wykłady: ks. dr S.Jędrzejewski SDB
S.Gądecki. Wstęp do ksiąg prorockich Starego Testamentu. Gniezno 1993 G.Witaszek. Moc słowa prorockiego. Lublin 1995 S.Stachowiak. Prorocy - słudzy słowa. Katowice 1980 J.S.Synowiec. Prorocy Izraela, ich pisma i nauka. Kraków 1994 Red. S.Stachowiak. Wstęp do Starego Testamentu. Poznań 1990 T.Brzegowy. Prorocy Izraela, cz.l. Tarnów 1994, cz. II Tarnów 1995
W ramach zagadnień wstępnych należy przeczytać obowiązkowo i zdać w czasie egzaminu:
L.Stachowiak. Prorocy jako zjawisko religijne starożytnego Wschodu. RTK 25:1978 nr 1 23-36 ‘
T.Brzegowy. Prorocy Izraela, cz. I Tarnów 1994, 11-49
.G.von Rad. Teologia Starego Testamentu. Warszawa 1986 cz.ll Profetyzm izraelski: D. Powołanie i objawienie (s.402-417)
WPROWADZENIE
Zadanie biblijnych proroków, specjalnie wybranych i powołanych przez Boga, zostało określone przez Jahwe w słowach skierowanych do Jeremiasza: „Olu <J:iś ustanowiłem cii; nad narodami i nad królestwami, abyś wyrywał i burzył, wytraca! i rozwalał, budował i sadził” - Jr 1,10. W tych słowach znajduje się określenie podwójnej roli proroków: negatywnej i pozytywnej. Prorok ma wykorzenić zlo w narodzie; zburzyć wszystkie fałszywe budowle w sercu Izraelity; wyrwać naród z idolatrycznego życia i skłonić go do prawdziwej wiary, prawdziwego kultu, do odnowy życia, aby mógł zrodzić się nowy człowiek.
Główną winę w szerzeniu się zła przypisywali prorocy przywódcom ludu: do nich też szczególnie odnosiły się groźby. Izajasz zwraca się do nich słowami: „Biada wam, którzy nazywacie zlo dobrem, a dobre złem, ciemność światłem, a światłość ciemnością „ - Iz 5,20.
Prorocy przepowiadają sąd także nad obcymi narodami, gdyż nie uznają one prawa Boga zapisanego w sumieniu i obowiązującego wszystkie narody.
. Jeżeli prorocy zabierają glos w sprawach politycznych, to chodzi im przede wszystkim o sprawy religijne: o zabezpieczenie wiary i moralności. Podstawowym zadaniem proroków staje się obrona monoteizmu i Przymierza.
Pierwszym warunkiem w pozytywnym działaniu proroków było usunięcie grzechu. Nie wystarczyło wykazać i ganić zła, które nagromadziło się w narodzie. Wszelkie wykroczenia przeciw przymierzu Boga z ludem izraelskim było grzechem, obrazą Boga, grzech zaś odpuścić mógł tylko Bóg. Dlatego prorocy wpajają ludowi obowiązek nawrócenia się z grzechu: ,. Umyjcie się i oczyśćcie się. Usuńcie grzeszne wasze uczynki z moich oczu „Iz 1,16. Po usunięciu grzechu człowiek otrzymuje nowe serce i nowego ducha - Ez 18,31. Ten nowy duch objawia się w wierze, nadziei i miłości. Prorocy wielbią Boga i jego doskonałość, sprawiedliwość, miłosierdzie i świętość.
Praca proroków była trudna, wymagająca samozaparcia i cierpliwości. Ich wiarę w skuteczność swego posłannictwa ilustruje zapewnienie Boga: „Jak deszcz i śnieg sjKidają z nieba i prędzej nie wrócą, aż zwilżą ziemię i zapłodnią ją i doprowadzą do kiełkowania, aby wydało ziarno siejącemu a cli łeb na pokarm, lak jest i z moim słowem, które wychodzi z usl moich i nie wróci ono bezskutecznie, aż nie dokona czego chciałem i nie spełni tego, na co je . wysłałem’-Iz55, lOn.
Wspierani mocą Boga, prorocy nieustannie dają przykład prośby o tę pomoc. Piękne przykłady modlitw proroków znajdujemy u Iz 63,15n; Jr 14; Jr 15,10, 32,16; 29, 7. 13. Nieodłącznym elementem pracy proroków jest ofiara, często połączona z gotowością na śmierć.
PROROCY VIII WIEKU
Wprowadzenie historyczne przeczytać z J.Bright. Historia Izraela. Warszawa 1992,260-307
Amos / OlOiJ tj. Jahwe niesie/, urodzony w Tekoa, wezwany przez Boga do przepowiadania w królestwie północnym. Jest nazwany noqed /ł,l/ i boqer /7,14/, terminem podobnym do poprzedniego. Amos jest jednym ze stojących za owcami /7,15/; jest nacinającym sykomory, które, służą, po nacięciu jako pokarm i pasza. Trudność rodzi wypowiedź proroka z 7,14 „nie byłem prorokiem, ani synem prorockim, ja byłem pasterzem”. Współcześnie przyjmuje się wersję interpretacyjną.: „nie byłem prorokiem, jak wy...”, w czym widać polemikę z traktowaniem profesjonalnym a nie charyzmatycznym posługi prorockiej. Jego przepowiadanie nie trwało długo, najwyżej kilka miesięcy. Wola Amazjasza zmusza go do oddalenia się z Samarii.
Trzy są ważne kwestie do poznania natury księgi: struktura która ukazana została w ostatniej redakcji, formacja i sens ważniejszych dodatków-uzupełnień /rclektura/.
Między wprowadzeniem /I, 1-2/ a konkluzją, /9, 11-15/ wyróżnia się trzy sekcje:
a. Mowy-wyrocznie przeciw obcym narodom /1,3-2,16/. Wszystkie one zostajązbudowane na czterech zasadniczych faktorach:
- formuła wprowadzająca „tak mówi Pan...”
- decyzja boża
- specyfikacja /wyliczenie/ grzechu
- upadek z woli Boga, co podkreśla 1 os.. „Ja skruszę /ziarnie/...”
b. Trzy mowy zwrócone do Izraela 12,1-6,14/
Ustalenie jedności poprzez potrójne powtórzenie formuły „Słuchajcie tych słów” /3,1; 4,1; 5,1/. Treść zostaje określona poprzez trzy słowa: poznać, powrócić, szukać, które rozwijają, się w trzy „biada” /5, 7; 5, 18; 6, 1 / które są konsekwencją odrzucenia słowa prorockiego.
Poznać / V~l\ - jada /3,2/ wyraża intymny i familarny związek stałości z Bogiem od momentu wyjścia, będący darem również dla innych narodów / 9, II, źródłem zobowiązań a nic tylko przywilejów, zmierzających do nawrócenia.
Powracać / DTO - szub /4,6. 8.9. 10. 11 /, czyli rozpoznać w „plagach” /niedostatek, susza itd/ wezwanie Boga do zmiany, do realizacji z całą mocą Jego postanowień.
Szukać / 2HT - darasz /5.4.6.14/ Boga, czyli dobra a nie zła. „Szukajcie Mnie a będziecie żyli”, hapax w ST, odnosi się do ocalenia jako narodu i konkretyzuje się w szukaniu Słowa /8,12/. Jeśli to nie dokonuje się w odpowiednim momencie, naród przemienia „spotkanie z Bogiem” /4,12/ w „dzień Pana” /5.18.20/. Dla Amosa jest to wybór sądu Pana.
c. Pięć wizji/7,l-9, 10/
Również ta część przedstawia się dość jednolicie dzięki formułom: „oto ukazał mi Pan” /7.1.4.7; 8,1/ i „widziałem Pana” /9,1/. Przedmiotem „widzenia” jest definitywny sąd Boga.
Księgę Amosa przenika niezwykła twardość wypowiedzi przeciw narodowi, wyjąwszy tylko relekturę finalną: Amos świadczy o odrzuceniu bożym w sytuacji powstałej za panowania Jeroboama 11. Nawet najbardziej wartościowi ludzie nie unikną skazania /2,13-16/, zbytkowne /luksusowe/ budowle będą zburzone /3,15/, egzamin przeprowadzony przez Boga wykaże negatywny wynik /4,12/.
Amos uzasadnia swoje zapowiedzi: w Izraelu króluje niesprawiedliwość, owoc wolności ludzkich decyzji, wybory, które stworzyły struktury grzechu, egoizm grup, berło przemocy /6,3: szevet hamas/. Liczne wypadki przemocy /I, 6. 9, 2, 6, 3,14, 5,12/ okrucieństwo /1.3.11.13; 2,1/ przekręcanie przepisów prawnych /5,7/; orgie /6,4-7/, ucisk ubogich /8,4-6/.
Przemoc niesprawiedliwa ujawnia się szczególnie w niektórych działaniach /sprzedaż, kupno, fałszowanie rachunków/ i w pewnych miejscach, gdzie paląc /wspomniany 12 razy na 33 w całym ST/ symbolizuje potęgę: brama /5,10.12.15/ siedzibę trybunału - luksusowe domy oznaczają bogatych; budowle z ciosanego kamienia i kości słoniowej /3,15; 5,11/ oznaczają sanktuaria /2,8/, ponadto występują pola i winnice /5,11/ oraz place handlowe /8,5-6/,
Sprawiedliwość jest normą ogólną, która reguluje relacje międzyludzkie Sprawiedliwym jest ten, kto potrafi właściwie układać swoje sprawy, tzn. ma zdolność życia z Bogiem i z ludźmi. Sprawiedliwy w swoim postępowaniu powinien mieć przed oczyma fakt wybrania uwieńczonego w Przymierzu.
Prorok kieruje zachętę: „Niech sprawiedliwość wystąpi jak woda z brzegów i prawość, jak potok nie wysychający wyleje” /5, 24/. Amos przy tym nie ogłasza nowego programu społecznego, ale zachęca do powrotu do dawnego, czyli do pełnienia sprawiedliwości i prawa.
Spośród proroków VIII wieku dwa teksty wydają się mieć szczególne znaczenie dla NT. Am 5,25-27, cytowany wg LXX w Dz 7,43 na poparcie tezy Szczepana o skłonności narodu do idolatrii już od czasów pustyni.
Tekstu Ani 9,11-12 używa Jakub w swej interwencji na Soborze Jerozolimskim /Dz 15,14-21, ściśle wg.16-18/, kiedy to określa rolę narodu wybranego w uniwersalizmie chrześcijańskim.
Aktualność Amosa tkwi w proporcjach między utrzymaniem i wyżywieniem społeczeństwa i stosowną uwagą poświęconą ubogim. Lektura pomocnicza: G.Witaszek, Prorocy Amos i Micheasz wobec niesprawiedliwości społecznej. Tuchów 1992.
/Uwaga: zagadnienia wstępne tj. osoba proroka, struktura i formacja księgi należy przeczytać z podanej literatury/
Księga Ozeasza zawiera bardzo niewiele danych biograficznych. Jedyną rzeczą dość pewną jest to, że prorok żyl i działał w Królestwie izraelskim, w katastrofalnych, ostatnich latach istnienia państwa północnego, mniej więcej do momentu podboju Samarii przez Asyryjczyków w 721 r.
W przepowiadaniu Ozeasza widoczna jest zdecydowana odmienność w odniesieniu do Amosa czy np. Izajasza. Dominuje gorycz Boga wobec zdrady ludu. Izrael byl małżonką Jahwe, lecz stała się ona niewierna, stała się „nierządnicą”, inaczej mówiąc oddała się kananejskim bogom płodności. „Mówiła bowiem: pobiegnę za swymi kochankami, co chleb mi dają i wodę, wełnę, len, oliwę i napój. Zapomniała o tym, że to Ja dawałem jej zboże, moszcz, świeżą oliwę, że nic skąpiłem srebra ni złota, z którego uczyniono Baala.” 12,1-10/
Pomimo wszystko „tak miłuje Pan synów Izraela, choć się do bogów cudzych zwracają.”/3,lb/
Ozeasz atakuje bez ustanku synkretyzm Baal - Jahwe. „Opuścili Boga swojego, aby cudzołożyć. Na szczytach gór składają ofiary, spalają kadzidła na wzgórzach, pod dębem, topolą i terebintem” /4,12-13/. Izrael zapomniał o swojej historii: „Miłowałem Izraela, gdy jeszcze był dzieckiem, i syna swego wezwałem z Egiptu. Im bardziej ich wzywałem, tym dalej odchodzili ode Mnie” IX 1,1-2/.
Kult tylko zewnętrzny niczemu nie służy. „Miłości pragnę, nie krwawej ofiary, poznania Boga bardziej niż całopaleń” /6,6/. Jedynym zbawieniem jest szczery powrót - szub -do Jahwe. „Wróć Izraelu do Pana, Boga. twojego, upadłeś bowiem przez własną twą winę... Mówcie do Niego: Przebacz nam całą naszą winę, a w ten sposób otrzymamy dobro”- /14, 2-3/.
Jednakże miłość Jahwe jest silniejsza od gniewu. „Nie chcę, aby wybuchnął płomień mego gniewu... albowiem Bogiem jestem, nic człowiekiem: pośrodku ciebie jestem Ja -:Święty i nie przychodzę, żeby zatracać” /11,9/. „Chcę wyprowadzić Izraela na pustynię. . . i mówić jej do serca... i będzie Mi tam uległa jak za dni swej młodości, gdy wychodzi z egipskiego kraju. 1 stanic się w owym dniu wyrocznia /ncum/ Jahwe: - że nazwie Mnie: Mężu mój! ... I poślubię Cię sobie znowu na wieki, poślubię przez sprawiedliwość i prawo, przez miłość i milosierdzie”/2,16-21/.
Całe przepowiadanie Ozeasza osadzone jest na wydarzeniach historio-zbawczych. Można powiedzieć, że argumentacja proroka szuka potwierdzenia w historii,. Jahwe jest Bogiem Izraela „od ziemi egipskiej”/12,10, 13,4/.
Szczególnie wielkie przeniewierstwo przypisuje Ozeasz kapłanom. Zwłaszcza im, choć również całemu ludowi, brakuje prawdziwej ni?”! - daat /wiedzy - znajomości/ Jahwe.
Brak wiedzy UV1 jest w konsekwencji hatta H^rin grzechem /także iJEJD - pasza i n]J - zanah /nierząd/. Uprzedzająca łaska Boga chce umożliwić powrót UlO - szuw /powrót/ do Jahwe. Konieczne jest jednak spełnienie przez lud kilku warunków: U531 - wiedza; HJJT^ cedakah - sprawiedliwość i HllDS /emunah/ -wierność. Laska Jahwe ~IQ0 /hesed/ to ciągle powracający ideał wyjścia i związane z nim nieodłącznie Przymierze.
Zapowiadając sąd, do którego Izrael nieuchronnie kroczy, Ozeasz posługuje się jedynie krótkimi, ogólnymi napomnieniami.
Jednakże obok zapowiedzi sądu i nieodłącznego zbawienia, wyraźnie występuje idea wychowania, która u Ozeasza odgrywa większą rolę niż u któregokolwiek innego z proroków. Nieco kontrowersyjna - świadczy o tym rozbieżność opinii teologów - jest eschatologia Ozeasza. Ozeasz mianowicie nawet w najmniejszy sposób nie sugeruje uniwersalizmu zbawczego. Wszystko zostaje odniesione i ograniczone do Izraela.
Wskazówki dla aktualizacji orędzia Ozeasza.
Temat miłości narodu Izraela do Baata, konkurenta Jahwe, jakby „zaprasza” do wejrzenia w głąb naszego serca, aby skonfrontować je ze współczesnymi idolami, „pożerającymi” naszą energię; prymat ilości nad jakością, mieć nad być, rzeczy nad osobą, konstrukcji nad konstruktorem, zysków nad kosztami, prymat satysfakcji. Ozeasz stawia przed współczesnym człowiekiem problem ostatecznego bezpieczeństwa człowieka: w czym pokłada nadzieję?
Księga nosząca imię wielkiego proroka judzkiego z VIII w. została przez tradycję przekazana w jednolitej postaci. Jej 66 rozdziałów jako całość przypisuje się tej samej postaci: lzajaszowi /hebr. in^D’ - /jesza(jahu/, związanemu ściśle z Jerozolimą i z jej dworem królewskim. Jednak zarówno analiza treści, jak też pogłębione badania literackie dowodzą iż chodzi o dzieło złożone z trzech różnych części.
Prorok Izajasz pochodził z Jerozolimy, najprawdopodobniej z rodziny arystokratycznej. Odebrał staranne wykształcenie, na co wskazują dobra znajomość rodzimych tradycji mądrościowych, wytworny język hebrajski, oraz bliskie relacje z dworem królewskim
Rok urodzenia Izajasza nie jest znany, /ok. 760/ ale powołanie prorockie otrzymał on w roku śmierci króla judzkiego Azariasza, czyli ok. 740/39. Głosił słowo Jahwe za panowania kolejnych władców: Jotama, Achaza. i Ezechiasza.
Lata działalności Izajasza stały pod znakiem wzrastającej potęgi neoasyryjskiej i zagrożenia przez to imperium Judy. Towarzyszyła temu atmosfera zbytku na dworze królewskim w Jerozolimie, wraz z występkami moralnymi, często piętnowanymi przez proroka w karcących mowach prorockich. Wobec groźnej sytuacji politycznej państwa judzkiego, czy wręcz dynastii dawidowej, Izajasz zabiega u króla Achaza na rzecz polityki neutralności /zwłaszcza w czasie tzw. wojny syro-efraimskiej/. Polityka konfrontacji z Asyrią, doprowadziła w konsekwencji do całkowitego uzależnienia Judy od wielkiego imperium, za panowania Manasscsa /696-642A
O dziejach i rozwoju księgi po tych wydarzeniach wiadomo niewiele, poza tym, że
była ona wielokrotnie na nowo odczytywana i aktualizowana stosownie do zmieniającej się
. sytuacji politycznej i religijnej Judy. Nąjpóźnicjszc uzupełnienia księgi prowadzą w okres
rodzącej się apokaliptyki. Kiedy całość przybrała obecną postać, trudno dziś ustalić, znana
dziś tradycja zakłada istnienie ostatecznej formy księgi już od l\’w. Księga Iząjasza należała w okresie judaizmu do najbardziej poczytnych i najczęściej komentowanych pism ST /zob. szerzej o odkryciach zwojów lzajasza w Qumran. Szczególnym jej odbiciem jest jednak NT. Sam Jezus posługiwał się nader często tekstami Iz lub czynił aluzje do niej, głosił wypełnienie jej zapowiedzi w nowej rzeczywistości, mesjańskiej. Za. przykładem Jezusa szli też inni autorzy natchnieni aż po ostatniego - autora Apokalipsy. NT jest wewnętrznie bardzo głęboko związany z wielkim prorokiem.
1 . Mowy odnoszące się do Judy i Jerozolimy /r. 1-12/
Ta część jest w dużej mierze autentyczna, sięgająca w swych początkach przepowiadanie proroka do okresu do wojny syro-efraimskiej.
2. Mowy do narodów /r.13-23/ ,
Ta część łączy różne teksty izajańskie w jedną wielką grupę, z przewagą tekstów powstałych w późniejszych czasach.
3. Wielka Apokalipsa /r.24-27/
Język i treść odsyłają do okresu powygnaniowego.
4. Mowy przeciw Samarii i Judzie /r. 23-32/
28,1-6 uznaje się za fragment bardzo stary, odnoszący się w dużej mierze do przepowiadania lzajasza w latach 705—701 ; mowy są wprowadzane często przez formułę „biada”/28, 1; 29,1.15; 30,1; 31,1; 33,1/.
5. Mała Apokalipsa /r.24—35j
Jest doskonałym dyptychem, gdzie działanie Boga przeciw narodom pogańskim reprezentowanym przez Edom /r.34/ zostaje zestawiona z Jego błogosławieństwem dla Izraela, gdzie jest ono źródłem życia dla narodu /r.35/.
6. Dodatek historyczny /r.36-39/
Materiał jest powtórzeniem 2Krl 18,13—20,19 z pewnymi pominięciami.
Iz 1-39 to bardzo złożony twór. Niektórym fragmentom odmawia się izajaszowego autorstwa. Rozdziały I - 12 są w bardzo znacznej części autentycznym dziełem lzajasza.
Księgę rozpoczynają przepowiednie, że Jahwe wezwie na swój sąd nie tylko obce narody, ale także Judę i Jerozolimę, gdyż zgrzeszyły pychą, zepsuciem, niesprawiedliwością społeczną i apostazją religijną. Pisząc w czasie zagrożenia agresją Asyrii, Iząjasz dostrzega przyszłą nadzieję, zapowiada bowiem, że młoda kobieta HO^JUri /haalmah/, pocznie syna imieniem *7$HQ£ lmmanu-cl/ II, 14/. Chłopiec, który się urodzi, będzie księciem pokoju, idealnym królem z linii Dawida, albowiem Reszta ocaleje.
Opowieść o cudownym powołaniu lzajasza lx. 6/ sianowi być może pierwotnie wstęp do odrębnego zbioru przepowiedni. Rozdziały 7-8 wraz z odrębną zapowiedzią narodzin Immanuela II, 10-25/ powstały być może w latach zakończonych fiaskiem prób Syrii i Izraela, aby wciągnąć króla judzkiego Achaza do koalicji, przeciw Asyrii. - ok. 735.
Kolejne przepowiednie /począwszy od r. 13/ zapowiadają unicestwienie cudzoziemskich narodów, gdy nadejdzie dzień Jahwe. Rozdziały 24 - 27 stanowią wyodrębnioną część księgi i zawierają opis straszliwego sądu nad światem oraz wybawienie Żydów. Część ta nosi nazwę Wielkiej Apokalipsy, z uwagi na pokrewieństwo z późniejszymi pismami tego rodzaju.
Rozdziały 28-33, zajmujące się stosunkami zagranicznymi, obejmują nauki samego lzajasza.
Rozdziały 34-35 nazywane są Małą Apokalipsą
Końcowe opowiadanie historyczne /36-39/ późniejszy redaktor przepisał niemal dosłownie z 2Krl 18-20.
Główną myślą tego proroka jest przeświadczenie o zatrważającym majestacie i sprawiedliwości Jahwe, a nade wszystko o Jego świętości. Jahwe jest trzykroć Święty Dij? /kadosz/.
Izajasz bardziej niż inni prorocy jest głosicielem wiary i ufności w zamysły Boga. Prorok jest przekonany, że Jahwe będzie kiedyś odkupicielem /goel/ Izraela i wyzwoli go od utrapień, podobnie jak odkupuje się niewolnika lub kawałek gruntu.
Inną starożytną ideą eksponowaną przez lzajasza jest przebaczenie. „Choćby wasze grzechy były jak szkarłat, jak śnieg wybieleją”. Oznacza to, że trzeba przestać grzeszyć i okazać skruchę.
Do konieczności zawrócenia z drogi HDlDn - teszubah: zwrot, nawrót, powrót/, do którego tak gorąco wzywali Amos i Ozeasz, Iząjasz przywiązuje jeszcze większą wagę -1,16n.
Jego chwała „liDD - kabod opromienia i ożywia cały kosmos - 6,3b. Cala ziemia jest pełna jego chwały’.
Ten uniwersalny obraz Boga wycisnął swoje piętno również na teologii dziejów lzajasza. Wąska droga zbawienia, po której idzie sam tylko Izrael, powraca tu w słowie Szear Jaszub/uświęcona Reszta/ -7,3 które jest koherentne z wyrażeniem „pień Jcssego” - 11, 1. Tylko mała reszta pozostanie dziedzicem obietnicy.
Profetyczno-uniwersalny obraz Boga radykalnie rozsadza ramy żydowskiego Boga klanowego i narodowego. Izrael będzie mu...
abn