podstawowy vandë występuje w najwcześniejszych materiałach "qenejskich" [QL, s. 99], czy jest on aktualny w quenyi z czasów WP, jakieś czterdzieści lat później nie sposób powiedzieć).

Tak jak anda "długi", ogromna większość quenejskich przymiotników kończy się na -a. Przymiotniki z rzadszą końcówką -ë praktycznie we wszystkich przypadkach wywodzą się z praelfickich form na -i, która to samogłoska pozostawała niezmieniona przed końcówką lub w złożeniach - porównaj morë "ciemny, czarny" ze złożeniem Moriquendi "Ciemni Elfowie". Musimy założyć, że początkowa wartość samogłoski byłaby również preferowana przed końcówką przysłówkową -vë - jeśli więc spróbujemy wywieść przysłówek "mrocznie" od morë, powinien on zapewne brzmieć morivë a nie morevë. Właściwie niewiele z przymiotników na -ë może mieć odpowiadające im przysłówki - w większości przypadków określają one kolory. Prawdopodobnie możemy mieć mussë/mussivë "miękki/miękko", nindë/nindivë "cienki/cienko" oraz ringë/ringivë "zimny/zimno" (ale w późniejszym źródle słowo "zimny" występuje jako ringa a nie ringë, a wtedy przysłówek brzmiałby po prostu ringavë).

Niejasne jest jak końcówka -vë miałaby być dodawana do przymiotników na -n. Przymiotnik melin "drogi" (nie mylić z podobnie brzmiącym aorystem pierwszej osoby "kocham") mógłby mieć odpowiadający mu przysłówek melinvë "drogo", gdyż chociaż nv nie występuje w jednolitych wyrazach, możliwy jest w quenejskich złożeniach (por. tytuł Aragorna Envinyatar "Odnowiciel", gdzie en- = "od-, ponownie"). Z drugiej strony, jeśli końcówka -vë jest powiązana z przyimkiem ve "jak", oba z nich prawdopodobnie pochodzą od praelfickiego be. Moglibyśmy więc powiedzieć, że pierwotne melin-be stało się w quenyi melimbë. Z jeszcze innej strony , przymiotniki na -in zdają się być skróconymi formami z -ina, a wtedy można by mówić, że to a pozostaje zachowane przed końcówką. Stąd "drogo" brzmiałoby melinavë (Powiedziałbym tu - zapomnijmy o melin i zabierzmy się za melda lub moina, które również znaczą "drogi". Wtedy możemy po prostu mieć meldavë i moinavë!)

Przynajmniej w języku polskim przysłówek nie musi opisywać czynności. Można go również użyć do modyfikowania znaczenia przymiotnika (lub nawet do opisania innego przysłówka). Jest to rodzaj meta-opisu, jednego wyrazu opisowego opisującego drugi. Nie wiadomo czy przysłówki quenejskie (a konkretnie te zakończone na -vë) można użyć w ten sposób. Przykładowo - wiedząc, że valaina to quenejski przymiotnik "boski", czy możemy powiedzieć valainavë vanya jako "bosko piękny"? Tolkien wymienił przysłówek aqua "zupełnie, całkowicie" (WJ, s. 392 - jest to przysłówek "podstawowy" nie wywodzący się od przymiotnika, w przeciwieństwie do polskich odpowiedników pochodzących od "zupełny, całkowity"). Wydaje się bardzo prawdopodobne, że to aqua może modyfikować przymiotniki, np. aqua morë "zupełnie ciemny". Jeśli nie, Tolkien powinien był nam to powiedzieć!

Można zauważyć, że w pewnych wczesnych źródłach Tolkien używał przysłówków na -o a nie na -vë. Przykładem tych drugich jest, jak wspomniałem wyżej, andavë od przymiotnika anda "długi". Jednak istnieje pewne zdanie "qenejskie" tłumaczone jako "Elfowie leżeli długo we śnie nad Kovienéni [późniejsze: Cuivienén]", patrz Vinya Tengwar #27. W tym zdaniu przysłówek "długo" występuje jako ando, nie andavë. Dalsze przykłady przysłówków na -o to ento "następnie" i rato "wkrótce" (Ze zdania "Arctic" cytowanego w Listach Świętego Mikołaja - najwyraźniej formie "qenyi", choć występującej w kontekście nie mającym nic wspólnego z poważną twórczością literacką Tolkiena). Możemy nawet dołączyć tu przysłówek voro "wiecznie, ciągle" z tak stosunkowo późnego źródła jak Etymologie (hasło BOR), choć w tym wyrazie końcowe -o może być po prostu powtórzoną i dodaną samogłoską rdzenia. Przykład ando "długo" (nie mylić z rzeczownikiem "brama"), który najwyraźniej wywodzi się od przymiotnika anda, wskazuje na to, że końcówka -o może być użyta do wywodzenia przysłówków od przymiotników. Czy możemy zatem mieć (powiedzmy) tulco "twardo" od tulca "twardy", jako alternatywę do tulcavë? Czy powinniśmy raczej rozumieć, że Tolkien do okresu WP odrzucił -o jako kocówkę przysłówkową? Jeśli tak, -vë wprowadził jako zamianę a nie alternatywę (zmieniając ando w andavë).

