Kurs Quenya 02.doc

LEKCJA DRUGA

Rzeczowniki. Liczba mnoga. Rodzajnik.

Słowa oznaczające rzeczy, w przeciwieństwie na przykład do czynności, nazywamy rzeczownikami. Te "rzeczy" mogą być nieożywione (jak "kamień"), ożywione (jak "osoba", "kobieta", "chłopiec"), naturalne ("drzewo"), sztuczne ("most", "dom"), konkretne (ponownie "kamień") lub zupełnie abstrakcyjne (jak "nienawiść"). Imiona osób, jak na przykład "Piotr" lub "Maria" również uznajemy za rzeczowniki. Czasami rzeczownik może określać nie jeden konkretny obiekt czy osobę, lecz samą substancję (jak "złoto" lub "woda"). Mamy tu więc wiele do uwzględnienia.

W większości języków rzeczowniki są odmienne, czyli występują w różnych formach zmieniając znaczenie lub dopasowując się do kontekstu gramatycznego. Przykładowo jeśli chcemy połączyć dwa rzeczowniki takie jak "Maria" i "dom" żeby wyrazić, że to Maria posiada dom, zmieniamy końcówkę wyrazu Maria, otrzymując zwrot dom Marii. Lub mając słowo drzewo chcemy zaznaczyć, że chodzi nam o więcej niż jedno drzewo, zmieniamy więc jego postać by otrzymać formę drzewa. W języku polskim rzeczownik ma zazwyczaj około 14 różnych form - siedem przypadków dla dwóch liczb: pojedynczej i mnogiej.

Rzeczownik quenejski może [w przeciwieństwie do 14 polskich czy zaledwie czterech form angielskich] występować w setkach różnych form. Może zyskiwać końcówki dwóch różnych liczb mnogich, końcówki oznaczające parę rzeczy, a także [podobnie jak w polskim] końcówki przypadków. (W angielskim funkcję tą pełnią najczęściej przyimki, np. "with", "for, "of" "to", występujące przed rzeczownikiem.) Quenejski rzeczownik może również przybierać końcówki mówiące, kto go posiada, np. -rya- "jej" w máryat "jej ręce" w Namárië (przy okazji, końcowe -t jest właśnie jedną z końcówek oznaczających parę czegoś, w tym przypadku naturalną parę rąk.)

Po przeczytaniu powyższego, uczący się nie powinien poddawać się wrażeniu, że quenya jest straszliwie trudnym językiem ("wyobraź sobie, setki różnych form do nauczenia!"), lub sądzić, że quenya jest jakiś super-językiem ("jejku, sto różnych form, a my biedacy musimy radzić sobie z marnymi czternastoma!") Angielski [czy polski] i quenya mają różne sposoby organizacji, to wszystko. Angielski preferuje serie krótkich wyrazów, quenya łączy informacje w duże grupy. [Język polski znajduje się tu mniej więcej po środku - łączy wyrazy bardziej niż angielski, lecz nie w takim stopniu jak quenya.] Setki form wynikają z o wiele mniejszej liczby końcówek, które można łączyć, nie ma więc powodu do paniki. To trochę tak, jak liczenie - nie trzeba uczyć się dwustu pięćdziesięciu cyfr, by liczyć do 250, tylko dziesięciu od 0 do 9.

Omówienie większości końcówek rzeczownikowych zostawimy sobie na znacznie późniejsze lekcje. Zaczniemy od czegoś, co powinno być znajome, występuje bowiem nawet na mizernej liście form angielskich: od nadawania rzeczownikowi liczby mnogiej, przechodzenia od jednego do wielu.

W quenyi występują dwie różne liczby mnogie. Jedną tworzy się przez dodanie końcówki -li do rzeczownika. Tolkien nazywał ją "liczbą mnoga cząstkową" ("partitive plural") (WJ, s. 399) lub "liczbą mnogą ogólną" ("general pl[ural]") (patrz Etymologies, hasło TELES). Niestety nieznana jest dokładna funkcja tej liczby mnogiej, czyli to, jak różni się ona od zwykłej, opisywanej poniżej. W naszych skromnych materiałach mamy kilka jej przykładów, lecz nie są one zbyt pomocne. Przez długi czas uważano, że ta liczba mnoga implikuje "mnogość" czegoś; zatem Eldali (pochodzące od Elda "Elf") znaczyłoby coś w rodzaju "wielu Elfów". Może być w tym część prawdy, lecz w innych przykładach nic nie wskazuje na znaczenie "wiele". Sugerowano również, że Eldali może oznaczać "kilku Elfów", tj. kilku z większej grupy, kilku jako część tej grupy. Sam termin "liczba mnoga cząstkowa" zdaje się na to wskazywać. Ja jednak przez większą część tego kursu będę omijać liczbę mnogą cząstkową. Jej funkcja nie jest na tyle dobrze zrozumiana, by tworzyć ćwiczenia, które byłyby tylko wmawianiem uczącym się podejrzanych interpretacji. (Pewne przemyślenia dotyczące liczby mnogiej z -li pojawią się w dodatkach).

Teraz zajmiemy się natomiast "normalną" liczbą mnogą. Każdy czytelnik książek Tolkiena natknął się na wiele przykładów tych form, szczególnie w Silmarillionie. Rzeczowniki kończące się na samogłoski -a, -o, -i, oraz -u, jak również te kończące się grupą -ië tworzą liczbę mnogą przez dodanie końcówki -r. Por. nazwy ludów występujące w Silmarillionie:

Elda "Elf", liczba mnoga Eldar

Vala "bóg (a właściwie anioł)", lm Valar

Ainu "duch z pierwszego aktu stwórczego Boga", lm Ainur

Noldo "Noldo, członek Drugiego Rodu Eldarów", lm Noldor

Valië "kobieta-Vala", lm Valier

Kolejnym przykładem -ië jest tier czyli "ścieżki" w Namárië, por. liczba pojedyncza tië "ścieżka". (Zgodnie ze stosowanymi tu konwencjami ortograficznymi dierezę w tië opuszcza się w liczbie mnogiej tier, ponieważ kropki te sygnalizują jedynie, że końcowe -ë nie jest nieme. Natomiast w tier e nie jest już końcowe gdyż dodano końcówkę - zatem pozbywamy się kropek.) Niewiele jest przypadków liczby mnogiej rzeczowników kończących się na -i, gdyż same te rzeczowniki są rzadkie, ale w MR, s. 229 znajdujemy quendir jako lm quendi "kobieta-Elf" (a także quendur jako lm quendu "mężczyzna-Elf",  grupa rzeczowników z końcówką -u również nie jest liczna.)

Pojedynczego wyrazu quendi "kobieta-Elf" nie należy mylić z liczbą mnogą Quendi, którą wielu czytelników prozy Tolkiena pamięta z Silmarillionu, na przykład z opisu przebudzenia Elfów w rozdziale 3: "Siebie nazywali Quendi, to znaczy "mówiący głosami", bo nie spotkali jeszcze żad­nego innego żywego stworzenia umiejącego mówić i śpiewać." Quendi jest liczbą mnogą wyrazu Quendë "Elf"; rzeczowniki kończące się na -ë tworzą liczbę mnogą przez -i, jak widzimy -i zastępuje końcowe -ë, a nie jest do niego dodane. W WJ, s. 361 Tolkien wyraźnie wspomina o "rzeczownikach z końcówką -e, z których większość tworzyła liczbę mnogą przez -i"

Jak wskazuje to zdanie, istnieją wyjątki. Pewne rzeczowniki z -ë używają innej końcówki liczby mnogiej, -r. Jeden taki wyjątek już poznaliśmy: kiedy -ë jest częścią -ië, spotykamy formy mnogie -ier, jak w tier "ścieżki". Dzięki temu unikamy niezgrabnej formy **tii. Pozostałych wyjątków nie da się wyjaśnić tak łatwo. W Dodatku E do WP znajdujemy tyeller "rzędy", niewątpliwie lm tyellë. Dlaczego tyeller zamiast **tyelli? LR, s. 47 podobnie wskazuje, że lm mallë "droga" brzmi maller, dlaczego nie **malli? Być może rzeczowniki z -lë tworzą lm -ler, ponieważ "regularne" **-li mogłoby mylić się z omawianą wcześniej końcówką liczby mnogiej cząstkowej -li. Niestety brak nam dalszych przykładów, które mogłyby potwierdzić lub zaprzeczyć tej teorii (dlatego też nie próbowałem układać żadnych ćwiczeń opartych na tej zasadzie, choć używam jej we własnych quenejskich utworach). Forma tyeller myliła wczesnych badaczy. Mając tak niewiele przykładów niektórzy niesłusznie zakładali, że rzeczowniki z końcówką -ë tworzą regularną liczbę mnogą przez -er. Tę pomyłkę odzwierciedla nazwa wczesnego magazynu Parma Eldalamberon czyli "Księga języków elfickich" (wciąż sporadycznie publikowanego).  Zawiera ona **lamber jako proponowaną liczbę mnogą dla lambë "język". Teraz wiemy, że poprawna forma brzmi lambi. Chociaż błąd wcześnie rozpoznano, wydawca nigdy nie zmienił nazwy magazynu na poprawną Parma Eldalambion (dlatego co jaki czas otrzymuję listy od uczących się quenyi z zapytaniem, dlaczego moja strona nazywa się Ardalambion a nie Ardalamberon...) W niektórych przypadkach sam Tolkien prawdopodobnie nie był zdecydowany, której końcówki użyć. W PM, s. 332, lm Ingwë "Elf z pierwszego szczepu [również imię króla tego szczepu]" podana jest jako Ingwi, zgodnie z naszymi oczekiwaniami, natomiast kilka stron dalej w PM, s. 340 znajdziemy formę Ingwer (powiedziane jest tam, że pierwszy szczep, Vanyar, nazywali siebie Ingwer, być może więc odzwierciedla to specjalne odmianę z vanyarinu?) Można zauważyć, że w najwcześniejszej "qenyi" więcej rzeczowników z końcówką -ë tworzyło najwyraźniej lm przez -er. Na przykład we wczesnym wierszu Narqelion znajdziemy lasser jako lm lassë "liść", ale w Namárië w WP Tolkien użył formy lassi.

O ile nam wiadomo, wszystkie wyrazy z poniższych ćwiczeń zachowują się zgodnie z zasadami: te kończące się na -ë, z wyjątkiem końcówek -ië, tworzą lm przez -i.

Teraz pozostała do rozważenie tylko jedna grupa rzeczowników, mianowicie te kończące się na spółgłoskę. Zdają się one, podobnie jak te kończące się na -ë tworzyć lm przez -i. Parę przykładów: Eleni "gwiazdy" jako lm elen "gwiazda pojawia się w Namárië (a także w WJ, s. 362, gdzie podano zarówno form pojedynczą jak i mnogą). W Silmarillionie znajdziemy słowo Atani jako "Ludzi", utworzone od Atan. Według WJ, s. 388 wyraz Casar "Krasnolud" ma lm Casari "Krasnoludowie".

Tolkien wyobrażał sobie, że z tych dwóch końcówek - r jak w Eldar "Elfowie", i jak w Atani "Ludzie" - ta druga była bardziej pierwotna. Końcówka lm -i pochodzi bezpośrednio z pierwotnego elfickiego -î, a słowo Quendi odpowiada pierwotnemu Kwendî. Końcówka -r pojawiła się później: "Gdyż dla określenia wielości wprowadzono we wszystkich słowach określonego kształtu nowość - r - a mówi się, że rozpoczęło się to wśród Noldor" (PM, s. 402). Jednak w świecie zewnętrznym obie te końcówki miały swoje miejsce w pomysłach Tolkiena od początku. Już w najwcześniejszych pracach nad "qenyą", pisanych podczas pierwszej wojny światowej, znajdujemy jednocześnie formy takie jak Qendi (jak było to wtedy pisane) i jak Eldar. Te dwie końcówki najwyraźniej przetrwały wszystkie etapy rozwoju quenyi, od roku 1915 do 1973.

UWAGA NT. RÓŻNYCH SŁÓW OKREŚLAJĄCYCH "ELFA": Jak uważny czytelnik powyższego z pewnością zauważył, istnieje więcej niż jedno quenejskie słowo określające "Elfa". Najszersze znaczenie ma wyraz Quendë lm Quendi. Ta forma powiązana jest z wyrazem "mówić" (quet-), a Tolkien rozważał możliwość, że poprzez pierwotny rdzeń KWE- łączy się z procesem mowy (patrz WJ, s. 391-392). Gdy Elfowie obudzili się na jeziorem Cuiviénen, nazwali się Quendi (a w pierwotnym elfickim właściwie Kwendî), gdyż przez długi czas nie znali innych mówiących istot. W końcu Vala Oromë znalazł ich pod rozgwieżdżonym niebem i nadał im nową nazwę w języku, który rozwinęli: Eldâi, często tłumaczone jako "Gwiezdny Lud". W quenyi to pierwotne słowo pojawiło się później jako Eldar (liczba pojedyncza Elda). Podczas gdy termin Eldar (Eldâi) z początku oznaczał całą elfią rasę, później używano go jedynie wobec tych Elfów, którzy przyjęli zaproszenie Valar by zamieszkać z Błogosławionym Królestwie Amanu i wyruszyli na Wielką Wędrówkę by się tam dostać. (Słowa Eldar używa się również do określenia tych, którzy ostatecznie nie dotarli do Amanu, na przykład Sindar, czyli Szarych Elfów, którzy pozostali w Beleriandzie). Ci, którzy nie przyjęli zaproszenia otrzymali miano Avari, "Oporni", tak więc wszyscy Elfowie (Quendi) mogą być podzielenie na Eldar i Avari. Jedynie ci pierwsi odegrali znaczną rolę w utworach Tolkiena. W późniejszej quenyi sytuacja wyglądała następująco: Quendë, lm Quendi pozostało jedynym uniwersalnym określeniem Elfów ze wszystkich odłamów, lecz był to termin techniczny, używany głównie przez mędrców, a nie w mowie potocznej. Warianty słowa Quendë precyzujące płeć, czyli męskie quendu i żeńskie quendi byłyby prawdopodobnie używane jedynie do konkretnego odróżnienia elfickiej kobiety / mężczyzny od kobiety / mężczyzny innej rasy rozumnej. Nie są to normalne quenejskie określenia mężczyzny i kobiety (brzmią one nér i nís, co prawdopodobnie dotyczyć może mężczyzny i kobiety z jakiejkolwiek rasy, nie tylko Elfów). Zwyczajnym codziennym słowem na Elfa było Elda i nie stanowił problemu fakt, że technicznie nie odnosiło się ono do tajemniczych szczepów Avari żyjących gdzieś tam w Śródziemiu, tym bardziej że niewielu z nich spotykano. Jeśli chodzi o złożenie Eldalië (połączenie Elda z lië "lud"), Tolkien napisał, że pewnemu Elfowi z Amanu, który go używał, "chodziło o całą rasę elfią, choć prawdopodobnie nie myślał tu o Avari"...