STUDIA PODYPLOMOWE
OLIGOFRENOPEDAGOGIKA
Tytuł :
POSTAWY SPOŁECZNE WOBEC OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ
Praca napisana pod kierunkiem :
SPIS TREŚCI
WSTĘP 3
ROZDZIAŁ I NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ INTELEKTUALNA W ŚWIETLE LITERATURY 5
1.1. Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej 5
1.2. Kryteria niepełnosprawności intelektualnej 11
1.3. Klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej 14
1.4. Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej 20
ROZDZIAŁ II CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ 28
2.1. Charakterystyka osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną 28
2.2. Charakterystyka osób z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną 32
2.3. Charakterystyka osób z znaczną niepełnosprawnością intelektualną 34
2.4. Charakterystyka osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną 35
ROZDZIAŁ III POSTAWA – ANALIZA POJĘCIA 38
3.1. Pojęcie postaw 38
3.2. Komponenty i rodzaje postaw 40
3.3. Uwarunkowania postaw 44
ROZDZIAŁ IV STOSUNEK SPOŁECZEŃSTWA DO OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE 48
4.1. Spostrzeganie społeczne osób z niepełnosprawnością intelektualną 48
4.2. Koncepcje wyjaśniające przyczyny ustosunkowania się wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną 53
4.3. Postawy społeczne wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną na przestrzeni wieków 62
4.4. Postawy społeczne wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną we współczesnym świecie 68
PODSUMOWANIE 75
BIBLIOGRAFIA 78
SPIS TABEL I RYCIN 81
„kto jako dziecko będzie miał
szansę poznać uszkodzonych
z ograniczeniami możliwościami
jako partnerów w zabawie,
ten jako dorosły nie będzie
miał pokusy, czy się od nich
izolować, czy pogardzać nimi…”
J. Bogucka.
WSTĘP
Dominującą część społeczeństwa stanowią ludzie pełnosprawni, ale obok nich żyją osoby niepełnosprawne. Jeszcze do niedawna ich obecność na ulicach miast, w naszych szkołach,, przedszkolach słabo się zaznaczała. Dziś „duch integracji” pozwala im na prowadzenie „normalnego życia”. Z każdym rokiem powiększa się liczba osób niepełnosprawnych w Polsce i poza jej granicami, a wiedza na ich temat jest nadal niepełna, przejawia się najczęściej w formie utartych stereotypów i określeń o znaczeniu pejoratywnym. Niepełnosprawność intelektualna, dotychczas najczęściej nazywana upośledzeniem umysłowym, jest niepełnosprawnością obarczaną największą liczbą mitów i stereotypów nie mających nic wspólnego z rzeczywistymi cechami indywidualnych osób. Te stereotypy wywierają destrukcyjny wpływ na postawy społeczne oraz na sposób traktowania osób nim dotkniętych, a także na szanse rozwojowe i wyrównujące jakie się im stwarza. Tymczasem to właśnie sprzyjające postawy społeczne, tzn. wiedza, pozytywne nastawienie emocjonalne i konkretne działania są czynnikami niezbędnymi do tworzenia ludziom niepełnosprawnym warunków samodzielnego, należnego i aktywnego życia. Niski poziom wiedzy o ludziach z niepełnosprawnością intelektualną dotyczy między innymi poglądów na ich jakoby nieodwracalne ograniczenia we wszystkich sferach rozwoju i funkcjonowania , i na ich rzekomy brak możliwości uczenia się. Brak wiedzy obejmuje również nieznajomość degradujących konsekwencji, jakie niosą za sobą izolacja społeczna, brak stymulującego środowiska, brak odpowiedniej edukacji, pracy, aktywnego trybu życia, a także często zniewolenie nadmierną opieką w domu, czy w placówce. Rozumienie istoty niepełnosprawności intelektualnej oraz świadomości możliwości rozwojowych osób nim dotkniętych pogłębia się wraz z przyrostem wiedzy płynącej z obserwacji tych niepełnosprawnych, których potrzeby zdrowotne, fizyczne, psychiczne i społeczne od najmłodszego okresu życia były zaspokojone i którym umożliwiono aktywne życie w normalnym środowisku. Coraz wyraźniej widoczna jest różnica pomiędzy odchodzącym w przeszłość podejściu metodyczno – opiekuńczym, określającym jednostkę chorobową lub dysfunkcją, a podejściem społecznym wskazującym na wzajemne uwarunkowania niepełnosprawności i funkcjonowania człowieka oraz środowiska. Głównym celem wszelkich działań w społecznym podejściu do niepełnosprawności intelektualnej jest samodzielne, niezależne i aktywne życie w otwartym środowisku z zapewnieniem niezbędnej pomocy i wsparcia.