Nie możemy powiedzieć, czy -o jest wciąż prawomocną końcówką przysłówkową w quenyi z czasów WP. Lecz przy wywodzeniu przysłówków od przymiotników zalecałbym używanie "bezpiecznej" (a w każdym razie bezpieczniejszej) końcówki -vë. W poniższych ćwiczeniach nie używałem -o, lecz jedynie -vë. Z drugiej strony, na tym etapie nie ingerowałbym w potwierdzone przysłówki takie jak ento, rato, voro (zmieniając je w ?entavë itd.)

Czy przysłówki, tak jak przymiotniki, zgadzają się pod względem liczby? Sugerowano, że andavë to właściwie przysłówek mnogi, zgadzający się z czasownikiem w liczbie mnogiej (andavë laituvalmet "długo będziemy ich wychwalać" - zauważmy mnogą końcówkę osobową doczepioną do czasownika). Jeśli tak, to -vë mogłoby być mnogą formą pojedynczej końcówki przysłówkowej -va, zupełnie niepotwierdzonej. Zgodnie z tym systemem mielibyśmy takie warianty jak i nér lendë andava "mężczyzna podróżował długo" (przysłówek pojedynczy odpowiadający czasownikowi w lp) i i neri lender andavë "mężczyźni podróżowali długo" (mnogi przysłówek do czasownika w liczbie mnogiej). Lecz jest to w 100% hipotetyczne. Mimo, że na tym etapie niczego nie można wykluczyć, skłaniam się do zdania, że nie ma takich wariantów. Bardziej prawdopodobnie, że końcówka przysłówkowa -vë jest niezmienna, związana z przysłówkiem ve "jak" jak wspomniałem wyżej.

Na koniec powinienem wspomnieć, że niektóre przysłówki quenejskie wywodzą się z innych części mowy niż od przymiotników. W Namárië mamy oialë jako przysłówek "na zawsze" (albo "wiecznie", jak mówi tłumaczenie interlinearne z RGEO, s. 67). Ale Etymologie w haśle OY wskazują, że oialë jest właściwie, albo początkowo rzeczownikiem znaczącym "wieczny okres" Najwyraźniej rzeczownik ten używany jest jak przysłówek w Namárië.

Zwroty zawierające przyimki bardzo często mają funkcję przysłówkową, a czasami rozwinąć się z nich mogą jednolite przysłówki. W Przysiędze Ciriona mamy tennoio jako kolejny wyraz quenejski znaczący "na zawsze", ale w NO, s. 360 Tolkien wyjaśnia, że jest to po prostu skrót dwóch początkowo oddzielnych wyrazów - przyimka tenna "do, tak daleko jak" + oio "przez czas nieskończony".

Wreszcie mamy to, co określiłem już jako "przysłówki podstawowe", nie wywodzące się od żadnych innych części mowy. Aqua "zupełnie" oraz sí "teraz" wspomniane wyżej to jedynie dwa przykłady; możemy dodać tu takie słowa jak amba "do góry", háya "daleko" (być może haiya w formie z trzeciej Ery), oi "zawsze" i inne.

KOŃCÓWKI ZAIMKOWE -NTË I -T

W lekcji ósmej wprowadziliśmy trzy końcówki zaimkowe: -n albo dłuższe -nyë jako "ja", -l albo dłuższe -lyë jako "ty" oraz -s jako "ono". Oczywiście istnieje jednak więcej zaimków i teraz spróbujemy zidentyfikować końcówki zaimkowe dla trzeciej osoby liczby mnogiej: w podmiocie "oni" i w dopełnieniu "ich".

Przysięga Ciriona z NO, s. 257 zawiera słowo tiruvantes, w NO, s. 360 tłumaczone jako "będą tego strzegli" Czasownik tir- "obserwować, strzec", końcówka czasu przyszłego -uva i końcówka zaimkowa -s "to" powinny być już czytelnikom znane. Zostajemy zatem z -nte- jako elementem tłumaczonym "oni". NO, s. 360 wyraźnie potwierdza, że -ntë jest "końcówką trzeciej osoby liczby mnogiej, jeśli podmiot nie został uprzednio podany". Jak większość krótkich uwag językowych Tolkiena, i ta wymaga pewnej egzegezy. Zakładam, że intencja Tolkiena byłą następująca: jeśli zdanie ma podmiot w liczbie mnogiej, który był "uprzednio podany", występujący przed czasownikiem, czasownik otrzyma tylko zwykłą końcówkę liczby mnogiej -r. (np. i neri matir apsa "mężczyźni jedzą mięso"). Lecz jeśli nie ma podmiotu "wcześniej podanego", końcówkę -r zastępuje -ntë, znaczące "oni" - Matintë apsa "oni jedzą mięso". Najwyraźniej końcówka ta wciąż może być użyta, jeśli podmiot występuje dalej w zdaniu. Być może możemy mieć takie zdania jak matintë apsa i neri "jedzą mięso mężczyźni". Przysięga Ciriona również wymienia podmiot dalej w zdaniu (nai tiruvantes i hárar mahalmassen mi Númen "Strzec jej będą władcy zasiadający na tronach Zachodu".)

Przysięga Ciriona pochodzi z czasów po WP, tak więc informacje zawarte w NO, s. 257, 360 najwyraźniej miały być zgodne z WP. Jednak dość odmienna końcówka zaimkowa "oni" występuje we wczesnych materiałach Tolkiena. W KZO1, s. 161 znajdujemy "qenejską" formę tulielto "nadeszli", zawierającą końcówkę -lto "oni". Końcówka ta była aktualna przynajmniej do czasów, kiedy Tolkien napisał Pieśń Fíriel, która zawiera formy cárielto "zrobili" i antalto "dali" (LR, s. 72). Inną sprawą jest, czy jest ona ważna w quenyi z czasów WP. Końcówka -lto wygląda nieco dziwnie w porównaniu z innymi znanymi końcówkami zaimkowymi. Z końcówek zaimkowych potwierdzonych w WP lub w okresie po nim wszystkie końcówki, tworzące osobną sylabę kończą się na samogłoskę -ë (w sumie sześć końcówek, jeśli wliczymy rozważane powyżej -ntë). Przyrostek -lto kończący się na -o zdaje się tu nie pasować (stąd niektórzy zmieniliby -lto na -ltë w quenyi z czasów WP, choć nie ma żadnych dowodów istnienia takiej końcówki). Skłaniam się ku poglądowi, że Tolkien w końcu odrzucił zupełnie tę końcówkę zastępując ją -ntë.

Wyrażano opinię, że -lto jest mimo wszystko aktualne. Niektórzy interpretują uwagę Tolkiena o używaniu -ntë " jeśli podmiot nie został uprzednio podany " w sposób absolutny - nie wystarczy, aby podmiot nie był "wcześniej wspominany" w tym samym zdaniu, jak ja założyłem. Oczywiście słowo "oni" w polskim zazwyczaj odnosi się do jakiejś grupy wspomnianej wcześniej. Zgodnie z tą radykalną interpretacją uwagi Tolkiena o -ntë, ta końcówka zaimkowa nie może być użyta do określenia jakiegokolwiek "oni" odnoszącego się do wspomnianej wcześniej grupy, nawet jeśli było to w zupełnie innym zdaniu. Końcówka -ntë mogłaby wskazywać jedynie naprzód, na grupę, która miałaby być zidentyfikowana później w tekście lub zdaniu (jak w przypadku Przysięgi Ciriona). "Oni" odnoszące się do innej grupy (wcześniej wspomnianej w innym zdaniu) wymagałoby innej końcówki, być może -lto potwierdzonego we wcześniejszych źródłach.

Nie mogę stwierdzić, że nie jest to możliwa interpretacja słów Tolkiena czy też dostępnych przykładów. Jednak wciąż mam złe przeczucia co do używania końcówki -lto w quenyi z czasów WP. W zdaniach stworzonych na użytek tego kursu zignorowałem -lto zakładając, że -ntë używane jest jako końcówka zaimkowa oznaczająca "oni" w sensie ogólnym. Kiedy Tolkien mówi o -ntë używanym tylko do oznaczenia podmiotu nie wspominanego wcześniej, zakładam, że chodzi tu o nie wspominanie wcześniej w tym samym zdaniu (gdyż jeśli wystąpił już podmiot w liczbie mnogiej, czasownik otrzymuje jedynie normalny znacznik liczby mnogiej -r). Stąd możemy - prawdopodobnie - otrzymać formy takie jak te, z -ntë dołączonym do różnych czasów pusta- "kończyć":

Aoryst pustantë...