Czas perfekt. Końcówki zaimkowe -n(yë), -l(yë), -s.
CZAS PERFEKT
Tolkien zapewne miał w zamyśle znacznie więcej quenejskich czasów, aniżeli te, które pojawiają się w udostępnionych materiałach. Z owych udokumentowanych pozostał nam już tylko jeden, czas perfekt. (Istnieją jeszcze inne formy czasownika, które przedyskutujemy później, takie jak np. bezokolicznik, gerundium i tryb rozkazujący, ale one nie zaliczają się do czasów).
W języku polskim nie istnieje czas perfekt, w języku angielskim na dobrą sprawę też nie, tak samo, jak nie istnieje w nim czas przyszły. Ale poprzez operatory jak: "shall/will" i "have" powstają wyrażenia, które są równe znaczeniowo owym formom. Czas perfekt opisuje czynność, która rozpoczęła się w przeszłości, ale użycie tego czasu podkreśla, że czynność ta jest w jakiś sposób wciąż istotna dla chwili, np. "Peter has left", Piotr wyszedł (i nadal go nie ma). Takie konstrukcje w angielskim mogą również opisywać czynność rozpoczętą w przeszłości i wciąż trwającą: "the king has ruled the kindom for many years", król rządził królestwem od wielu lat (i nadal rządzi).
Quenya w przeciwieństwie do języka angielskiego posiada własną formę czasownika dla czasu perfekt. Kilka ich przykładów znaleźć można w WP. Rozdział "Namiestnik i Król" w trzecim tomie zawiera dwa z nich. Pierwszy to Wypowiedź Elendila powtórzona przez Aragorna w czasie koronacji: Et Eärello Endorenna utúlien = " Zza wielkiego Morza przybyłem do Śródziemia". Po odrzuceniu końcówki -n "ja", widzimy, że czysta forma czasownika brzmi utúlië (zgodnie ze stosowanymi tu konwencjami ortograficznymi musimy dodać dierezę do -e kiedy znajduje się ono na końcu). Dalej w tym samym rozdziale Aragorn odnajduje sadzonkę Białego Drzewa i wykrzykuje: Yé! utúvienyes! "Odnalazłem je!(ang.: I have found it!)" (Słowo yé nie jest przetłumaczone, ale jest to najprawdopodobniej wykrzyknienie w rodzaju "Tak!" "Jest!"). Utúvienyes można podzielić utúvie-nye-s "odnalazłe-m-je". Mamy więc formę utúvië jako perfekt od czasownika tuv- "odnajdować". (Nigdzie indziej nie potwierdzonego, chyba, że jest równoznaczny z czasownikiem tuvu- "otrzymywać", z bardzo wczesnego materiału [1917 r.] zob. GL, s. 71. Nie wiadomo czy tuv- różni się jakoś w znaczeniu od czasownika hir-. W ćwiczeniach do kursu zawsze używane jest hir- "znajdować").
Przykład czasu perfekt w quenyi z materiałów po WP znaleźć można w VT39, s. 9. Mamy tam formę irícië "skręcił (się)" - niewątpliwie perfekt od czasownika ric- "skręcać / wykręcać(się)" (nigdzie indziej nie potwierdzonego, ale Etymologie wymieniają rdzeń RIK(H)- "szarpnięcie, gwałtowny ruch"). Jak powiedzieliśmy powyżej forma utúvië "odnalazł" pochodzi najprawdopodobniej od czasownika tuv- "znajdować", a utúlië "przybył" od tul- "przybywać " potwierdzonego w Etymologiach (hasło TUL-). Z tych przykładów możemy wywnioskować, że forma czasu perfekt tworzona jest poprzez końcówkę -ië, ale rdzeń modyfikowany jest tez w inne sposoby. Przynajmniej w przypadku czasowników pierwotnych samogłoska rdzenia ulega wydłużeniu utúvië, utúlië, irícië.
Gorliwy czytelnik pamięta, że podobne wydłużenie zachodzi przy formowaniu czasu teraźniejszego (możemy utworzyć túva "znajduje", túla "przychodzi", ríca "skręca [się]"), ale forma czasu perfekt różni się nie tylko tym, że posiada końcówkę -ië zamiast -a. Czas perfekt, jako jedyny ze znanych czasów w quenyi posiada także swego rodzaju przedrostek. Przedrostek ten bywa różny, gdyż jest on zawsze taki sam jak samogłoska rdzenia (ale tym razem krótka). Stąd czasowniki tuv- "znajdować" i tul- "przychodzić" stają się w perfekcie utúvië i utúlië (podkreśliłem przedrostek), gdyż ich samogłoska rdzenia to właśnie u. Z kolei czasownik ric- "skręcać (się)", z samogłoską rdzenia i ma formę irícië. Inne przykłady (utworzone przeze mnie, z podkreśloną samogłoską rdzenia i przedrostkiem):
Sam. rdzenia A: mat- "jeść" - amátië "zjadł"
Sam. rdzenia E: cen- "widzieć" - ecénië "zobaczył"
Sam. rdzenia I: tir- "obserwować" - itírië "obserwował"
Sam. rdzenia O: not- "liczyć" - onótië "liczył"
Sam. rdzenia U: tur- "rządzić" - utúrië "rządził"
Przedrostek używany w perfekcie zazwyczaj określany jest jako augment. Można również zauważyć, że proces "kopiowania" albo "powtarzania" części wyrazu, jak właśnie powtórzenia samogłoski rdzenia jako przedrostka jest określany lingwistycznym terminem reduplikacji. Tak więc aby użyć jak najwięcej mądrych słów, jedną z cech quenejskiego czasu perfekt jest reduplikacja samogłoski rdzenia jako przedrostka - augmentu.
Jak dotąd używaliśmy jako przykładów jedynie czasowników pierwotnych Mamy właściwie bardzo niewiele przykładów jeśli chodzi o czasowniki z rdzeniem na A. Ogólne zasady zdają się sugerować, że tracą one końcowe -a przed dodaniem końcówki -ië. Na przykład od lala- "śmiać się" lub mapa- "chwytać" mielibyśmy alálië "śmiał się", amápië "chwycił". (Jeśli czasownik posiada już długą samogłoskę rdzenia, prawdopodobnie pozostaje ona długa w perfekcie, gdzie i tak zostałaby wydłużona. Przedrostek jednak powinien zawsze być krótką samogłoską, czasownik móta- "trudzić się" ma najpewniej formę perfektu omótië "trudził się".)
Jednak wiele czasowników z rdzeniem na A posiada zbitkę spółgłosek po samogłosce rdzenia, np. rn po pierwszym a w harna- "ranić". Jako że wiemy, że w quenyi długie samogłoski nie mogą występować przed zbitkami spółgłosek, musimy założyć, że w tych przypadkach samogłoski rdzenia nie ulegają wydłużeniu. Wszelkie pozostałe zasady są jednak tu dalej aktualne, a więc: reduplikacja samogłoski rdzenia w przedrostku i końcówka -ië ("zranił" brzmiałoby aharnië a nie **ahárnië). Możliwe, że mamy przykłady perfektów bezaugmentowych, kiedy to pomija się wydłużenie samogłoski rdzenia przed zbitką spółgłosek (patrz niżej).
Liczne czasowniki z rdzeniem na A z końcówką -ya są przypadkiem specjalnym. Weźmy czasownik hanya- "rozumieć". Otrzymalibyśmy formę **ahanyië (a być może nawet **ahányië z wydłużoną samogłoską, gdyż jest raczej niejasne czy ny liczy się tu jak zbitka spółgłosek czy jak pojedyncza spółgłoska, jak polskie ń). Jednak taka forma jest niemożliwa, gdyż kombinacja yi nie występuje w quenyi.
Mamy jeden przykład, który może nas tu naprowadzić. W Namárië, pojawia się czas perfekt avánië "minął" (właściwie pojawia się to w liczbie mnogiej: yéni avánier ve lintë yuldar lisse-miruvóreva = "lata minęły jak szybkie łyki słodkiego miodu" - zauważmy, że perfekt jak i inne czasy otrzymuje końcówkę -r dla liczby mnogiej). W eseju Quendi i Eldar z ok. 1960 roku Tolkien wyjaśnił, że avánië (lub vánië bez przedrostka) to forma czasu perfekt wysoce nieregularnego czasownika auta- (WJ, s.366). Lecz ćwierć wieku wcześniej w Etymologiach umieścił czasownik vanya- "znikać, odchodzić" (hasło WAN). Bardzo możliwe, że gdy pisał Namárië w latach czterdziestych ciągle myślał o (a)vánië jako o formie czasu perfekt od czasownika vanya-, jednak później wymyślił jeszcze inne uzasadnienie (być może po to, aby uniknąć zbieżności z przymiotnikiem vanya "piękny", chociaż nie trudno byłoby odróżnić te dwa słowa biorąc pod uwagę kontekst). Jeśli tak, Tolkien pokazał jak zachowują się czasowniki z końcówką -ya: w czasie perfekt cała końcówka -ya jest odrzucona przed dodaniem -ië; to co pozostaje należy traktować jak czasownik pierwotny. Czas perfekt posiada tu więc i augment i wydłużoną samogłoskę rdzenia:
hanya- "rozumieć", perfekt ahánië "rozumiał"
hilya- "podążać", perfekt ihílië "podążał"
telya- "kończyć", perfekt etélië "kończył"
tulya- "prowadzić", perfekt utúlië "prowadził"
Oczywiście z form tych nie można wywnioskować jak wygląda oryginalny czasownik. Na przykład ihílië mogłoby pochodzić także od czasownika podstawowego **hil- albo czasownika z rdzeniem na A **hila-. W tym przypadku nic nie wiemy o istnieniu takich czasowników, ale utúlië jest formą czasu perfekt nie tylko czasownika tulya- "prowadzić", ale również tul- "przychodzić". Należy więc najwyraźniej polegać na kontekście aby dowiedzieć się czy perfekt utúlië stworzony jest od tulya- (i znaczy "poprowadził") czy od tul- (i znaczy "przyszedł). To samo dzieje się w przypadku ahárië: ta forma znaczyłaby "posiadał" jeśli jest utworzona od czasownika harya-, ale również "usiadł" jeśli pochodzi od har- (czasownik pierwotny "siadać"; tylko liczba mnoga czasu teraźniejszego hárar "zasiadają" jest potwierdzona: NO, s. 257, 360).
Czasowniki zawierające dyftongi: w niektórych przypadkach ciężko orzec, co jest samogłoską rdzenia. Jeśli czasownik zawiera dyftong z -i lub -u to najprawdopodobniej pierwsza samogłoska dyftongu funkcjonuje jako augment w prefekcie. Na przykład czas perfekt od taita- "przedłużać" lub roita- "ścigać" brzmiałby prawdopodobnie ataitië, oroitië, a od czasownika hauta- "przestawać, robić przerwę" - ahautië. (Samogłoska rdzenia nie może ulec wydłużeniu, jako że jest częścią dyftongu, tak więc raczej nie powstaną formy **atáitië, **oróitië, **aháutië). Oryginalne korzenie tych czasowników podane są w Etymologiach jako TAY, ROY, KHAW. Tak więc właściwe samogłoski rdzenia to A, O, A. Końcowe -i oraz -u, które widzimy w dyftongach pochodzą od oryginalnych -y i -w, wiec nie możemy ich zaliczyć do samogłosek rdzenia.
Forma perfektu czasownika bez augmentu: Materiały Tolkiena zawierają przykłady form czasu perfekt tworzonych zgodnie z wyłożonymi tu zasadami, ale bez dodania augmentu. MR, s. 250 wspomina formę fírië "wyzionął", w późniejszym użytku "umarł"; nie występuje tutaj jak widzimy żaden przedrostek, chociaż nie ma powodu przypuszczać, że "pełna" forma ifírië jest błędna. (Właściwe tłumaczenie w MR, s. 350 podaje "wyzionęła", ale nie ma tu żadnego elementu, który wskazywałby na osobę i rodzaj "ona", najprawdopodobniej jest to po prostu zrozumiałe). Czasownik avánier "odeszły", pojawiający się w Namárië wystąpił w formie bez augmentu vánier w pierwszym wydaniu WP. Tolkien dodał augment w drugim wydaniu (1966). Jeszcze przed tym w eseju Quendi i Eldar z około 1960 roku wyjaśnił, że forma bez augmentu jest po prostu wariantem "pojawiającym się w poezji" (WJ, s. 366). Dodanie sylaby, jak zrobił to Tolkien wprowadzając pełną formę avánier do wiersza w 1966 r. właściwie nie pasuje za bardzo do rytmu Namárië - ale najprawdopodobniej Tolkien uznał poprawność gramatyczną za ważniejszą.
W innych przykładach czasu perfekt w WP (utúlien, utúvienyes) augment występował również w pierwszym wydaniu z lat 1954-55. Pomimo tego zdaje się, że cała idea z przedrostkami pojawiła się dosyć późno w tolkienowskiej ewolucji quenyi. We wczesnych źródłach augment nie występuje. Na przykład wyrażenie "Elfowie przybyli" pojawia się jako: i·Eldar tulier w najwcześniejszej "qenyi" (KZO, s. 161). Czas perfekt od tul-, który się tu pojawia ma końcówkę -ie- jak w quenyi z czasów WP, ale ani augment ani wydłużenie samogłoski rdzenia nie zostały jeszcze wprowadzone. Gdybyśmy mieli zaadaptować to zdanie do quenyi z czasów WP wprowadzając późniejsze zmiany, napisalibyśmy najprawdopodobniej Eldar utúlier (z augmentem i bez rodzajnika przed Eldar gdyż mowa tu o całej rasie).
W znacznie późniejszym materiale (wciąż jednak sprzed WP) znajdujemy lantië (w liczbie mnogiej lantier) jako formę czasownika lanta- "spadać": LR, s. 56. Te formy również zdają się być perfektami bez augmentu, co pokazuje charakterystyczna końcówka -ië. Co prawda Tolkien przetłumaczył je jako "fell" (lantië nu huinë "spadły w cień", ëari lantier "morza opadły"), czyli jako zwykły czas przeszły, nie perfekt - "has / have fallen". Jednak później zauważył, że "formy czasu przeszłego i perfektu stawały się coraz bardziej zbliżone do siebie w quenyi"(WJ, s. 366). Jeśli to ma oznaczać, że w quenyi czasami używa się czasu perfekt tam gdzie normalnie znalazłby się zwykły czas przeszły (w języku angielskim) to możemy wyjaśnić "fell" zamiast "has / have fallen" jako potencjalne tłumaczenie lantië/lantier. W SD, s. 310, gdzie Christopher Tolkien omawia późniejsza wersję tego tekstu, podaje on, że jego ojciec zmienił lantier na lantaner - najwyraźniej zastępując perfekt użyty jako czas przeszły na normalny czas przeszły.
Jeśli lantier, lp lantië może być rozważane jako forma czasu perfekt, potwierdzałoby to przypuszczenie, że samogłoska rdzenia nie może być wydłużona przed zbitką spółgłosek (nie **lántië). W tym czasie Tolkien na pewno wprowadził już zasadę wydłużania samogłosek w perfekcie; Pieśń Fíriel zawiera cárier "zrobili". Ta forma czasownika car- "robić, tworzyć" byłaby kolejnym przykładem użycia czasu perfekt jak ...
laczek777