Rozdział I
NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ INTELEKTALNA W ŚWIETLE LITERATURY
1.1. Pojęcie niepełnosprawności intelektualnej
Jedną z pierwszych prób określenia upośledzenia umysłowego była definicja Kraepelina (1915). Termin „oligofrenia” określił „grupę złożoną pod względem etiologii, obrazu klinicznego i zmian morfologicznych anomalii rozwojowych, która posiada wspólną podstawę patogeniczną, a mianowicie takie opóźnienie rozwoju psychicznego”.[40] Sformułowanie „ niepełnosprawność intelektualna” jest stosunkowo nowe, terminologia z nim związana nie jest w pełni uporządkowana a jej zakres podlega pewnej zmienności zależnie od aspektu w jakim jest rozpatrywane (kryteria medyczne, społeczne, pedagogiczne). Sama nazwa powstała na skutek trendów w pedagogice specjalnej i psychologii, mających na cele odejście od terminów stygmatyzujących osoby niepełnosprawne, takich jak używanie dawnej formalnej diagnostyce psychiatrycznej określenia debilizm, imbecylizm i idiotyzm. Zostały one, w 1959 roku Wielkiej Brytanii zastąpione pojęciem subnomoralności intelektualnej w stopniu niższym niż normalny i znacznie niższym. Inne określenia, takie jak:
oligofrenia (mało – myślenie od greckiego: oligos – mało, phren – rozum),
upośledzenie umysłowe,
niedorozwój umysłowy,
osłabienie rozwoju umysłowego,
upośledzenie rozwoju psychicznego,
zahamowanie rozwoju psychicznego,
obniżona sprawność psychiczna,
są obecnie także uważane za wartościujące i zaleca się zastępowanie ich terminem „niepełnosprawność intelektualna”. Należy podkreślić, że w obowiązujących klasyfikacjach ICO – 10 oraz DSM – IV wciąż używane jest nazewnictwo „upośledzenie umysłowe” i w tej formie stosuje się je w medycynie oraz rehabilitacji. Wiąże się to z dużym rozpowszechnieniem tych wyrażeń w międzynarodowej nomenklaturze, co pozwala na zrozumienie ich przez różne środowiska w wielu krajach. Warto zwrócić uwagę także na terminy, które opisywały deficyty intelektu jako będące tożsame z właściwościami psychicznymi. Takie ujmowanie zjawiska jak „obniżona sprawność psychiczna” sprawiły, że po dziś dzień spotkać można osoby dla których niepełnosprawność intelektualna jest tym samym, co choroba psychiczna”.[41] Autorem jednej z wcześniejszych, a zarazem stosunkowo szerokiej, opisowej definicji niepełnosprawności był E. Doll, który w 1941 roku scharakteryzował niepełnosprawność intelektualną jako: „stan niedojrzałości społecznej powstały w okresie rozwoju będący skutkiem zahamowania rozwoju inteligencji pochodzenia konstytucjonalnego. Stan ten jest nieodwracalny”.[42] Doll wyróżnia przy tym sześć aspektów niepełnosprawności:
- niedojrzałość społeczną,
- niską sprawność umysłową,
- opóźnienie rozwojowe,
- zahamowanie rozwoju trwałe, nieprzemijające w procesie dojrzewania,
- konstytucjonalność,
- nieodwracalność. Amerykańskie Towarzystwo do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym (American Association of Mental Deficiency) wprowadza w 1959 roku do międzynarodowej terminologii określenie „mental retardation” i podejmuje próbę globalnego zdefiniowania niepełnosprawności intelektualnej: „Jest to niższy niż przeciętny, ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego powstały w okresie rozwojowym. Towarzyszą mu zaburzenia w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego”.[43] Warto w tym miejscu zauważyć, że jest to klasyczny przykład definicji nastawionej na opis zjawiska, koncentrujący się na procesach psychicznych i behawioralnych. Dla R. Hebera, który zawarł tę definicję w swoim „Podręczniku terminologii i klasyfikacji niedorozwoju umysłowego”, granicę rozwoju wytycza szesnasty rok życia, a za górną granicę niepełnosprawności intelektualnej przyjmuje on iloraz inteligencji niższy o jedno odchylenie standardowe od normy. W 1973 roku J. Gorossman poniekąd zrewidował założenia Hebera. W nowym wydaniu „Podręcznika terminologii i klasyfikacji niedorozwoju umysłowego” podnosi granicę wieku rozwojowego do 18 lat, a niepełnosprawność intelektualną umieszcza na poziomie dwóch odchyleń standartowych od normy. Określa niepełnosprawność intelektualną jako stan aktualny, nie uwzględniając jej etiologii. Pedagogika specjalna powołuje się na definicję niepełnosprawności intelektualnej zawartym w wydanym przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (1994) w Podręczniku Diagnostyki i Statystyki (DSM IV w przekładzie J. Kostrzewskiego). Definicję proponowana przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne podaje Z. Sękowska: „ upośledzenie umysłowe to istotnie niższy niż przeciętny ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą istotne ograniczenia w funkcjonowaniu przystosowywanym, przynajmniej w zakresie dwu spośród wielu takich sprawności jak:
- komunikowanie się słowne,
- porozumiewanie się,
- samoobsługa( troska o siebie),
- radzenie sobie w obowiązkach domowych,
- sprawności intelektualne,
- korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego,
- kierowanie sobą,
- zdolności szkolne,
- praca,
- sposoby spędzania wolnego czasu,
- troska o zdrowie”.[44] Jest ona bliska definicji Światowej Organizacji Zdrowia, zawiera bowiem takie same trzy kryteria rozpoznawania niepełnosprawności intelektualnej, mianowicie:
1) niższy niż przeciętny, ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego,
2) ograniczenie w funkcjonowaniu przystosowawczym,
3) 3)wiek – 18 lat, do ukończenia którego wyżej podane kryteria mogą być uznane za upośledzenie umysłowe. Różnica między definicją Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego i Światowej Organizacji Zdrowia dotyczy drugiego kryterium. Podręcznik Diagnostyki i Statystyki opisuje go szczegółowo – wymienia on, bowiem kilkanaście sprawności funkcjonowania przystosowawczego. Zaburzenia przynajmniej w dwu z tych sprawności, w połączeniu z obniżeniem intelektualnym świadczą o upośledzeniu umysłowym. Definicje wyżej przytoczone różnią się od siebie, aczkolwiek widoczne są także wyraźnie elementy wspólne – wszystkie interpretują upośledzenie, jako obniżenie ogólnej sprawności intelektualnej wraz z towarzyszącymi im zaburzeniami w zachowaniu przystosowawczym. Definicja Światowej Organizacji Zdrowia zawiera obecnie stosowane kryteria diagnozowania niepełnosprawności intelektualnej, pomija przyczyny jego powstawania, które są istotne z punktu widzenia mojej pracy. Niewątpliwie jedną z najpełniejszych, a zarazem przydatnych w pedagogice specjalnej definicji stworzyła Maria Grzegorzewska. Opisuje ona nie tylko właściwości rozwoju osoby niepełnosprawnej, ustanawia upośledzenie umysłowe kategorią nadrzędną dla oligofrenii i otępienia, które rozumie jako „uwstecznienie psychiki”. Proponuje także po raz pierwszy dynamiczne ujęcie niepełnosprawności intelektualnej jako cechy, która choć determinuje w określony sposób możliwości umysłowe jednostki, to nie umożliwia jej rozwoju w żadnej sferze życia. Tak więc Grzegorzewska dostrzega u osób niepełnosprawnych intelektualnie potencjał rozwojowy, który może zostać wyzwolony na drodze rewalidacji i pozwolić im osiągnąć maksimum umiejętności. Definiowanie niepełnosprawności intelektualnej w sposób zaprezentowany powyżej, pozwala z mniejszą lub większą precyzją uchwycić stan funkcjonowania osoby niepełnosprawnej w sferze intelektualnej lub społecznej, nie uwzględnia jednak patogenezy i etiologii zjawiska. Ciekawą definicję niepełnosprawności, sięgającą do genezy zjawiska proponuje M. Kościeliska, która nie negocjując wpływu czynników biologicznych na postawanie niepełnosprawności intelektualnej, podkreśla dwubiegunowość tego oddziaływania. Z jednej strony, zdaniem autorki, czynniki biologiczne determinują przebieg procesów psychicznych, z drugiej natomiast funkcjonowanie psychiczne wpływa na funkcje biologiczne. Przywołuje ona przykład dzieci, które doznawszy uszkodzeń we wczesnym okresie życia, żyją różnym życiem i osiągają rozmaite stopnie rozwoju. Kościelska rozumie niepełnosprawność intelektualną, jako „niepowodzenie rozwojowe do którego dochodzi się w rezultacie nieprawidłowego przebiegu procesu rozwojowego o specyficznym charakterze. Proces rozwojowy może być zaburzony w różnym okresie i pod wpływem różnych czynników”.[45] Najnowsza definicja niepełnosprawności intelektualnej utworzona przez AAMR podaje, iż „niedorozwój umysłowy jest niepełnosprawnością charakteryzującą się znacznymi ograniczeniami, jak i zachowaniu przystosowawczym wyróżniającym się w pojęciowych, społecznych i praktycznych umiejętnościach przystosowawczych.”[46] Ta niepełnosprawność ujawnia się przed 18 rokiem życia. Pedagogika specjalna jest dziedziną wiedzy, w której obserwuje się ciągłe zachodzące zmiany w zakresie prowadzonych przez nią działań praktycznych to jest opracowanie i wprowadzanie nowych metod, form i środków pracy oraz działań teoretycznych – tworzących definicje, terminy, klasyfikacje, kategoryzacje. Biorąc pod uwagę te drugie (działania teoretyczne) możemy mówić o definicjach starszych, podlegających procesom modyfikacji oraz nowych, stanowiących efekt tych działań.
1.2. Kryteria niepełnosprawności intelektualnej
Znany angielski badacz A. F. Tredgolog określił niepełnosprawność intelektualną jako stan, w którym umysł nie osiągnął normalnego rozwoju i wymienia trzy kryteria:
1. ocenę wyników nauki szkolnej,
2. inteligencję,
3. przystosowanie biologiczne i społeczne.
Zdaniem Dolla rozpoznanie niepełnosprawność intelektualna opiera się na sześciu następujących kryteriach:
1. niedojrzałość społeczna,
2. niska sprawność umysłowa,
3. opóźnienie rozwoju,
4. zahamowanie nie przemijające w miarę dojrzewania,
5. pochodzenie konstytucjonalne,
6. nieodwracalność upośledzenia.
Po przedstawieniu kryteriów wyróżnianych przez E. Dolla (1941) i A. F. Tredgolga (1952) omówię kryteria, według których obecnie rozpoznaje się niepełnosprawność intelektualną. Są to następujące kryteria: psychologiczne, ewolucyjne, społeczne, pedagogiczne oraz medyczne.
W kryterium psychologicznym uwzględnia się całą osobowość człowieka. Bada się przede wszystkim główne procesy regulacji, do których zalicza się procesy orientacyjno-poznawcze, intelektualne, emocjonalne, motywacyjne, mechanizmy kontroli oraz procesy wychowawcze. Zwraca się też uwagę na ważne społeczne cechy osobowości. Przy zastosowaniu standaryzowanych i znormalizowanych technik pomiaru można stwierdzić, czy u danej osoby są istotne odchylenia od normy w zakresie procesów regulacji oraz jakie ujawnia ona cechy osobowości. Badania te pozwalają na odróżnienie ogólnego poziomu intelektualnego od parcjalnych deficytów(pomiar stopnia rozwoju intelektualnego - iloraz inteligencji).
Kryterium ewolucyjne polega na tym, że porównuje się poziom rozwoju czynności orientacyjno – poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wychowawczych, wychowawczych tym poziom rozwoju mowy, rozwoju motorycznego itp. badanego dziecka z poziomem prawidłowo rozwijającego się dziecka. Realizację tego kryterium umożliwiają te techniki, które pozwolą na obliczenie wieku rozwoju poszczególnych procesów. Tak więc, niektóre techniki pozwalają na określenie wieku rozwoju percepcji wzrokowej, słuchowej, pamięci świeżej, trwałej, mechanicznej, logicznej, pamięci słów, zdań, cyfr, melodii, rytmu, mowy czynnej, rozumienia mowy, myślenia, rozwiązywania problemów itp. Porównując musimy mieć na uwadze to, „że u dzieci umysłowo upośledzonych stwierdza się różnice w profilach percepcji, pamięci, motoryki i innych mimo takiego samego globalnego wieku inteligencji”.[47]
Kryterium społeczne bierze pod uwagę zaradność ogólną jednostki, jej wzrastającą w miarę upływu lat niezależność od innych, samodzielność, odpowiedzialność, uspołecznienie, czyli uwzględnia ono zdolność radzenia sobie w różnych sytuacjach życiowych i społecznych stosownie do wieku życia i środowiska społecznego, z którego ona pochodzi, jej odpowiedzialność społeczną i inne.
...
harpia88