Wawrzyniec Rymkiewicz - Tylko radykałowie są ciekawi.pdf - Współcześni - beigecat

Wawrzyniec Rymkiewicz Tylko radykałowie są ciekawi

Wawrzyniec Rymkiewicz o renesansie marksizmu. Artykuł ukazał się 13 sierpnia w “Dzienniku”

jako głos w dyskusji o modzie na marksizm na polskich uniwersytetach.

Rozpocznę od dwóch symbolicznych obrazków z naszej politycznej popkultury. Jest początek lat

dziewięćdziesiątych, Adam Michnik, bohater i męczennik demokratycznej opozycji, pije

bruderszaft z generałem Jaruzelskim. Kilka lat później jego polityczny przeciwnik, Ludwik Dorn –

w czasach PRLu student torturowany przez milicję – przyjmuje defiladę batalionów prewencji.

Solidarnościowi politycy lubią władzę. Szczególnie lubią mundury. Policjanci są dla nich ludźmi

honoru (Michnik), a dyskurs prawa karnego jest językiem ich rządów (Dorn). Trzeba przyznać, że

obaj wiele się od swoich nowych przyjaciół nauczyli. Michnik wytacza dzisiaj krytykującym go

dziennikarzom procesy sądowe. Dorn chciał niedawno wziąć strajkujących lekarzy w kamasze.

Każdemu moraliście na widok tych obrazków powinno zbierać się na mdłości. Oto odwieczna

miłość ofiar do własnych katów. Pierwotna namiętność władzy. Erotyczna fascynacja pałką

policyjną. Ja nie chcę jednak moralizować. Wręcz przeciwnie, widzę w zachowaniach

solidarnościowych polityków głęboką mądrość i przenikliwość. Rozpoznali oni bardzo szybko

istotę społeczeństwa, którym przyszło im rządzić. I dokonali tych rozpoznań wbrew tym wszystkim

kłamstwom, których pełne były nasze głowy w latach osiemdziesiątych. Wtedy polscy inteligenci

wierzyli, że na tak zwanym „Zachodzie” panuje demokracja, że są to „społeczeństwa

obywatelskie”, wspólnoty ludzi wolnych. Kiedy ten system wreszcie u nas nastał, okazało się, że

mamy do czynienia z nowym systemem niewolniczym, choć tym razem jest to niewolnictwo bez

panów. Zamiast obywatelskiej wspólnoty – tępa drzemka telewidzów, zamiast wolności –

konsumpcja. Kultura wysoka zepchnięta na margines życia i zastąpiona bełkotem popkultury.

Szkolnictwo, którego celem nie jest wyzwolenie człowieka, lecz wychowanie fachowców –

najlepiej od marketingu – a tak naprawdę izolacja młodocianych, którzy stanowią zawsze element

wywrotowy, niebezpieczny dla stabilności społecznej.

To właśnie w tym kontekście kulturowym i politycznym trzeba widzieć renesans marksizmu,

którego świadkami jesteśmy obecnie. Zanim jednak powiem, co myślę o naszych nowych

marksistach, niech mi będzie wolno pokrótce zrekonstruować pewien fragment historii

intelektualnej Polski ostatnich lat kilkunastu. Moda na marksizm nie jest bowiem pierwszą modą na

„książki zbójeckie”, która przetacza się przez polskie uniwersytety i trzeba patrzyć na nią w

znacznie szerszej perspektywie. Lata dziewięćdziesiąte to przede wszystkim tryumfalny powrót

Fryderyka Nietzschego, autora nie tylko zakazanego w PRLu, lecz także nieobecnego – z przyczyn

oczywistych – w kanonie lektur Solidarności . Jeszcze niedawno Barbara Skarga, solidarnościowy

autorytet moralny, mówiła, że słysząc nazwisko Nietzschego widzi od razu żołnierzy Wehrmachtu.

Podobne zdania można też było usłyszeć od Leszka Kołakowskiego. Po Nietzschem przyszła kolej

na Heideggera i jego diagnozę końca cywilizacji europejskiej (diagnozę, powiedzmy na marginesie,

zadziwiająco bliską rozpoznaniom Witkacego), a następnie na francuskich radykałów z generacji

‘68: Foucaulta, Deleuza, Baudrillarda. Tu znowu podniosły się głosy – można było o tym poczytać

w dawnym „Życiu” Tomasza Wołka – jak bardzo szkodliwe są to lektury. Publicyści „Życia”,

pogrobowcy Solidarności , mianowali nawet Baudrillarda patronem Kwaśniewskiego, który miał

być jakoby postmodernistą. Kwaśniewski rzeczywiście jest w jakimś sensie postmodernistą, lecz

tylko i wyłącznie jako przedmiot, a nie podmiot opisu, stanowi bowiem ekstremalny produkt

sowieckiej modernizacji i amerykańskiej globalizacji. W podobnym sensie postmodernistami są

postPGRowscy chłoporobotnicy, a także – powiedzmy to sobie szczerze – wszyscy mieszkańcy

biednego kraju nad Wisłą. Lektura francuskich radykałów pozwala tę sytuację rozpoznać i

zrozumieć. Publicyści „Życia” woleli jednak moralizować i udawać, że radykalna diagnoza ich nie

dotyczy.

Jeśli tak popatrzeć na naszą historię intelektualną ostatnich lat kilkunastu, to powrót do Marksa

wpisuje się w stosunkowo spójną sekwencję wydarzeń. Podstawowym faktem jest klęska duchowa

solidarnościowej rewolucji. Naturalną reakcją na tę klęskę: odwrócenie się ludzi młodych od

solidarnościowych moralistów, którzy okazali się – w najlepszym wypadku – niepotrzebni. Dam tu

dwa przykłady. Żyjemy w świecie, w którym dyskurs personalistyczny stał się najważniejszym

narzędziem kłamstwa i zniewolenia. Każdy telewidz jest szczególny i wyjątkowy. Firmy organizują

szkolenia pracowników pod czujnym okiem psychologów, którzy uczą, jak dbać o indywidualne

potrzeby klienta. W tym właśnie świecie Karol Wojtyła uczył o wartości osoby, dbając –

powiedzmy to do końca – o indywidualne potrzeby wiernych. I jeszcze jeden przykład. Żyjemy w

świecie, w którym władza techniki przekracza granice natury – tworząc zwierzęta transgeniczne,

naturalne artefakty – a z drugiej strony telewizja na masową skalę produkuje realne fikcje, nowe

mity. I produkcja ta, nad którą nikt nie panuje, wydaje się stopniowo przybierać jakąś naturalną,

przyrodniczą, postać. W tym właśnie świecie Leszek Kołakowski zmagał się z problemem różnicy

pomiędzy rozumem a mitem, pokazując pragmatyczną, użytkową, wartość mitu. Tak jakby wciąż

trwał wiek XVIII i jakby granica pomiędzy naturą a kulturą, rozumem a fantazmatem, użytkiem a

rozrywką nie została w zasadniczy sposób zachwiana.

Renesans marksizmu był w tej sytuacji zjawiskiem koniecznym, ostatnim słowem, które musiało

zostać powiedziane. I jako taki jest on dla mnie fenomenem zdecydowanie pozytywnym. Widzę tu

protest wobec systemu, w którym żyjemy, a który jest nie do przyjęcia. Tylko myśl radykalna, która

stawia pod znakiem zapytania oficjalne dyskursy i przyjęte wartości, pozwala zobaczyć ukryte

mechanizmy, rządzące naszym życiem. Marksizm pozwala poddać krytyce liberalny

„indywidualizm”, odsłaniając grę sił, która leży u podstaw „osoby” i jej rzekomej „wartości”. A

krytyka władzy jako źródła rzeczywistości kulturowej – marksiści mówią tu przede wszystkim o

władzy ekonomicznej – pozwala (jeśli tę krytykę pogłębić) na odsłonięcie związku pomiędzy

istnieniem a władzą. Dla nas, późnych arystotelików, istnieje to, co działa. Realność jest ściśle

związana z panowaniem. Dla marksistów mity są rzeczywiste – a także na swój sposób racjonalne –

ponieważ u ich podstaw leży układ władz, system sił, któremu te mity służą. Można uważać, taki

jest mój pogląd, że w strukturze gospodarki kapitalistycznej następuje zasadnicze odwrócenie.

Ekonomia konsumpcyjna znajduje się we władzy fantazmatów, które sama produkuje. Nadbudowa

przejmuje kontrolę nad bazą, ponieważ – dzięki rozrywce – kultura (kultura rozrywkowa albo

popkultura) powraca do natury i staje się bardziej podstawowa niż ekonomia. Najbardziej

dochodowym przemysłem jest dzisiaj przemysł rozrywkowy. To jego obrazy wprawiają w ruch

produkcję fabryczną. A istotą rozrywki jest wirtualne życie biologiczne: sport, pornografia, filmy o

zabijaniu. W ten sposób siła mitów staje się na powrót siłą natury.

Myśląc w ten sposób czynimy właśnie nowy użytek z Marksa. Każda filozofia, która pyta o

ekonomię mitów – a tylko w ten sposób można się zmierzyć z mitologią popkultury – musi mieć

Marksa za punkt odniesienia. Nawet jeśli go potem odwraca albo całkowicie odrzuca. I jest też

oczywiste, że lektura Marksa i myślenie Marksem nie musi oznaczać akceptacji łagrów albo stanu

wojennego. Podobnie, jak daleka jest droga od fascynacji Nietzschem do pochwały nazizmu, albo –

żeby dać jakiś bardziej współczesnych przykład – od fascynacji Deleuzem do sympatii dla

Czerwonych Brygad. Problem leży gdzie indziej. Problem w tym, czy neomarksiści potrafią być

rzeczywiście – w myśleniu – radykalni?

Widzę tu trzy podstawowe zagrożenia. Jest to moralizm, platonizm i popkultura. Kim jest moralista

i na czym moralizm polega? Moralistami byli solidarnościowi i postsolidarnościowi intelektualiści.

Moralista krytykuje system w imię fundamentalnych wartości tego systemu, a zarazem umieszcza

się poza – na zewnątrz – przedmiotu swojej krytyki. Opozycjoniści w PRLu powoływali się na

konstytucję i demokratyczne wartości, które ludowa demokracja powinna realizować. Sami byli w

dobrych humorach. Ich sowietyzacja nie dotknęła. Nie wiedzieli przy tym, bo wiedzieć nie chcieli,

że te wartości, których mieli pełne usta, zostały doprowadzone do skrajności i obrócone we własne

przeciwieństwo przez „demokracje” Zachodu. Że równość – powtórzę mój lament – jest równością

telewidzów, a wolność – zachowaniem konsumenta.

Otóż w podobnej sytuacji mogą się też znaleźć neomarksiści. Wartości Marksa, ideały rewolucji

francuskiej, były nie tylko fundamentalnymi wartościami „demokracji ludowych”, lecz są także

podstawą „demokracji konsumpcyjnych”. Pytanie, czy te wartości nie zostały w XX stuleciu

całkowicie wyrwane z posad i skutecznie zdekonstruowane (a zatem zarazem zrealizowane i

obrócone, powtarzam, we własne przeciwieństwo)? Moralista jest platonikiem. Wierzy ideom, nie

faktom. Platonikiem jest też najważniejszy współczesny neokomunista, Alain Badiou, który uczy o

wiecznych ideach: wolności, równości i braterstwie. Marksista-platonik jest figurą dziwaczną,

jeszcze bardziej dziwaczna jest jednak sytuacja, w jakiej się znajduje. Otóż wygłasza on swoje

lekcje do młodzieży ubranej w tiszorty z portretem Che Guevary. Ikony rewolucji dawno już stały

się produktem konsumpcyjnym. Popkultura, zauważmy, z upodobaniem odtwarza martwe formy

przeszłości. Można dzisiaj – za niewielką opłatą – wziąć na przykład udział w turnieju rycerskim.

Wielbiciele miecza i kuszy spotykają się na zamku w Malborku. Dlaczego więc zakazać młodym

ludziom pobawić się w rewolucję październikową? Albo założyć partię trockistowską? Jednak

marksista-moralista wierzy we własne słowa i wierzy w zachwyt, który widzi w oczach swoich

studentów. I w ten sposób staje się bezbronną ofiarą własnego kłamstwa.

Przyznam, że wolałbym mieć do czynienia z marksistami, którzy nie są moralistami, lecz

filozofami. A podstawowym obowiązkiem filozofa jest uczyć ludzi nieufności do tego, co widzą i

do tego, co mówią. Nie wolno zbytnio wierzyć słowom. Także tym najbardziej szlachetnym i

wzniosłym (wolność, powtórzę, równość i braterstwo). Wolałbym mieć do czynienia z marksistami,

którzy czytają Arystotelesa i wiedzą, że idee nie są nadziemskimi bytami, wznoszącymi się nad

pianą Historii, lecz istotami, które urzeczywistniają się w świecie, które niekiedy wychodzą z

siebie, przemieniają się i przepoczwarzają, przybierając na koniec monstrualną postać. Tak właśnie

stało się z europejską racjonalnością. Z projektem racjonalnego człowieczeństwa.

Filozof, zwierzę rozumne, musi przemawiać w imieniu Rozumu. Być dzisiaj filozofem to mówić

językiem Rozumu, który się rozpada, i uczyć innych tej właśnie sztuki. Filozof radykalny jest

dlatego przeciwieństwem moralisty. Umieszcza się we wnętrzu systemu – mówi jego językiem –

chociaż wie, że fundamenty są rozchwiane, a cel, do którego zmierzamy, społeczeństwo ostateczne,

nie istnieje. Historia nie ma końca. Chociaż ludzkość wciąż powtarza te same słowa. Coraz bardziej

przy tym bełkocząc.

Wawrzyniec Rymkiewicz - Tylko radykałowie są ciekawi.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: