skarby27.pdf

P o d k a r P a c k i e

Numer 11 czasopisma współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu

Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej

Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

„ odczytane ”

tekst Wiesław Plezia, fot. Ignacy Bełch

ze szklanych negatywów

W śród szklanych negatywów zakładu fo-

tograficznego Ignacego i Stanisława

Bełchów z Zawadki znajdują się także

te wykonane w latach międzywojnia w Żyznowie,

gdzie po 1924 roku wraz z rodziną mieszkał Igna-

cy Bełch. Był on organistą w miejscowym koście-

le, prowadził gospodarstwo rolne i fotografował.

Sądzić należy, że nie było ważniejszej uroczystości

kościelnej, patriotycznej czy kulturalnej, której nie

uwieczniłby na szklanych negatywach. Dziś w zbio-

rach jego synowej Marii Bełch znajduje się ich po-

nad 500. Zostały one już opracowane i są dostępne

w wersji elektronicznej. Niestety wiele z nich nie

zostało jednak „rozczytanych”. Są jednak i takie

zdjęcia, na których można z dużą dozą prawdopo-

dobieństwa rozpoznać osoby i zdarzenia, w których

brały udział. Oto jedno z nich.

W Żyznowie już od 1922 roku istniało Koło

Młodzieży im. Świętego Stanisława Kostki, które

prowadziło bardzo bogatą działalność kulturalną.

Wielkim powodzeniem cieszyły się wystawiane

corocznie w okresie Świąt Bożego Narodzenia ja-

sełka, przygotowywane przez kierownika szkoły

Edwarda Łabuckiego. Jak pisze ks. Stanisław Pią-

tek w książeczce Żyznów, Bonarówka – na szlaku

architektury drewnianej, pierwsze przedstawienie

miało miejsce w kamienicy Kryspina Wieszczka.

Natomiast po 1924 roku następne odbywały się

w dużej sali, którą Spółka „Jedność” i Koło Mło-

Jan Wieszczek z „Ogrodu”

Żródło: ks. S. Piątek, Żyznów,

Bonarówka – na szlaku architektury

drewnianej, Żyznów 2008

dzieży wybudowały wspólnie na zebrania, zabawy

i przedstawienia. Znajdowała się ona przy drodze

i potoku (naprzeciw obecnego Domu Ludowego).

Ksiądz Piątek prezentuje też portret (popiersie) Jana

Wieszczka z „Ogrodu” w roli króla Heroda. Postać

oprócz obfitych wąsów i długiej brody ma na głowie

charakterystyczną koronę. Taką samą jak na zdjęciu

ze szklanego negatywu Ignacego Bełcha, tym razem

w całej swej okazałości. Sądzić należy, że druga po-

stać to także jeden z aktorów z żyznowskich jasełek.

To osoba, która wcieliła się w rolę jednego z trzech

Mędrców, o czym świadczy zdobiona arabskim pi-

smem wyjątkowego kroju tiara i księga w jego dło-

niach. Podobieństwo rysów twarzy wskazuje, że to

także Jan Wieszczek z „Ogrodu”. n

RZESZÓW

Strzyżów

Ako vyzerá každodennosť obce a hradu ra-

ného stredoveku? Čím sa charakterizovali vteda-

jšia viera a pohrebné zvyky? Ako sa rozvíjalo re-

meslo a obchod? Odpovede na tieto otázky bude

možné nájsť na archeologickej výstave dostupnej

v Regionálnom múzeu v Stalowej Woli. Približne

300 exponátov z celého Poľska, multimediálne

prezentácie, ikonografia – sú dôležité preto, aby

sa priblížili historické udalosti začiatkov nášho aby

sa priblížili historické udalosti začiatkov nášhoffsf

Żyznów

2 Z apomniane historie

s pis treści

o d r edakcji

Z apomniane historie

„Odczytane” ze szklanych

negatywów

W yWiad

Wiesław Plezia

Drodzy Czytelnicy

Etniczny kocioł Podkarpacia Jacek Stachiewicz

Praktycznie nigdy redakcja „Skarbów Podkarpackich” nie miała

problemów z tekstami. Zawsze był ich mały zapas, co pozwalało

na wybór ciekawszych materiałów, ale też dawało czas na szuka-

nie odpowiedniej jakości zdjęć, archiwalnych fotografii czy map.

Od momentu uruchomienia działu „Zapomniane historie” prak-

tycznie nie ma tygodnia, aby nie przychodziły mailem, listem

czy poprzez słuchawkę telefonu propozycje nawiązania współpra-

cy. Często od zawodowych historyków, studentów, ale także regio-

nalistów i pasjonatów.

Okazuje się więc że to, co było mocną stroną „Skarbów” – propagowanie spuścizny dziedzic-

twa kulturowego regionu – możemy wzmocnić drugą „nogą”, czyli faktami z dawnej i całkiem

bliskiej historii. Jej wspólnym elementem jest „zapomnienie”, brak sensacyjnej atrakcyjności, a tak-

że archaiczność. Bo czy może być coś ciekawego w historii zajmowania terenów obecnego Pod-

karpacia przez Słowian półtora tysiąca lat temu? Może, co najlepiej udowadnia wywiad z prof.

Michałem Parczewskim, który czyta się z zainteresowaniem godnym powieści sensacyjnej. Za

wywiadem idzie opowieść, posiłkująca się szeregiem cytatów m.in. z Jana Długosza, o krwawej

polsko-ruskiej bitwie w 1266 r., która odbyła się w okolicach Rzeszowa, ale nie wiadomo dokładnie

gdzie. Dywagacje autora o jej miejscu wydają się logiczne, ale dopóki nie sprawdzi ich łopata

archeologa, będą tylko ciekawymi przypuszczeniami.

Przyjęliśmy, że górną granicą tematów historycznych obecnych w „Skarbach” będzie I wojna

światowa. A że trwają prace nad wytyczeniem ogólnopolskiego szlaku turystycznego, prezen-

tujemy epizody z wojennych zmagań, które miały miejsce na terenie naszego województwa.

Cykl „Nekropolie wojenne” na stałe zagości na naszych łamach. Tak samo jak powoli kończony

cykl o żydowskich kirkutach.

Nikogo przekonywać nie trzeba, że cerkiew w Radrużu jest jednym z najcenniejszych za-

bytków regionu. Ale że zabytkiem, przez swoją unikalność, nie mniej cennym jest także most

kamienny w Iwoniczu Wsi, to już nie dla wielu tak oczywiste zagadnienie. Most pełniący swoją

funkcję nieprzerwanie od 1782 r., który sprostał kawalkadzie radzieckich czołgów, to fenomen na

mapie zabytków techniki Podkarpacia. I o ile cieszy, że cerkiew w Radrużu ma wreszcie po pół wie-

ku swojego dobrego gospodarza w postaci Muzeum Kresów w Lubaczowie, to warto, aby takiego

dobrego ducha znalazł i most – najstarszy, jaki przetrwał w województwie.

h istorie Zapomniane

Zagadka miejsca bitwy sprzed 750 lat Bronisław Wilk

s potkanie Z dZiełem

Włoski krajobraz Asselyna Barbara Adamska

n ekropolie Wojenne

Kwatera Tyrolskich Strzelców Cesarskich

w Kamieniu

Sławomir Kułacz

d obra uratoWane

Cerkiew na kresach Podkarpacia Janusz Mazur

t o też są Zabytki

Galicyjskie fajki gliniane

Andrzej Potocki

t o też są Zabytki

Bakelitowa historia codzienności Paweł Pasterz

Z pracoWni konserWatora

Matka Boska Rzeszowska Ewelina Dziopak-Gruszczyńska

n ekropolie

Zniszczone, nie zapomniane Paweł Kazimirowicz

fot. Jerzy Wygoda

j udaica

Edukacja historyczna

m uZealnictWo

O szlachetnej sztuce konserwacji Lucyna Czarska

Marta Trojanowska

Krzysztof Zieliński

Z abytki techniki

Iwonicki „Ponte Vecchio” Ewa Lorentz

t o też są Zabytki

dwumiesięcznik bezpłatny

nr 2(27), III–IV 2011, Rzeszów

ISSN 1898-6579

Kartki pamięci

Izabela Fac

m uZealnictWo

P o d k a r P a c k i e

Matki, żony i… traktorzystki – czyli o Polkach

w socrealizmie

Anna Garbacz

Wydawca: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia „Pro Carpathia”

Redakcja: 35-074 Rzeszów, ul. Gałęzowskiego 6/317, tel./fax: 017 852 85 26

e-mail: krzysiek@procarpathia.pl; www.skarbypodkarpackie.pl; www.procarpathia.pl

Redaktor naczelny: Krzysztof Zieliński

Współpraca: B. Adamska, M. Babicz, L. Czarska, E. Dziopak-Gruszczyńska, I. Fac, A. Garbacz, P. Kazimirowicz,

S. Klobossa, S. Kułacz, E. Lorentz, E. Łukuś, E. Marszałek, J. Mazur, J. Opioła, A. Pajęcka, P. Pasterz, P. Pietrzyk,

W. Plezia, A. Potocki, J. Stachiewicz, J. Stankiewicz, M. Trojanowska, B. Wilk, J. Wygoda,

Opracowanie graficzne, łamanie: KORAW Dorota Kocząb

Druk: GRAFMAR Kolbuszowa Nakład: 2000 egz.

Tłumaczenie na jęz. słowacki: Agencja Usług Językowych

TRANSLATOR Roman Golesz

Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych i zastrzega sobie

prawo redagowania nadesłanych tekstów.

Kopiowanie i rozpowszechnianie publikowanych materiałów

wymaga zgody Wydawcy.

n a turystycZnym sZlaku

W krainie wiatru i nafty Agnieszka Pajęcka

s karby s łoWacji

Z kart historii oprac. Przemysław Pietrzyk

Numer 11 czasopisma wydanego w ramach projektu

„Turystyka bez granic – wzmocnienie współpracy

transgranicznej w turystyce w oparciu

o zrównoważony rozwój środowiska”

Na okładce: wielkanocne kartki świąteczne

ze zbiorów krzysztofa Zielińskiego; fot. Piotr kocząb

etniczny kocioł Podkarpacia

W yWiad

Karpat od dolnego Dunaju do górnej Wisły, wyszła

w połowie VI w. spod pióra Jordanesa, poddanego

bizantyjskiego. Każdy specjalista, jeśli dąży do wia-

rygodnej rekonstrukcji dziejów, musi znać te donie-

sienia i korzystać z wszystkich zapisów: łacińskich,

bizantyjskich, arabskich, starosłowiańskich, ży-

dowskich, niemieckich, czeskich i wreszcie ruskich.

Jest specjalny powód, aby zatrzymać się nad tymi

ostatnimi. Plemiona zamieszkujące teren obecne-

go województwa podkarpackiego, wówczas raczej

jeszcze ani wschodnio-, ani zachodniosłowiańskie,

zostały u schyłku X w. brutalnie rozdzielone przez

granicę państwową. Odtąd przez niemal cztery

stulecia Ruś sięgała po Rzeszów i Krosno włącz-

nie. Między innymi dlatego ważnym źródłem są

dla nas latopisy ruskie, w tym najstarszy – Powieść

doroczna – dawniej zwany „Latopisem Nestora”, ale

też i te powstałe później. Archeolog, który próbuje

w sposób miarodajny odtwarzać dzieje wcześniej-

szego średniowiecza, musi łączyć umiejętnie wyni-

ki swojego „dłubania w ziemi” z treścią przekazów

pisanych. Uzupełnię to stwierdzeniem, że wschod-

nia część polskich Karpat, to z wielu powodów ka-

pitalny teren dla pracy archeologa-mediewisty, za-

równo terenowej, jak i tak zwanej gabinetowej.

Tak kapitalny, że warto było porzucić dla nie-

go Kraków, jak Pan to zrobił?

Przez ostatnie 12 lat pracowałem równocześnie

w dwóch uczelniach – w moim macierzystym Uni-

wersytecie Jagiellońskim oraz w WSP, przekształ-

conej następnie w Uniwersytet Rzeszowski. To było

wyczerpujące i odbijało się na „produkcji” nauko-

wej, przyszła więc w końcu pora na męską decyzję.

Tak się składa, że moja aktywność terenowa w kar-

packiej części dorzecza Sanu datuje się od czasów

studenckich. Zdążyłem na przykład jeszcze wziąć

udział w archeologicznej penetracji dna przyszłego

Jeziora Solińskiego! Począwszy zaś od połowy lat

70. ubiegłego wieku, moje wykopaliska i badania

poszukiwawcze skupiały się już głównie w tej czę-

ści kraju. Z inicjatywy prof. Sylwestra Czopka po-

wstał Instytut Archeologii, w którego uruchamia-

niu i rozwijaniu mogłem uczestniczyć od początku.

W niezwykle krótkim czasie, w Polsce takie tempo

nie ma precedensu, uzyskaliśmy uprawnienia do

nadawania habilitacji, jako druga po Instytucie Hi-

storii placówka w Uniwersytecie Rzeszowskim.

Mistrzowie krakowscy, profesorowie: Rudolf Jam-

ka, Marek Gedl, Kazimierz Godłowski, nadali mi

formację naukową, którą się szczycę, i którą próbu-

ję przekazywać młodzieży archeologicznej w Rze-

szowie. Tyle o porzucaniu Krakowa, chociaż mu-

szę dodać, że tak całkiem pępowiny nie odciąłem.

Działam w paru komisjach naukowych PAU i PAN,

jestem też członkiem prezydium Społecznego Ko-

Profesor Michał Parczewski,

archeolog

Jacek Stachiewicz: – Wołosi naszli nasze Pod-

karpacie z południa, Niemcy, zwani później Głu-

choniemcami z zachodu, a kto ze wschodu?

Michał Parczewski: – Słowianie, to oczywiste.

Oni byli pierwsi, ale zaraz, zaraz… Pan zaczyna od

środka. Kolonizacje wołoska i niemiecka tzw. „wiej-

ska”, to najwcześniej wiek XIV, i to raczej jego druga

część, a Słowianie pojawili się nad Sanem może już

w drugiej połowie V, a najpóźniej z początkiem VI

stulecia. Jeśli ograniczyć pole naszych zaintereso-

wań tylko do okresu średniowiecza, bo archeolog

w swoich poczynaniach sięga oczywiście znacz-

nie głębiej w przeszłość, ale to, jak rozumiem, nie

będzie przedmiotem naszej rozmowy, to właśnie

przybycie naszych bezpośrednich

przodków otwiera tę epokę na zie-

miach polskich.

Dokumentujemy swoje dzieje,

nasi najwcześniejsi przodkowie

takiej możliwości nie mieli.

Nie mieli z prostej przyczyny, bo

nie potrafili pisać i czytać. Zmiana

rozpoczęła się dopiero w okresie

zakorzeniania się chrześcijaństwa

i budowania struktur państwo-

wych, co miało miejsce od schyłku

X do XII w. I wpierw dotyczyła wy-

brańców, księży oraz urzędników,

przy czym wśród „piśmiennych”

funkcjonariuszy państwowych też

przeważali wtedy reprezentanci

kleru. Aż do drugiej połowy X w.

jesteśmy zdani zatem wyłącznie na

wiadomości ze źródeł obcych. Na

przykład najstarsza relacja o sie-

dzibach „naszych” Słowian, które

ciągnęły się wówczas wzdłuż łuku

Zasięg Słowian w Europie

etniczny kocioł Podkarpacia

W yWiad

mitetu Odnowy Zabytków Krakowa. A fascynacja

regionem południowo-wschodniej Polski? Łańcuch

Karpat oraz splot wielu przyczyn historycznych

wyznaczyły mu rolę naturalnego pogranicza, a dla

każdego rasowego archeologa pogranicze jest za-

równo intrygujące, jak i inspirujące. Każdy rodzaj

pogranicza ma szczególny wpływ na losy wspólnot

ludzkich, czy to jako strefa kontaktowa różnych

krain geograficznych, lub szerzej przyrodniczych,

we wszystkich swoich niezwykle zróżnicowanych

przejawach, czy wreszcie – słabiej lub silniej z tymi

przyrodniczymi uwarunkowaniami powiązane –

rubieże kulturowe, etniczne, religijne, państwowe

etc. Tu ścierają się i najmocniej oddziaływają na sie-

bie wielkie zbiorowe potęgi: państwa, etnosy, syste-

my religijne. W naszym przypadku od końca X w.

trwa konfrontacja świata Zachodu z dziedzictwem

europejskiego Wschodu, chrześcijaństwa łacińskie-

go z bizantyjskim, często, chociaż nie zawsze, ob-

ciążona wzajemną wrogością.

Jest jeszcze jeden rodzaj swoistego „pogranicza”,

nie przestrzenny, tylko czasowy: to przełomowe

momenty dziejów, gdy wszystko ulega gwałtowne-

mu przyspieszeniu i nowa epoka zastępuje starą. To

wtedy na gruzach dotychczasowego porządku wy-

łania się nowy. Giną na przykład dawne struktury

plemienne i powstają zalążki narodów albo próch-

niejąca cywilizacja staje się łupem barbarzyńskich

najeźdźców i podłożem, na którym kształtują się

kultury odmienne od dotychczasowych wzorców.

Mam wewnętrzne przekonanie, że obserwacja

wszelkich takich pograniczy wyostrza perspektywę

poznawczą, ułatwia formułowanie właściwych py-

tań o stan badanej rzeczywistości. Skupiam swoją

uwagę na kilku ważnych problemach „pogranicz-

nych”. Najważniejsze, to praojczyzna i począt-

ki dziejów Słowiańszczyzny, a także mechanizm

i przebieg podziału świata słowiańskiego na odłam

wschodni i zachodni.

Podkarpacie jako pogranicze to główny po-

wód, który Pana tu przyciągnął?

Pogranicze to jest jeden z powodów, kto wie, czy

nie najważniejszy. Ale jestem także miłośnikiem

Karpat, im bardziej ku wschodowi, tym gorętszym.

Beskid Niski oraz Bieszczady z Pogórzami to mój

ukochany region. Niezapomniane lata szkolne spę-

dziłem w Dukli. Sentyment dla gór – tych gór! –

wiąże się jednak najściślej z aurą niezwykłości, z od-

wieczną rolą dorzeczy Sanu i Wisłoki jako strefy

kontaktowej obcych sobie wspólnot kulturowych.

Po amatorsku pociąga mnie zresztą również histo-

ria nowożytna i najnowsza tej części kraju. Wyko-

nując swój zawód łączę więc pod wieloma wzglę-

dami przyjemne z pożytecznym. W 1991 r. ukazała

się moja książka o początkach kształtowania się

polsko-ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach,

w której postawiłem kilka istotnych pytań i próbo-

wałem na nie odpowiedzieć. Oto te kwestie: Kiedy

i skąd na teren dzisiejszego województwa podkar-

packiego przybyli Słowianie? Które partie gór i po-

górzy zasiedlili? Kiedy i dlaczego nastąpił podział

społeczności plemiennej na Słowian wschodnich

i zachodnich? Jaka jest geneza wschodniosłowiań-

skich górali karpackich, Bojków i Łemków? Jak się

okazało, każdy z tych problemów wywołuje ostre

spory i gorące dyskusje. Nietrudno też zgadnąć, że

w podtekstach debaty naukowej ujawniają się kon-

frontacyjne interesy narodowe. Parę lat później,

gdy jeszcze mieszkałem i pracowałem tylko w Kra-

kowie, no i nawet mi się nie śniło, że kiedykolwiek

zadomowię się nad Wisłokiem, zorganizowaliśmy

w Rzeszowie z profesorem Sylwestrem Czop-

kiem konferencję naukową pod hasłem „Początki

sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-

-słowackie w średniowieczu”. Pokłosiem był obszer-

ny tom pod tym samym tytułem. Dotychczasowa

dyskusja nie podważyła, jak się wydaje, moich kon-

cepcji w sprawie napływu Słowian na nasz teren,

a także co do ich późniejszych losów w Karpatach.

Skąd więc jesteśmy?

Dzisiejszy kształt świata słowiańskiego zaczął się

wyłaniać i krystalizować w IV–V w. n.e. w leśnych

ostępach dorzecza środkowego i górnego Dniepru.

Wówczas rozpoczęła się olbrzymia ekspansja Sło-

wian, która już w początkach VI w. osiągnęła linię:

górna Wisła – Karpaty – dolny Dunaj. W połowie

VII w. plemiona słowiańskie zajmowały ogromne te-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: